KubâDÂBÂd sarayi

Bibliyografya :

Bâkıllânî. l'câzû'l-Kur'ân(nşr. İmâdüddin Ah-med Haydar), Beyrut 1997, s. 31; İbn Hazm, el-//ı/câm (nşr. M. AhmedAbdülazîz), Kahire 1978, I, 107; Şemsüleimme es-Serahsî, el-üşûl (nşr. Ebü'l-Vefâel-Efgânî), Beyrut 1393/1973,1, 141, 279-282; Alâeddin es-Semerkandî, Mîzânû'l-uşûl (nşr. M. Zeki Abdülber), Katar 1404/1984, s. 77-79; Üsmendî, Bezlü'n-na?ar fı'l-uşûl(nşr. M. Zeki Abdülber}, Kahire 1412/1992,s. 10; Ab-dülazîz el-Buhâri, Keş/ü 7-esrâr(nşr. Muhammed Mu'tasım-Billâh el-Bağdâdî), Beyrut 1994,1, 67, 262-264; Adudüddin eJ-Tcî, el-Meuâkıf, Beyrut, ts. (Alemü'l-kütüb). s. 293-296; İbn Ebü'l-İZ. Şerhu'(-fahâuiyye fı'l-cakideti's-Selefiyye (nşr Ahmed Muhammed Şâkir), Kahire, ts. (Mekte-betüdârit-türâs), s.lO4-125;Teftâzânî,Şerhu7-Makâşıd (nşr. Abdurrahman Umeyre), Beyrut 1409/1989, III, 143-163; a.mlf\. Şertıu't-Teluitı 'ate't-Taozth, Beyrut, ts. (Dârü'l-kütübi'l-İlmiy-ye), I, 26-29; İbn Melek, Şerhu Menâri'l-enoâr, İstanbul, ts. (Salah Bilici Kitabevi), s. 7-9; Kes-telî. Hâşiyetü'l-Kestelî ıatâ Şerhi't-'Akâ'id, İs­tanbul, ts. (Dârü't-tıbâatri-âmire), s. 87-96;Sü-yûtî, el-ltkân, Beyrut, ts, (Dârü'l-ma'rife), II, 97-107; TaşkÖprizâde, Miftâhu's-sa'ade (nşr. Refîk el-Acem), Beyrut 1998, s. 856-861; İzmîrî, Hâ-şiye'atâ Mir'âtrt-uşût,İstanbui 1309,1,84-116; Ali Haydar Efendi, Üsûl-i Fıkıh Dersleri, İstanbul 1903,s.20-26. Tahsin Görgün

V. Muhtevası

Kur'ân-ı Kerîm, Hz. Peygamber'in İlk muhatabı olan toplulukların çeşitli tavır ve davranışlarına, ihtiyaçlarına, olayların gelişimine vb. değişik hal ve şartlara gö­re farklı zamanlarda âyet veya sûre şek­linde nazil olduğundan, konu bütünlüğü oluşturacak şekilde bir sıra izlemediği gibi mevcut m ushafl ardaki sûrelerin bizzat Resûl-i Ekrem'in talimatıyla oluşan içeri­ğinin yanı sıra dizilişi de sistematik eser­lerde alışılageldiği biçimiyle bir yapı ar-zetmemekte, muhtevayı oluşturan konu­lar mushafın başından sonuna yayılmış bulunmaktadır. Bu tertip şekli, tekrarla­rın da katkısıyla Kur'an'ı okuyan veya din­leyenlerin aynı anda birden çok konuyu gözden geçirmeleri, bir defalık okumayla birçok irşad ve uyarıya muhatap olmala­rı, ayrıca Kur'an'ın bu örgüsüyle çeşitlilik arzeden kendi hayatları arasında para­lellik sezmeleri gibi yönlerden daha etki­leyici, eğitici ve yararlıysa da onun muh­tevasını müstakil konu başlıklarına ayıra­rak eksiksiz bir şekilde vermeyi güçleştir­mektedir. Nitekim bugüne kadar yapılan çalışmalarda Kur'an'ın muhtevası hakkın­da ancak sınırlı ve yaklaşık bilgiler verile­bilmiş; Kur'an'da yer alan konuların tes-biti, konu başlıklarının seçimi, bunların sayılan, muhtevaları, âyetlerin içerikleri­ne göre değişik konuiara dağıtımı gibi hu­suslarda birbirinden hayli farklı tercih ve tasnifler ortaya çıkmıştır. Bazı eserlerde Kur'an'ın muhtevası birkaç ana başlık al­tında toplanırken bazılarında yüzlerce ko­nu sıralanır. Meselâ İbn Cerîr et-Taberî Kur'an'ın muhtevasını tevhid, haberler ve kıssalar, diyânât ⁷⁰⁹ Zemahşerî Allah'ı lâyık olduğu şekliyle ta­nıtmak, ibadet, emir ve nehiy. va'd ve va-îd; Râzî ilâhiyyât, meâd, nübüvvât, kaza ve kader şeklinde tasnif eder.⁷¹⁰ Ebû Bekir İb-nü'I-Arabî, Kur'an'daki bilgileri tevhid, tezkir ve ahkâm diye üç ana konuda toplayarak bunları şöyle açıklamıştır: Tevhid yaratılmışlara dair bilgilerle Allah'ın isim­leri, sıfatları ve fiillerine ilişkin konulan kapsar. Tezkir ödüllendirme vaadi ve ce­zalandırma tehdidi, cennet ve cehennem, iç ve dış temizliğiyle ilgili konulardan olu­şur. Ahkâm yükümlülükler, faydalı ve za­rarlı şeylerin neler olduğu, emirler, nehiyler ve menduplar hakkındaki bilgileri içine alır. Aynı müellif Kur'an'da en fazla tezkire dair konuların yer aldığını belirtir. Fatiha sûresi Kur'an'daki itikad, ibadet ve ahlâktan oluşan ana konuları Öz olarak içerdiğinden "ümmü'l-kitâb" ve "ümmü'l-Kur'ân" olarak adlandırılmış. İhlâs sûresi özellikle tevhid konusunu özetlediği için Kur'an'ın üçte biri sayılmıştır.⁷¹¹

