KirkçEŞme tesisleri

Encümen Arşivi, 1935

kın dikdörtgen planlı (9,90x9,75 m) bir bölüm ile mihrabı barındıran, içeriden yarım daire (3,12 m çapında), dışarıdan beş kenarlı bir çıkıntıdan meydana gelir. Duvarlar bir sıra kaba yontulu küfeki taşı ve iki sıra tuğla ile almaşık düzende örülmüştür. Kuzey cephesinin üst kesiminde göze çarpan kiriş yuvaları, bu cephenin önünde ahşap direkli bir son cemaat sundurmasının mevcut olduğunu kanıtlamaktadır. Söz konusu cephenin ekseninde, beyaz mermerden sövelerle ve barok üslupta dilimli bir kemerle çerçevelenmiş olan cümle kapısı yer alır. Encümen Ar~ şivi'ndeki 1935 tarihli fotoğraflarda kapının, kündekârî tekniği ile imal edilmiş, çarkıfelek motifleri ile bezeli ahşap kanatları, üzerinde de istifli sülüsle yazılmış bir ayet levhası görülmektedir. Cümle kapısının yanlarında, dikdörtgen açıklıkları mermer sövelerle kuşatılmış, demir parmaklıklarla donatılmış ve tuğladan hafifletme kemerleri ile taçlandırılmış birer pencere bulunmaktaydı.

Harimin ana mekânı, kırma çatı altında gizlenen, ahşap iskeletli ve bağdadi sıvalı bir kubbe ile, mihrap çıkıntısı ise tuğla örgülü bir yarım kubbe ile örtülmüştür. Duvarların iç yüzeyinde gözlenen ikişer tane yuva, kagir taşıyıcılar ile ahşap örtünün dikmelerle birbirine bağlandığını gösterir. Bağdadi kubbe ile duvarlar arasında kalan köşe boşlukları kuzey yönünde pandantiflerle, güney yönünde basık tromplarla kapatılmış, böylece kubbenin ahşap (başka bir deyimle yalancı) oluşu gizlenmek istenmiştir. Doğu, batı ve güney duvarlarında, ayrıca mihrap çıkıntısında, kuzey duvarındakilerin eşi olan ikişer pencere bulunmaktadır. Ancak mihrap çıkıntısında bulunanların söveleri mermerden, diğerlerininki küfeki taşından yontulmuştur. Bu açıklıklardan başka doğu duvarının kuzey kesiminde, şadırvan avlusuna açılan ve daha ziyade tekke sakin-

leri tarafından kullanıldığı anlaşılan ikinci bir giriş bulunmaktadır. Malzeme ve tasarım açısından cümle kapısının daha ufak boyutlarda bir tekrarı olan bu kapı, bugün mevcut olmayan bir ayet levhası ile taçlandırılmış ve sivri kemerli bir nişin içine alınmıştır.

Harimin bezemeleri içinde, günümüze ulaşmamış olan bağdadi sıvalı kubbenin içindeki kalem işleri, 19. yy'ın ilk çeyreğine, III. Selim dönemine veya II. Mahmud döneminin başlarına ait sivil yapıların divanhane kubbelerini süsleyen kalem işleri ile büyük benzerlik gösterir. Kubbenin merkezinde, aralarında zencereklerin bulunduğu üç adet yuvarlak çerçevenin ortasında, istifli sülüsle yazılmış İhlas suresi yer almakta, en dıştaki çerçeveyi dalgalı ve püsküllü bir perde kornişi kuşatmaktadır. Söz konusu kornişten başlayarak kubbe eteğine kadar devam eden, dilimlere ayrılmış, yüzeyi beş kollu yıldızlarla, eteği püsküllerle bezenmiş kumaş desenleri harim mekânına bir otağ görünümü kazandırmaktadır. Diğer taraftan güneydoğu ve güneybatı köşelerindeki pandantifler, küçük volütlere oturan yaprak kıvrımlarının oluşturduğu dolgularla beslenmiş, bunların yüzeyi somaki görünümünde boyanmıştır. Ayrıca pandantiflerde ve mihrap çıkıntısını örten yarım kubbenin eteklerinde, içlerinde, siyah zemin üzerine "Allah, Muhammed, Dört Halife" isimlerinin yazılı olduğu anlaşılan, palmet dizileri ile çerçevelenmiş yuvarlak madalyonların izleri seçilir. Eski fotoğraflarda, kuzey (giriş) cephesinin sağındaki pencerenin üzerinde, ortadan kalkmış bir çini kaplamanın izleri göze çarpar. Yarım daire planlı mihrabın iç dolgusu tamamen ortadan kalkmış, minber de tarihe karışmıştır. Yapının kuzeybatı köşesinde, batıya doğru çıkıntı yapan, kare tabanlı ve almaşık örgülü kaide üzerinde yükselen minarenin pabuç kısmı küfeki taşı ile, silindir biçimindeki gövdesi ise tuğla ile örülmüştür. Gövdenin örgüsünde, küfeki-den yontulmuş olan basamaklar dışarıdan algılanabilmektedir. Şerefenin ve daha yukarısının ne şekilde olduğu tespit edilememektedir. Minarenin, kuzeye açılan ve dilimli bir kemeri olan kapısından, minare merdiveninin yanısıra, kuzey duvarının içinden geçerek bu yöndeki fevkani mahfillere geçit veren diğer bir merdivene de ulaşılmaktadır.

Tekkenin derviş hücreleri ve selamlık mekânları cami-tevhidhanenin doğusundaki şadırvan avlusunu üç yönde (kuzey, güney ve doğu) "U" biçiminde kuşatan bir yapının içinde toplanmıştır. Cami-tevhidhane gibi duvarları almaşık örgüyle meydana getirilmiş olan bu yapıda, kuzey kanadının ekseninde beşik tonozlu bir geçit yer almaktadır. Encümen Arşivi'nde-ki fotoğraflarda bu geçidin yanlarında ikişer derviş hücresi, kuzeydoğu köşesinde, pahlı bir çıkma ile genişletilmiş, şeyh odası ya da meydan odası olması muhtemel, derviş hücrelerinden daha geniş bir mekân görülmekte, bundan sonra derviş hücreleri devam ederek "U"nun do-

ğu kanadını oluşturmaktadır. Mekânların önünde bir kaldırım uzanmakta, kaldırımın sınırında, eşit aralıklarla sıralanan kare tabanlı kaideler ahşap dikmeli bir sundurmanın varlığına işaret etmektedir. Birer kapı ve pencere ile avluya, ikişer pencere ile dışarıya açılan derviş hücreleri, dikdörtgen planlı, beşik çatı örtülü birimlerdir. Avlunun kuzeydoğu köşesinde, şadırvanın kaldırıma teğet duran yuvarlak kaidesi, kuzeybatı köşesinde, kaldırımın üzerinde de kuyu bileziği dikkati çeker.

İki kadı bir mesken olan harem binasının duvarları zemin katta ahşap karkas arasına kaba yontulu küfeki taşı ile meydana getirilmiş, üst katta ise dışarıdan ahşap kaplama, içeriden bağdadi sıva ile donatılmıştır. Fethi Çelebi Caddesi üzerindeki cephenin ekseninde, zemin katta giriş, üst katta kavisli bir çıkma, bunun yanlarında da dikdörtgen izdüşümlü iki çıkma görülmektedir. Kavisli çıkma bağdadi sıvalı bir dolgu ile, diğer çıkmalar ahşap eliböğründelerle desteklenmiştir. Cephenin özelliklerinden hareketle harem binasının orta sofalı plan tipini yansıttığı, muhtemelen beyzi planlı ve kubbeli bir merkezi sofanın köşelerinde çıkmalı odaların yer aldığı tahmin edilebilir.

Sülüs hatlı kitabesinde Il68/1754'te Mustafa Paşa tarafından yaptırıldığı belirtilen çeşme mermerden yontulmuş, aynataşı, kitabenin yanlan ve tepelik kısmı barok üslupta kabartmalarla ("S" ve "C" kıvrımları, ince sütunçeler, armutlu girlandlar) bezenmiştir.

Bibi. Ayyansarayî, Hadîka, I, 290-291; Ay-vansarayî, Mecmua-i Tevârih, iyi; Çetin, Tekkeler, 588; Aynur, Saliba Sultan, 32, no. 32; Âsitâne, 7; Osman Bey, Mecmua-i Cevâmi, I, 116-117, no. 170; Münib, Mecmua-i Tekâyâ, 15; İhsaiyatlI, 19; Zâkir, Mecmua-i Tekâyâ, 52-53; Öz, istanbul Camileri, I, 109; Akakuş, Eyyûb Sultan, 313; Haskan, Eyüp Tarihi, I, 70-73; M. Özdamar, DersaadetDergâhları, İst., 1994, s. 47; BOA, Irade-Evkaf, no. 782/6 (6 Rebiyülâhır 1311) ve no. 1671/22 (23 Recep 1324).

M. BAHA TANMAN