Kur'an'ın muhtevasına giren konuları, dinî ve dünyevî mahiyetteki bilgi ve mes­lek alanlarını da içine alacak şekilde ge­nişleterek yüzlerle ifade eden, hatta insan zihninin ulaştığı ve ulaşacağı her türlü bilginin en azından öz olarak yahut işaret yoluyla Kur'an'da yer aldığını ileri süren görüşler de vardır. Süyûtî, el-İt-kön'm "Kur'an'dan Çıkarılan İlimler" baş­lığını taşıyan kısmında ⁷¹² "Biz bu kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık ⁷¹³ "Bu kitabı sana her şey için bir açıklama, bir hidayet ve rahmet kaynağı ve müslümanlar için bir müjde olarak indirdik" ⁷¹⁴ mealin­deki âyetlerle Kur'an'ın muhtevasının ge­nişliğine işaret eden bir hadise ve İbn Mes'ûd, Mücâhid b. Cebr, Beyhakî, İmam Şâfıî gibi önde ge­len âlimlerin aynı yöndeki sözlerine daya­narak Kur'an'ın muhtevasını incelemeye çalışmıştır. Bu arada İbn Ebü'1-Fazl el-Mürsî'nin tefsirinden iktibasla fıkıh, usul, dil ve edebiyat, tarih, eğitim ve irşad, ta­savvuf gibi alanlarla meşgul olan çeşitli âlimlerin, Kur'an'ın kendi alanlarıyla ilgili muhtevasının genişliğine dikkat çeken görüş ve tesbitlerini aktarmış; tasavvuf erbabının fena, beka, huzur, havf, heybet, üns. vahşet, kabz gibi kavramları Kur­'an'dan aldıklarını ileri sürmüştür. Ayrıca Kur'an'da dinî muhtevanın yanında tıp. cedel, astronomi, hendese, cebir, gele­ceğe ait bilgiler gibi din dışı alanlara dair ilimlerin, hatta terzilik, demircilik, ipek­çilik, dokumacılık, çiftçilik, denizcilik, atı­cılık gibi çeşitli mesleklere dair temel bil­gilerin de bulunduğunu ifade etmiştir. Râgıb el-İsfahânî, Beyyine sûresinin Hz. Peygamber'le ilgili, "Allah tarafından gönderilen, tertemiz sayfaları okuyan bir elçi" mealindeki 2. âyetinden hareketle Kur'an'ın önceki kitapların "semere"le-rini kapsadığını söylemiştir.⁷¹⁵

Özellikle XIX. yüzyıldan itibaren Kur-'an'ın muhtevası meselesi Theodor Nöl-deke. VVilliam Muir. Richard Bell, Regis Blachere, Jacques Jomier, Roger Arnaldez gibi müsteşriklerin, Fazlurrahman, Subhî es-Sâlih, Mehdî Bâzergân, Muhammed b. Muhammed Ebû Şehbe gibi İslâm âlim­lerinin ilgi alanlarından birini oluşturmuş, bu hususta farklı yöntem ve anlayışlara dayalı değişik tasnif şekilleri ortaya konul­muştur. Kur'an'm başlıca konularını ince­leyen eserler yanında Jule la Beaume'un Tafşîlü ûyâti'l-Kur'âni'l-hakîm,⁷¹⁶ Muham­med Fâris Berekât'ın el-Cömic li-mevâ-zici âyâti'î'Kur^ânİ'1'Kerîm (Dımaşk 1379/1959), Ömer Özsoy ve İlhami Güler'in Konularına Göre Kur'ân ⁷¹⁷ (Ankara 1997) adlı çalışmaları gibi âyetlerin tamamını konu­larına göre tasnif eden eserler de yazıl­mıştır. Ayrıca Toshihiko Izutsu'nun Kur­'an'da Allah ve İnsan ⁷¹⁸ Kur'an'da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar ⁷¹⁹ isimli kitapları gibi itikad, ibadet, ahlâk, fıkıh, kıssalar vb. alanları ilgilendiren belli konuların incelendiği pek çok eser bulunmaktadır.

Başta Nöldeke olmak üzere şarkiyat­çıların ileri gelenleriyle bazı son dönem müslüman araştırmacılar nüzul sebeple­riyle ilgili rivayetler; çeşitli sûre ve âyetle­rin Kur'an'ın indiği dönemin farklı kesit-lerindeki içtimaî, siyasî, dinî vb. şartlarla irtibatı; Hz. Peygamber'in hayatı, kişiliği ve savaşları; âyetlerin uzunluğu ve kısa­lığı, üslûp farklılıkları gibi konulara dair bazı Ölçüler veren bilgilere dayanarak âyetlerin ve sûrelerin nüzul sıralarını tes-bit etmeye ve bu sırayı dikkate alarak Kur'an'ın muhtevası hakkında daha sağ­lıklı tesbitler yapmaya çalışmışlardır. Bu tür çalışmalardaki bilgilerin ortak nokta­larını dikkate alıp nüzul sürecini de göz Önünde tutarak Kur'ân-ı Kerîm'in muhte­vasını şöylece özetlemek mümkündür: