Kur'AN'da ulûHlyyet

B - MEDENÎ SÛRELERE HAS VASIFLAR

76. Et-Tevvâb

Tevbenin asıl anlamı rücû1 etmektir. Bundan ism-i fail olan tâ'ib, “rücû' eden”; tevvâb ise onun mübalağa binasıdır ki, “tevbe işini nicelik ve nitelik bakımından çok yapan” demek olur. Allah'ın sıfatı olarak et-Tev­vâb: “İtaatına yönelerek, Kendisine dönen için, o insanın istediği bağış­lamaya Rücû' edenst ¹⁹⁴⁷ yahut, “Kullarının, hoşlanmadıkları şeylerden sev­dikleri şeylere Rücû' eden” ¹⁹⁴⁸ diye tanımlanır. Tevbe, kul hakkında mâsiyetten dönmeyi, Cenab-ı Allah hakkında ise cezalandırmaktan dönmeyi ifade eder. ¹⁹⁴⁹ Kul Rabbine döner, Allah da onun dönmesini kabul eder. ¹⁹⁵⁰ el-Hattâbîye göre et-Tevvâb:

Kulların tevbelerinin her yenilenmesinde, on­ların tevbelerini kabul edendir. Tevbe fiili hem lâzım, hem de 'alâ edatı ile müteaddî olarak kullanılır. İşte kul ve Allah hakkında müşterek olan tevbe lafzı, bu farkla birbirinden ayrılır. Allah hakkında her zaman, bu ikinci şekilde kullanılır. Tâbe'llâhu 'âle'l-'abdi denir ki anlamı “Allah kulunu tevbeye muvaffak kıldı, kul da tevbe etti”dir. Nitekim summe sonra Allâh tevbe etsinler diye onları tevbeye muvaffak eyledi” ¹⁹⁵¹ buyrulmuştur ¹⁹⁵² el-Hattâbî'nin dikkat çektiği bu âyet, bu anlam ve kullanılış ayırımını, bir arada olarak göstermesi bakı­mından önemlidir. et-Taberî de 2,160 tefsirinde, müteaddî manâsıyla bu vasfı, “Kulların, Kendisinden uzaklaşan kalblerini Kendisine döndüren” diye tanımlar. ¹⁹⁵³

Tvb, nîsbeten çok kullanılan maddelerdendir (çeşitli şekilleriyle 90 kadar). İşaret edildiği gibi tevbe fiilnin faili Allah olduğu yerde, fiil 'alâ edatıyla gelir. İnsanlar için olursa ilâ edatıyla veya edatsız olarak gelir ve “Allah'a tevbe etmek” mânâsını taşır, Fiil şekilleri mekkî âyetlerde bulu­nursa da, medenî âyetlerde bariz bir fazlalık vardır. Bir çok âyette gerek inanış, gerek davranış bakımından çeşitli kötülüklerden dönenlerin, Allah tarafından tevbelerinin kabul olunacağı bildirilir. Hatta Allah, “Tevbe eden, inanan ve iyi işler işleyenlerin kötülüklerine bedel iyilikler verir” ¹⁹⁵⁴.

Tevbe yürekten ve sağlam olmalıdır ¹⁹⁵⁵ Tevbeyi emir ve teş­vik eden âyetler çoktur. Tevbe edenler, Allah tarafından övülürler ¹⁹⁵⁶. Üstelik, Allah çok tevbe edenleri sever ¹⁹⁵⁷. Allah kullarını terketmediği için sırf tevbe etsinler diye, onları bir takım imtihanlara, sıkın­tılara tâbi tutar ¹⁹⁵⁸. Bütün bunlar, insanların kendi faydalarına olarak, doğru yolu ve doğru davranışları benimsemelerine, O'nun itinasını göste­rir. Kur'ân'da bu özelliğin olmadığını söyleyenler -kasıtlı değillerse-, çok yüzeyde kalanlardır. Allah tevbe edilmesini isteyip, tevbe edeni sevdiği gibi kulunun tevbe etmesiyle, “Uçsuz bucaksız çölde kaybetmiş olduğu devesini bulan kimsenin duyduğu sevinçten, daha fazla bir ferah bulur.”¹⁹⁵⁹ Kullar tevbe etmeksizin, Allah onları bağışlayamaz mıydı? Tevbe için bu ısrar ve teşvik neden ileri geliyor? diye düşünülebilir. Allah, dilerse bütün günâhları affeder ¹⁹⁶⁰ Onun meşîeti için bir sınır olamaz. Fakat, nor­mal olarak, önce afv sonra ihsan etmesi için tevbeyi şart koşmuştur. Zira mühim olan, insanın dünya hayatında iken, kötülüklerinden dönüş yapa­rak, zararını azaltması, faydasını artırmasıdır ve böylece Allah katındaki değerinin fazlalaşmasıdır.

Tvb maddesinden isim olarak: tevbe, tevb ve metâb şekilleri gelmiş­tir. Bunlar aynı şeye delâlet ederler. Tevvâb vasfı, 11 yerde görünür. Bir âyette de çoğul olarak tevvâbîn (çok tevbe edenler) insanları, tavsif eder ¹⁹⁶¹. Bu ilâhî vasfın kullanılış özellikleri şunlardır:

a) İlkönce, 87. sıradaki el-Bakara, yani Medine devrinin ilk sûresin­de gelir. Vahyin sonuna kadar yer yer tekerrür eder. Ancak tevbe kavra­mı, fiil şekilleriyle, en eski sûrelerde bile yer alır (Meselâ: 27. sıradaki el-Burûc sûresinde: 85,10). Ayrıca bir mekkî âyette Kabilu't-tevb vasfı gelmiştir. .

b) Ekseriya “et-Tevvâb ür-Rahîm” şekli varid olmuştur ¹⁹⁶². Bu iki vasfın gerekleri arasında, bir dere­celenme olduğu görülür. Allah önıce suçu afveder, ardından rahmet ve İhsanına mazhar eder. Bu iki ismin birlikte zikrolunmasından anlaşılıyor ki Allah, günâhı bağışlamakla kalmaz, ayrıca ihsanda da bulunur.

c) Bir âyette “Tevvâb Hakîm” şekli bulunur ¹⁹⁶³. Allah'ın tevbeleri kabul edişi, Hikmetiyle olan münasebetini belirtmiştir.

d)Yalnız bir âyette, tek başına gelmiştir. “O zâten Tevvâb'dır” ¹⁹⁶⁴.

et-Tevvâb vasfının irad edildiği yerlerde bazan, insanlar tarafından yapılmış bir itaatsizlik söz konusudur:

Hz. Âdem (a.s.) ¹⁹⁶⁵; İsrail oğul­larının buzağıya tapmaları ¹⁹⁶⁶; Peygambere (a.s.) itaattan ayrılanlar ¹⁹⁶⁷; zinâkârlar ¹⁹⁶⁸; savaştan geri kalanlar ¹⁹⁶⁹; gıybet edenler ¹⁹⁷⁰. Bazan ise, muayyen bir günah zikredilmeksizin bu ilâhî vasıf getirilir. ¹⁹⁷¹

77. EI-Bâri'

Bu vasfı genel olarak, “Hâlık ¹⁹⁷² mânâsı verilirse de, aradaki ince farklara da temas edilir. Hâlık:

Hikmetinin gereğine göre varlıkları takdir eden, el-Bâri' ise: onları, düzensizlikten beri olarak icad edendir. ¹⁹⁷³

el-Bâri':

“Bir misali olmaksızın varlıkları icad edendir” ¹⁹⁷⁴Yahut:

“Varlık­ları muhtelif şekilleriyle, biribirlerinden temyiz edendir” ¹⁹⁷⁵ “inşd eden­dir” ¹⁹⁷⁶ el-Halîmî'ye göre bu isim, iki anlama gelebilir:

Birincisi, Kendisin­ce malum olan mahlûkat nev'ilerini icad edendir.

“Gerek yerde, gerek ne­fislerinizde hiç bir musibet vukua gelmez kî, bu Bizim onu (veya: o ne­fisleri) ¹⁹⁷⁷ yaratmamızdan (nabra'ahâ) önce, mutlaka bir Kitabda olma­sın” ¹⁹⁷⁸ âyeti, buna işaret eder. Allah, Bedî' vasfıyla yaratıkları yok­tan yaratırken, var edeceği şeyleri daha önceden bilmeden ansızın ibda' etmez. Ona göre Bari' ismi, ibda' fiiline, ne yapacağını önceden bilmek unsurunu katar. İkincisi:

“Varlıklara bir kalıp veren” anlamıdır. Su, top­rak, ateş ve hava gibi unsurları yoktan var edip, onlardan da muhtelif cisimlen yaratmıştır. Bara'a el-kavvâsu el-kavse {yay ustası, yayı yaptı) derken, “mevcut olan maddelerden, daha önce olmayan bir surette bir şey yapmak” anlamı vardır. Allah hakkında ibda' fiilini kabul etmek, ber' fiilini de kabul etmeyi gerektirir. ¹⁹⁷⁹ Ber' maddesinde, iki asıl vardır:

Biri yaratmak, öbürü uzaklaşmak, kurtulmaktır. ¹⁹⁸⁰ el-Beydâvî'ye göre bu mad­denin aslı:

Bir şeyin; başka bir şeyden arınmasıdır. Bu arınma, ya kurtul­mak (hastanın hastalığından, borçlunun borcundan kurtulması, sevilme­yen kimselerden veya şeylerden berî, olmak gibi), yahut:

“İnşa etmek, yapmak” suretiyle olur (Allah'ın Âdem'i çamurdan inşa etmesi gibi). ¹⁹⁸¹

Br, maddesi inşa etmek ve yaratmak anlamında olarak, Kur'ân'da çok az varid olmuştur. Dikkati çeken durum şudur ki, bu yaratmak mâ­nâsı, her zaman “canlı mahlûkların” yaratılması söz konusu olduğunda bulunmaktadır. M. R. Arnaldez de ¹⁹⁸² bunu mülahaza eder, ancak 57,22 âyetinin güçlük çıkardığını söyler. Halbuki tefsirlere göre bu âyette de yaratma, orada zikri geçen nefslere de taalluk edebilir. ¹⁹⁸³ Bu maddenin, canlılarla ilgili kullanılışı için bk. 98,6.7; 2,54; 59,24. Bârı' vasfı, üç yerde görünür. İkisi, İsrail oğulları hakkında Bâri'l-küm Yaratıcınız diye ge­çer. ¹⁹⁸⁴ Bir âyette de eliflâmlı olarak zikrolunur:

“O, öyle Allah'tır ki Hâ­lık, Bari', Musavvir'dir. En güzel isimler Onundur” ¹⁹⁸⁵. Bu âyette sıra ile gelen üç vasfın icraatı arasında da bir derecelenme düşünmek müm­kündür. Bunlardan önce, ilk sırada, burada zikredilmeyen İbda' vardır

. 1- İbda1,

2- Takdir ve ilk şekli verme,

3- İnşa ve tesviye,

4- Belirli sureti verme. Öbür yandan, şu pasajda da bu tertibi bulmak mümkündür:

“Ey insan! Nedir Kerîm Rabbine karşı seni aldatan? O Rabb ki seni ya­rattı (halaka-ke), ardından düzgünleştirdi (fe sevvâ-ke) ve (azalarını) denkleştirdi (fe 'adele-ke) ve dilediği surette (fî eyyi sûret-in) seni terkîb etti” ¹⁹⁸⁶. Burada yaratmak Hâlık; düzgünleştirme ve denkleştir­me Bari'; suret verme ise Musavvir isimlerinin icraatıdır. Böylece Kur'ân’ın iradından, Bari' vasfının, daha husûsî ve canlılarla ilgili bir yaratmayı ifade ettiği anlaşılmaktadır.

Şâkir (bk. 38. eş-Şekûr)

Yalnız iki Medenî âyette geçer ¹⁹⁸⁷, her ikisinde de “Şâkir 'Alîm” terkibi vardır. Daha önce geçen ve aynı anlama delâlet eden Şekûr vasfı Gafur veya Halîm vasıflarına refakat eder. Dolayısıyla terkib bakımından, değişik bir delâlet söz konusu olur. Allah'ın şükürleri ka­bul etmesi ve mükâfatlarını vermesi, her şeyi kuşatan ilmiyle münase­bete konulmakta, hiç bir iyi işin zayi olmayacağını te'yid etmektedir. Dolayısıyla, mekkî devirdeki Şekûr vasfının kullanılışı ile medenî olan Şâkir ismi arasında bu incelik gözükmektedir. Geçtiği âyetlerde de, insanların hasenatları söz konusudur.

Allah'ın bu vasfı hakkında gerekli bilgiyi, Şekûr ismini incelerken ver­miştik.

Zû fadilin 'ale'l-'âlemîn (bk. 45. Zü'l-fadl)

Yalnız bir medenî âyette geçer ¹⁹⁸⁸. Allah'ın âlemlere, özellikle şuurlu varlıklara lütufkâr olduğunu bildirir.

Zü'l-fadli'l-'azîm (bk. 45. Zü'l-fadl)

Bu vasıf Medine devrine münhasırdır; 7 âyette Allah'ı tavsif eder. “Büyük lütuf ve ihsan Sahibi” demektir.

Zu fadl 'ale'l-mü'minîn (bk. 45. Zü'l-fadl)

Yalnız bir Medenî âyete gelir. “Mü'minlere karşı Lütufkâr olan” de­mektir. ¹⁹⁸⁹

78. Câmi'u'n-Nâs

“Hesap günü için, mahlûkları toplayan” ¹⁹⁹⁰ anlamına gelir. el-Halîmî bu vasfı:

“Ölülerin mahvolmuş unsurlarını bir araya getiren” diye tanım­lar. el-Hattâbî ise, bu tarife bir de şunu ilâve ediyor:

“Her türlü fazilet ve şeref nevilerini toplayan” ¹⁹⁹¹ Cami', sadece kelime anlamıyla alınırsa bunları ve daha başka mânâları da ifade edebilir. Ancak, bu vasfın Kur'ân'da kullanılışı, yalnız ilk tarife uymaktadır.

Cemc, Kur'ân'da çok zikrolunan maddelerden sayılır. Cem', Allah'a izafe edildiğinde, ekseriya, gelmiş geçmiş bütün insanlar hakkında hü­küm vermesi için, âhirette onları bir araya toplamasını ifâde eder ¹⁹⁹². Ay ve güneşi toplaması ¹⁹⁹³, şehâdetlerini al­mak üzere peygamberleri toplaması ¹⁹⁹⁴ yine âhiret muhtevası için­dedir. Uhrevî muhteva dışında, Allah'a izafe edilmesi nadirdir. İstediği tak­dirde, insanları hidayet üzere toplayabileceği ¹⁹⁹⁵, ve Kur'ân'ı toplama­sı (hafızada veya Mushafta 75, 17) hakkında zikrolunur.

Bu kökten Cami' sıfatı, sadece üç âyette görünür. Bunların ikisinde, Allah'ı tavsif eder. Eliflâmlı ve müaerred değil, muzaf olarak gelir. İlkin 89. sıradaki Âl-i 'İmrân sûresinde geçer.

“Ey Rabbimiz! Geleceğinde hiç şüphe olmayan günde, muhakkak ki insanları toplayacak (câmi'u'n-nâs) olan Sensin” ¹⁹⁹⁶.

“Doğrusu, Allah, münafıkların ve kâfirlerin hepsini ce­hennemde toplayacak olandır”. ¹⁹⁹⁷

79. El-Hasîb (krş. 53. Hâsib)

Bu vasıf, genel olarak “Kâfi gelen ¹⁹⁹⁸ diye açıklanır. Halbuki, bununla beraber başka anlamları da vardır. Kur'ân'daki kullanılışı gözden geçirmekle bunu göreceğiz:

a) Şâhid, hazır olan: “Onlara (büyüdükleri zaman yetimlere) malla­rını teslim ettiğiniz vakit, karşılarında şâhid bulundurun. Zâten Allah tam bir Şâhid (Hasîb) olarak yeter” ¹⁹⁹⁹.

et-Taberî, burada Şehîd diye tefsir ettiği gibi, bunu es-Suddî'den de nakleder. Keza şu âyette de aynı an­lamı belirtir. ²⁰⁰⁰

“Oku kitabını, bu gün aleyhine hasîb olarak kendi nefsin yeter” ²⁰⁰¹.

b) Hafız anlamına gelebilir: “Bir selamla selamlandığımz vakit, siz ondan daha güzeli ile selamı alın, veya onu aynıyla karşılayın. Muhak­kak ki Allah Hasîb olarak yeter” ²⁰⁰².

et-Taberî, burada Hafîz, yani “zabt ve tesbit eden” diye tefsir eder. Bunu Mucâhid'den de nakleder ve der ki: “Bana göre burada el-Hasîb'in aslı hisab'dan fail veznidir ki, o da saymak ve tesbit etmek (ihsâ1) anlamına gelir”. Burada Kâfî, Muktedir mânâsını veren “bir Basralı”yı tenkid eder. ²⁰⁰³ Adını vermediği bu “Basralı”nın, Ebû 'Ubeyde olduğunu şimdi anlıyoruz. ²⁰⁰⁴

c) Muhasebe eden: “Allah'ın gönderdiğini tebliğ edenler. Ondan korkanlar ve Allâh'dan başka hiç kimseden korkmayanlardır. Hasîb olarak Allah yeter” ²⁰⁰⁵.

el-Âlûsî burada Hasıb'i:

“Kalbin ve azaların fiil­lerinden, büyüğünü de küçüğünü de muhasebe eden” diye tefsir edi­yor. ²⁰⁰⁶ Keza 4, 86 âyetinde de aynı şekilde tefsir eder. ²⁰⁰⁷ el-Halîmî, muhasebe mânâsını Allah'a lâyık olarak şöyle açıklıyor: “Kullarının, an­cak hesap ile bildikleri cüz'leri ve mikdarları, hesaplamaksızın idrâk eden. Zira hesaplayan kimse, cüz'leri yavaş yavaş idrâk eder, yekûnu da hesa­bını bitirdiği zaman bilir. Allah'ın her hangi bir şey hakkındaki İlmi ise, sonradan olacak bir şeye tevakkuf etmez” ²⁰⁰⁸

Hsb maddesi, Kur'ân'da oldukça kullanılmıştır. Mufâ'ale şekli, âhi­rette hesaba çekmek, hisâb-i yesîr ise ²⁰⁰⁹, Hz. Peygamberin (a.s.) tef­sir ettiği gibi, Allah'a arz olunup, amel defterine sâdece bir nazar edi­lerek, incelemeksizin afvetmesidir. ²⁰¹⁰ Allah, makbul olarak bildirdiği bir çok haller için bi gayri hisâb mükâfat vereceğini va'd eder ²⁰¹¹. Bu tabir hakkında 8’değişik tefsir naklediliyor.²⁰¹²

Hasîb vasfı, 4 yerde varid olur. Üçünde Allah'ı tavsif eder. İlkin 90. sıradaki en-Nisâ sûresinde yer alır ²⁰¹³. Bu maddeden mekkî devirde gelen Serî'u'I-Hisâb, Esra'u'l-hâsibin gibi vasflarda muhasebe mâ­nâsı olduğu halde, Hasîb'de, gördüğümüz gibi fazla olarak Kâfî, Şâhid ve Hafîz anlamları da bulunmaktadır. ²⁰¹⁴

80. Er-Rakib

Bu isim, “Gözeten” ²⁰¹⁵ “insanların bütün yaptıklarını zabt ve mura­kabe eden” ²⁰¹⁶ “muttali olan, 'Alîm” ²⁰¹⁷ veya “yaratıklarından bir an bile gafil olmayan” ²⁰¹⁸ diye tanımlanır.

Rkb maddesi, Kur'ân'da oldukça az görünür. Sülâsiden, riayet et­mek ²⁰¹⁹ mânâsında kullanılır. Mezîd şekliyle tarakkub, “kol­lamak” ²⁰²⁰; irtikab ise “gözlemek, beklemek” ²⁰²¹ an­lamlarında kullanılır. Bu gibi fiil şekillerinden hiç biri Allah'a izafe edil­mez.

Rakîb vasfı 5 yerde gelir, ikisi mahlûklar hakkındadır; “Kayd ve tesbit eden” anlamında Melek ²⁰²² ile “gözleyen, bekleyen” mânâsında insanı niteler ²⁰²³. Allah'ın vasfı olarak, ilkin 92. sıradaki en-Nisâ' sû­resinde rastlanır:

“(...) Şüphesiz Allah, sizin üzerinizde Rakîbdir” ²⁰²⁴.

“(...) Vakta ki Sen beni öldürdün, onların üzerinde Sen Rakîb oldun” ²⁰²⁵.

Bu âyette eliflâmlıdır). Üçüncü olarak, Onun, her şey üzerindeki şü­mullü murakebesini bildirir.

“Allah her şey üzerinde Rakîb'dir” ²⁰²⁶.

Bu vasıf, medenî olmakla beraber, yakın mânâlara gelen Hafîz, Şehîd gi­bi vasıflar, Mekkî devirden itibaren bulunmaktadır. ²⁰²⁷

81. EI-'Afuvv

'Afuvv, 'afv masdarından mübalağa ve tekerrür ifâde eden bir sıfat­tır. Afv, “suçtan dolayı cezalandırmamak” ²⁰²⁸ “suçtan vaz geçmek, onu izale etmek”tir .²⁰²⁹ Bu kelime “silmek” anlamına da gelir:

“Üzerinde hiç bir iz olmayan yer”e de afv denir ki ²⁰³⁰ daha önceki anlamlarla ilgisi meydandadır. 'Afuvv, “çok afveden” demektir. ²⁰³¹

Afv maddesi değişik müştakları ve çekimleriyle toplam olarak 35 yerde görünür. Bunlardan sâdece 5'î mekkîdir. Bu kök fiil, isim ve sıfat şekilleriyle kullanılır. Ekseriya Cenab-ı Allah'a izafe olunursa da, ihsan­lara verildiği yerler de vardır ²⁰³². Yapılan haksızlığa, o miktarda karşılık vermek meşru ise de, bundan vaz geçerek afvedene Allah, büyük mükâfat va'deder ²⁰³³. Afvedici olmak, takva makamı­na en yakın olmak sayılır ²⁰³⁴. İnsan, başkasını afvetmekle Allah'ın da kendisine afivle muamele etmesine lâyık olur ²⁰³⁵. Allah, afvedenleri sever ve öğer ²⁰³⁶.

Allah'ın bağışlaması, suçları afvetmekte olduğu gibi, dinî mükellefi­yetleri hafifletmek ve kolaylaştırmakta da ortaya çıkar ²⁰³⁷. 'Afuvv vasfı ilkin 92. sıradaki en-Nisâ' sûresinde zikrolunur, 5 âyette geçer ve münhasıran Allah'ı tavsif eder. Dördünde “'Afuvv Gafur” şek­lindedir. Bu iki vasıf, biribirini te'yid etmektedir ²⁰³⁸. Bir âyette ise “'Afuvv Kadîr” terkibi vardır ²⁰³⁹. Burada afv, kudret kavramıyla dengelenmektedir. Allah, adaletiyle cezalandırmaya Kadil ol­duğu halde, lütuf eseri olarak bağışladığını ifade eder. Bağışlama, ancak Kadir olandan sâdır olursa, değer kazanır. Muhteva itibariyle 'Afuvv vas­fı, şuralarda geçer:

İnsanları afva teşvik ²⁰⁴⁰; carî olan çirkin bir âdetin kaldırılması, önceki uygulama hakkında Allah'ın bağışlayıcı ol­duğuna işaret ²⁰⁴¹; Allah'ın kesin bir emrini yerine getirme imkânı bu­lamayanlar ²⁰⁴²; ve Onun, dinî emirlerini kolaylaştırması ²⁰⁴³.

Bu inceleme ile bağışlama kavramının, Kur'ân'da işgal ettiği geniş­liği görmüş bulunuyoruz. Bu özellik, Allah hakkında olduğu gibi, insanlar hakkında da değer verilen bir vasıftır. 'Afv kavramı, büyük bir ekseriyet­le Medine devrindeki vahiylere aittir. Bazı müsteşrikler, yanılarak veya kötü zanna kapılarak şunu ileri sürerler:

Mekkî âyetlerde müsamaha ve merhamet, Medenî âyetlerde ise şiddet, dünyevî hâkimiyet gibi kavram­lar hakimdir. Gördüğümüz durum, bunun ne kadar yanlış ve batıl bir id­dia olduğunun delillerinden biridir. Onlar, Kur'ân'ın tebliğ edicisi olan Hz. Muhammed'i bir siyasî lider olarak görmek istediklerinden, dünyevî ba­şarının sıradan dünya adamları gibi, onu da maddîleştirmesi gerektiği zannı ile bu iftiradan çekinmiyorlar. Sırf afv mefhumunun, medenî de­vire damgasını vurması bile gösterir ki:

Kur'ân'ın ve onun tebliğ edicisi­nin esas gayesi, ruhî ve uhrevî değerler olmuştur. ²⁰⁴⁴

82. El-Mukît

Mukît ismi, yalnız bir âyette Allah'ı tavsif eder. Bu kökten başka kelime de pek varid olmamıştır. Her halde bu sebeplerden olmalı ki, Mukît vasfı hakkında çok değişik açıklamalara şahid oluyoruz. Hafîz ve Şehîd (İbn 'Abbâs, Mücâhid); Kadîr (İbn Zeyd, es-Suddî); her şeyin tedbir ve idaresini deruhde eden ('Abdullah b. Kesîr) tefsirleri et-Taberî tarafından rivayet edilmektedir. ²⁰⁴⁵ Kendisi ise, bazı şiirler ve hadîslerle istişhâd ederek Kadîr anlamını tercih eder. Ebû 'Ubeyde'ye göre:

“Gözeten, ihata eden “Hafız, Muhît” demektir. ²⁰⁴⁶ el-Halîmî:

“Nimet ve yardımıyla imdad eden “Mumidd” diyor. Ona göre bu vasfın aslı, bünyeye meded veren kût'dan gelmelidir. Allah, canlıların bedenlerini, vakit vakit çözülen ve gidenlerin yerini yeni unsurların almasıyla yenilenen bir nizama tâbi ola­rak yaratmıştır. İrâde ettiği belirli bir vakte kadar, bedenin varlıkta dur­masını, devamlı surette yenilemekle, Allah canlılara Mukît vasfıyla im­dad etmektedir. ²⁰⁴⁷

Kvt kökünden, Kur'ân'da sâdece akvat kelimesi zikrolunur:

“Allah, arz üzerinde sabit dağlar yarattı, orayı bereketli kıldı ve onun akvâtını dört günde takdir etti” ²⁰⁴⁸. Mucâhid ve 'İkrime, âyetteki akvât'ı şöyle izah etmişlerdir:

“Yerin, herbir bölgesinin yetiştireceği, oraya has ürün­ler.” ²⁰⁴⁹ Ayrıca “nebatlar, rızıklar, mikdarlar, kemmiyetler, yağmur, su” gibi değişik tefsirler de, muhtelif zevat tarafından teklif edilmşitir. ²⁰⁵⁰ Mukît vasfı ise şu âyette yer alır:

“Her kim, iyi bir şefaatte bulunursa, o iyilikten ona bir nasib vardır. Her kim kötü bir şefaatte bulunursa ona da o kötülükten bir hisse vardır. Allah, her şey üzerinde Mukît'tir” ²⁰⁵¹.

Bu muhteva, daha ziyade Hafîz, Şehîd, Muhît mânâlarını düşündürüyorsa da, akvât kelimesinin telkin ettiği mânâlarla pek ilgisi görünmüyor. ²⁰⁵²

83. El-Evvel

Evvel kelimesi lisanda, “zaman veya rütbe bakımından öne gecen” kimseyi niteler. Allah'ın sıfatı olarak:

“Bütün varlıklardan önce var olan, Kendisine hiç bir şeyin sebkat etmediği Zat” diye tanımlanır. ²⁰⁵³ Allah her şeyden, zamandan bile öncedir; çünkü zaman da dahil olmak üzere, her şeyi var edendir. “Allâh Evvel'dir” demek: “Onun sabıkı yoktur” anlamınadır. Yoksa “ikincisi vardır” demek değildir.

Evvel vasfı zamanı veya mekânı mânâya alınmamalıdır. Evvel, za­manda sıralanan yahut mekânda yer değiştiren olaylar veya hareketler serisinin başlangıcı demek değildir. İlmî tahlilin, varlığı incelemek suretiy­le ulaşabileceği veya geçmiş zamanı yeniden te'sis etmekle bulabilece­ği, en uzakta olup da etkisi, bîr vasıtalar zinciri ile intikal eden bir ilk, söz konusu değildir. Allah Evvel'dir demekten maksat şudur:

Bütün var­lıkların ve sebeplerin icraatı Onu gerektirir, Kendisi ise hiç bir varlığa da­yanmaz. Evvel olan Allah, devamlı bir Kayyûmiyet ve Hallâkiyetle, kâinatı ve onda olan her şeyi varlıkta tutmakta ve değiştirmektedir. Bundan ötü­rü. Onun hakkında, ilk sebep, ilk Muharrik gibi düşünceler, metafizik bir tefekkürün sonucu olabilirse de, vahyin talimi olamaz. Allah, zamandan münezzeh olarak var idi, beraberinde hiç bir şey yoktu, iradesiyle var ettiği şeyleri, yine O dilediği gibi tedbir ve idare etmekte, dilediği bir zamana kadar varlıklarını idâme ettirmektedir.

Evvel kelimesi Kur'ân'da çok kullanılmakla birlikte, kayıtlı olarak varid olur (Sıfat veya muzaf durumunda). İlk yaratış (el-halk el-evvel), müslümanların ilki (evvelu'l-muslimîn), veya bazan mevsûfun hazfiyle eski insanlar (el-evvelîn) gibi. Fakat mutlak ve eliflâmlı olarak yalnız bir âyet­te gelir ve Allah'ı tavsif eder. Bu âyet 94. sıradaki el-Hadîd sûresindedir.

“O'dur Evvel Âhir ve Zahir Bâtın. Ve O, her şeyi Bilendir” ²⁰⁵⁴.

Ev­vel, izafî bir sıfat değil, selbî ve zatî olan bir sıfattır. Kıdem ıstılahiyle bilinen ilâhî sıfat, bu Evvel isminden alınmaktadır. ²⁰⁵⁵

84. El-Âhir

el-Âhir, “varlıkların geçmesinden sonra bakî olan” demektir. ²⁰⁵⁶ Ni­tekim Hz. Peygamber (a.s.), bir zikrinde: “Allah'ım! Sen Evvelsin ki Sen­den önce bir şey yoktur; Âhirsin ki Senden sonra bir şey olamaz(...) ²⁰⁵⁷ diyerek, bu anlamda tefsir etmiştir.

El-Âhir ismi Kur'ân'da, Allah'tan başkası hakkında her zaman mevsufla kayıtlı olarak gelir:

El-yevm el-âhîr, el-âhirîn, el-âhire gibi. Son iki örnek isim durumunda kullanılmış ise de, aslında gâlib sıfatlardandır. En-nâs el-âhirîn (sonraki insanlar) ve el-hayât el-âhire (sonraki hayat) takdirindedirler. Eliflâmlı ve mutlak olarak, yalnız bir âyette Allah'ı tav­sif eder:

“Odur Evvel-u Âhir ve Zâhir-u Bâtın” ²⁰⁵⁸.

Bu âyet 94. sıradaki el-Hadîd sûresindedir. Bu sıfat, yalnız bu âyette görünmekle beraber Al­lah'ın Bakî olduğu, başka ifadelerde de yer almaktadır.

“Ondan başka tanrı yoktur ,Onun Vechinden başka her şey yok olacaktır. Hüküm Onun­dur ve ancak Ona döndürüleceksiniz” ²⁰⁵⁹.

“Allah daha Bakîdir” ²⁰⁶⁰.

Allah, Âhir olduğu (cindir ki, istisnasız olarak bütün insanlar, dünya­nın sona ermesinden sonra Kendisine döndürüleceklerdir. O mutlak anlamda Evvel-u Âhirdir. Zira Onun haricinde ne ilk, ne de son sebeb var­dır. Kâmil Varlığı içinde, Kendisine yeten, Müstağni Varlıktır. ²⁰⁶¹

Kur'ân'da, Ulûhiyyetin zaman üstü bir özelliğe sahip olduğu, terim­lerden ziyade, bir takım sade kavramlarla ve müşahhas ifadelerle bildi­rilir. Eflâtun felsefesinde Ğternitâ (Sermediyyet), zamanın zıddı olan mücerred bir kavramdır. Zaman teâkub ile mevsuf olduğu halde eternite ne başlangıç, ne son, ne hareket bilmez. Vahiy, metafizik tefekkürden baş­ka bir özellik taşıdığından, genellikle metafizikte rastlanan tecrid terim­lerini ihtiva etmez. Ancak Ulûhiyyetin mahlûk plânını aştığı daha canlı, daha geniş kitlelerce anlaşılır, dolayısıyla daha etkin ifadelerle gösteri­lir. Meselâ Kur'ân, “Rabbinin katında bir gün, saydıklarınızdan bin yıl gi­bidir” ²⁰⁶² der. “Doğrusu dirilten ve öldüren Biziz; her şeyin Vârisi de Biziz” ²⁰⁶³.

“Bu dünya hayatı sadece bir oyun ve oyalanmadır. Âhiret yurdu ise hayatın ta kendisidir” ²⁰⁶⁴.

Dâ-ru'l-mukame “devamlı kalınacak yurt” ²⁰⁶⁵,

Dâru'I-huld “ebediyet yur­du” ²⁰⁶⁶, ahkabâ “devirler boyunca” ²⁰⁶⁷, mülk lâ yeblâ “eskimez, son bulmaz mülk” ²⁰⁶⁸ gibi bir çok nitelikler, bu cümledendir.

El-Âhir vasfı, Allah'ın zatî sıfatlarından olan beka' sıfatının esasıdır. Öbür zıd vasıflar gibi, bu da ancak mukabiliyle birlikte anılmalıdır. Nite­kim Kur'ân da, “Evvel-u Âhirdir” diye iki zıd vasfı, bir arada zikretmektedir. ²⁰⁶⁹

85. Ez-Zâhir

Zuhur kelimesi dilde: açık ve aşikâr olmak, yüksek olmak, galib ol­mak, bir şeye nail ve muttali olmak anlamlarına gelir. ²⁰⁷⁰ Zahir, zuhur vasfına sahip olan kimsedir. et-Taberî'nin tanımlamasıyla, Allah'ın sı­fatı olarak ez-Zâhir:

“Dûnundaki her şeye galib, her şeyin üstünde olan Yüce” demektir. ²⁰⁷¹ Nitekim Hz. Peygamber (a.s.) da bir zikrinde:

“(...) Zahir Sensin ki Senden üstün bir şey yoktur. Bâtın Sensin ki Senden da­ha içerde, daha gizli bir şey olamaz” ²⁰⁷² demiş, böylece bir anlamda tefsir etmiştir. Bazı bilginler, zuhur lafzının dildeki mânâlarından birini tercih ederek, ona göre tanımlamaktadırlar. Zahir:

“İşleriyle aşikâr olandır” ²⁰⁷³

“Açık hüccetleriyle, Rububiyyetinîn gerçekliğine ve Birliğinin doğ­ruluğuna dair delillerle aşikâr Kudretiyle her şeyin üstünde olan” ²⁰⁷⁴

“Mahlûkları bakımından, aşikâr olan şeylere muttali olan” ²⁰⁷⁵

“Delille­riyle aşikâr olan”²⁰⁷⁶ diye çeşitli tarifler yapılmıştır.

Kur'ân'da Zhr maddesi, sülasiden: aşikâr olmak ²⁰⁷⁷; yük­selmek ²⁰⁷⁸, anlamlarında varid olur. İf'âl şekli olan izhâr ise, üstün kılmak ²⁰⁷⁹ veya açığa çıkarmak ²⁰⁸⁰ anlamına gelir. Zahir kelimesi ise aşikâr ²⁰⁸¹ veya üstün, gafib ²⁰⁸² mânâsında va­rid olur. Eliflâmlı ve mutlak olarak yalnız bir âyette gelir ve münhasıran Cenab-ı Allah'ı tavsif eder. ²⁰⁸³

86. EI-Bâtin

Butun masdarından gelen bâtın, “gizli olan veya içerde olan” de­mektir. Allah Teâlâ'nın sıfatı olarak “Yaratıkların görüşlerinden ve ilimle­rinden saklanan, hiç bir gözün idrâk edemeyeceği, hiç bir vehmin kuşatamayacağı Zat” ²⁰⁸⁴ yahut “Her şeyin içine nüfuz eden, her şeye her şey­den daha yakın olan” ²⁰⁸⁵ diye tanımlanır. Bu tarif et-Taberî'ye aittir ve şu tarifte olduğu gibi, Allah'ın İlmiyle her şeye en yakın olduğunu kasdetmiş olmalıdır. “Bâtın: gizli olan gayblara muttali olandır ²⁰⁸⁶ el-Hattâbi diyor ki:

Zuhur ve butunun mânâsı, mütefekkirlerin basiretlerine tecelli etmesi ve fakat bakanların gözlerinden saklanması olabilir. ²⁰⁸⁷ “Vücuduy­la Zahir, künhüyle Bâtın” diye açıklayanlar da vardır. ²⁰⁸⁸ ez-Zemahşerî, Bâtın vasfını “hasselerle idrak olunamayan” diye tanımlayarak, âhirette Allah'ın görülemeyeceğini ileri sürer. ²⁰⁸⁹ Allah Zahir ve Bâtın vasıflarıy­la, her zaman muttasıftır. Bâtın, künhüne vakıf olunamayacağını ifade eder. Ru'yeti kabul edenler, zaten görmekten, künhüne vakıf olmayı kasdetmezler. ²⁰⁹⁰

Kur'ân'da batana fiili “gizli olmak, görünmemek ²⁰⁹¹, bâtın ise “görünmeyen, gizli” ²⁰⁹² anlamında varid olur. Eliflâmlı ve mutlak olarak, yalnız bir âyette Allah'ı tavsif eder ²⁰⁹³.

Gördüğümüz son dört vasıf, şu âyette bir arada gelmektedir:

“O'dur Evvel û Ahır ve Zâhir û Bâ­tın. Ve O, her şeyi Bilendir” ²⁰⁹⁴.

Âyetteki vasıflarını topladığını belirtir. Üçüncü vav da böyledir, Onun hem zuhûrû, hem erişilmemeyi bir arada haiz olduğunu gösterir. Ortadaki, yani ikinci atıf vav'ı ise, mürekkebi mü­rekkebe bağlar. ²⁰⁹⁵ bütün zamanlar boyunca, daha doğrusu zamanın üstünde olarak, Zâhir ve Bâtın olduğunu ifade eder. Dolayısıyla bir bütün teşkil" eden Evvel-Âhir ve Zâhir-Bâtın terkibleri ayrılmazlar.

Zâhir ve Bâtın vasıflarının, Kur'ân'da tezahür eden Ulûhiyyet konu­sundaki büyük önemini, giriş bölümünde arzetmiştik. ²⁰⁹⁶

87. El-Kuddûs

Mübalağa binalarından fu"ûl vezninden bir sıfat olan Kuddûs:

“Tahir, pâk” ²⁰⁹⁷ “Mübarek, Kutlu” ²⁰⁹⁸ “Her türlü kusurun ötesinde, son derece münezzeh olan” ²⁰⁹⁹ diye tarif edilir.

Kur'ân'da Kds madesi az zikrolunmuş sayılabilir (toplam olarak on defa). Meleklerin Alâh'ı tazim etmeleri için, bir âyette takdis fiili kulla­nılır ²¹⁰⁰. Bu fiilden ism-i mef'ûl şekli mukaddes, Hz. Musa'ya (a.s.) ilâ­hî vahyin vaki olduğu Vadinin ²¹⁰¹, veya Hz. Musa'nın İsrail oğullan'nı girmeye teşvik ettiği beldenin ²¹⁰² sıfatıdır ²¹⁰³. İsim şeklinin tek örneği olan kudus ise 4 âyette ve her zaman rûhu'l-kudus terkibinde yer alır. Rûhu’l-kudus, vahiy Meleği, Hz. Cibril'in vasfı olarak açıklanır; “zira O, insanları arıtan şeyleri getiren ruhtur” ²¹⁰⁴ Allah, bu melekle Hz. İsa'yı te'yid ettiği gibi ²¹⁰⁵ Kur'ân vahyini de gönderir ²¹⁰⁶.

Bu madde Kur'ân'da az varid olmakla beraber, Ulûhiyyetin en önemli vasıflarından birini gösterir. Buna yakın anlam belirten kökler, tabiatıy­la vardır:

Azamet, izzet, kibriyâ' gibi. Takdis ile tenzih, bir âyette bitişik olarak getirilirler. Takdisde tazim, tesbihde ise tenzih anlamı vardır ki bunlar birbirini bütünlerler. Takdis'de; Allah'ın mevsuf olduğu temizlik, iz­zet, büyüklük gibi sıfatların Ona verilmesi ve İlân edilmesi; tesbihde ise, Allah'ın, her türlü şirk ve sapıklığa mensup olanların, Ona isnad ettikleri yaraşmayan şeylerden tenzih edilmesi anlamı gâlibdir ²¹⁰⁷. el-Halîmî şöy­le diyor:

Kuddûs'un mânâsı, faziletleri ve güzel sıfatları sebebiyle öğülen, demektir. Şu halde tesbihde takdis, takdisde teşbih, kendiliğinden ve zımnen vardır. Çünkü mezmum şeyleri nefyetmek, öğülen sıfatları isbat etmek demektir. “Ortağı ve benzeri yoktur” sözümüz, O'nun Tek oldu­ğunu kabul etmektir. “O'nu hiç bir şey âciz bırakamaz” sözümüz O'nun Kadir ve Kavî olduğunu isbat etmektir. “Kimseye zulmetmez” sözümüz, Hükmünde âdil olduğunu isbat etmek demektir. Buna karşılık, öğülecek hususları Kendisine nisbet etmek, Onun hakkında kusuru nefyetmek an lamına gelir. Ancak şu var ki:

“O şöyledir” demenin zahiri takdis, “O, şöy­le değildir” demenin zahiri teşbihtir. ²¹⁰⁸

el-Kuddûs vasfı, yalnız iki âyette gelir ve Cenâb-ı Allah'ı niteler. İlk olarak 101. olan el-Haşr sûresindedir. Her iki âyette de el-Melîk isminin yanında zikredilir, ve eliflâmlıdir.

“O öyle bir Allâh'dır ki, Kendisinden baş­ka ilâh yoktur. Melik, Kuddûs, Selâm, Mu'min, Muheymin, 'Azîz, Cebbar, Mutekebbir'dir. Allah, koştukları ortaklardan münezzehtir”. ²¹⁰⁹

88. Es-Selâm

Allah'ın vasfı olarak çeşitli açıklamaları toplayıcı bir şekilde:

“Ken­disi, her türlü eksiklikten salim olduğu gibi, başkalarına da esenlik ve­ren” diye tanımlayabiliriz. Bazılarının bu iki özelliği ayırarak, yalnız biri­ni veya öbürünü zikrettikleri görülür. et-Taberî:

“Mahlûklarını zulmünden selâmette bırakan” der ve bu izahı Selefe nisbet eder ²¹¹⁰. el-Cübbâî:

“Esenliğe, ancak Kendi katından erişilen, müsellim” ²¹¹¹ diyor. Kimisi ise:

“Başka varlıklara ânz olan her türlü kusurdan ve fenadan salim olan” diye tanımlar ²¹¹². Bu ikinci tarifte selâm, selâmet mânâsına alınmıştır. es-Suheylî, böyle düşünenleri, Arap diline iyice vakıf olmamakla suçlar ve de­vamla der ki:

“Eğer Arapların üslûbunu ve te'nis hâ'sının verdiği tahdidi iyice düşünselerdi, görürlerdi ki, ikisi arasında büyük bir fark vardır. Her türlü bozukluktan, bütün yaratıklara şamil bir selâmet verdiği için­dir ki Allah, Kendisini es-Selâm diye adlandırır. Zira her şey, hikmet ni­zamına göre akıp gitmektedir. Keza cin ve ins âlemi, O'nun tarafından zulümden esen kılınmıştır. Demek ki Allah bütün işlerinde Selâm'dır yani zulüm, bozukluk, düzensizlik O'nun fiillerinde bulunmaz. Bu ismi, “Arıza­lardan ve kusurlardan selâmette olan” diye açıklayan müfessirler, çir­kin bir hata işlemişlerdir. es-Selâm, “Kendisinden salim olunandır”. Sa­lim ise, “başkasından selâmette olandır”. Selâmet, Selâm'ın hasletlerin­den yalnız birisidir. ²¹¹³ Özet olarak ihtilâf, Setâm masdarını lâzım veya müteaddi saymaktan ileri gelir. İkinci mânâ, birinciyi kapsamakla bir­likte, çok daha geniş bir alana yayılmaktadır. ez-Zemahşerî, her iki an­lama uygun olarak tanımlar. ²¹¹⁴ Blachere'in yalnız selâmet (salut) mânâsında ısrar edip, selâmet veren (salutaire) anlamını, sonraki gelişmeye vermesi ²¹¹⁵ bizce mesnedsizdir. Selefin müteaddi (aktif) olarak anladığı bildirildiği gibi ²¹¹⁶ göreceğimiz üzere, Kur'ân'ın kullanmasında da bunun şahidleri vardır. Oraya geçmeden önce şunu da hatırlayalım ki, Hz. Pey­gamber (a.s.), her namazın arkasından şu meşhur zikri yapardı:

“Allah'ım, Sensin Selam ve Sendendir selamet” ²¹¹⁷ Burada, müteaddi olarak “esenlik veren” mânâsı açıkça görülmektedir.

Slm, Kur'ân'da nisbeten çok görünen köklerdendir (toplam olarak 140 kadar). Çekim ve müştaklarıyla da, büyük bir çeşitlilik arzeder. Selleme fiili, “esenlik verdi” anlamına olarak Allah'a izafe edilmiştir ²¹¹⁸. Keza:

“Ey Nûh! Sana ve Seninle beraber olon topluluklara Bizden bir esenlik (bi selâmin minnâ) ²¹¹⁹ ve bereketle gemiden in(...)”²¹²⁰ âyeti ile, “Biz: 'Ey ateş! İbrahim'e karşı serin ve selâm ol' dedik” ²¹²¹ âye­tinde “selâm” kelimesinin müteaddi anlamında kullanıldığı görülmekte­dir, ²¹²². Selâm kelimesi Kur'ân'da insanlara izafe edildiğinde “sözle esenlik dileme”yi ifade ettiği halde, Allah hakkında söz konusu esenliği, bizzat gerçekleştirmek anlamı taşır. ²¹²³ Zira Allah, dilediğini elbette gerçekleştirir. Yalnız bir âyette Allah'ın Cennet ehline kavi ile de, selâm edeceği ²¹²⁴ bildiriîmektedir ²¹²⁵. Selâm kelimesi bir çok yerde, -müslüman geleneğin daha çok necat dediği uhrevî kurtuluş mânâsına gelir. Allah muttakilere ²¹²⁶. Hz. Yahya ve Hz. İsa (a.s.)'a ²¹²⁷. seçtiği kullarına ²¹²⁸, bir çok resulüne ²¹²⁹ selam ettiğini, yani haklarında selameti gerçekleştirdiğini bildirir. “Allah, selâm yurduna çağırır ve dilediğini doğru yola hidayet eder” ²¹³⁰.

Rızası­nı gözetenleri Onunla (Kur'ân veya Hz. Peygamber (a.s.)'la Selâm yolla­rına hidayet eder, onları izniyle karanlıklardan aydınlığa çıkarır ²¹³¹. Bu kökten isim olarak selm ²¹³², silm ²¹³³, selem, ²¹³⁴ ve çokça selâm, İslâm, teslim şekilleri varid olur. Bunlar manevî olduğu ka­dar maddî; uhrevî olduğu kadar dünyevî bir selamet, barış, kötülükler­den ve arızalardan salim,( mânâlarını belirtirler. Allah'a setim bir kalb (kalbin selîm) ile gitmekten başka hiç bir şey fayda vermeyecektir²¹³⁵.

es-Selâm bir âyette, eliflâmlı ve mücerred olarak Allah, niteler. “O (...) Selâmdır, Mü'mindir, Müheymindir {...)” (59,23). Diğer bir çok âyette selâmet anlamına gelebileceği gibi, Allah'ın vasfı da olabilir. Meselâ, le-hum dâru's-selâm (6,127) âyeti: “nlar için selâmet yurdu” veya “selam olan Allah'ın beldesi vardır” diye anlaşılabilir . ²¹³⁶

89. El-Mu'min

Mü'min, “iman eden” demektir. İman ise hem “tasdik etmek”, hem de “emin kılmak, güven vermek” anlamına gelir. Allah'ın vasfı olarak, her ikisine göre de açıklanmıştır. “Emin kılmak” anlamını tercih edenler, bu güvenin niteliğinde ayrılırlar. Bazı Selef müfessirlerine göre, “el-Mu'min, yaratıklarını zulmünden emin kılandır” ²¹³⁷Veya “Kulunu haksız yere ya­kalamaktan emin kılandır” ²¹³⁸yahut “kıyamet gününde, mü'min Kullarını azabdan emin kılandır”²¹³⁹. Öbür yandan “tasdik” anlamı da bir kac şe-kilde tezahür edebilir. Allah, Kullarına olan va'dini doğrular ve taahhüd ettiği şeyleri yerine getirir: Dünyada rızıklandırmak, âhirette ise işlerin­den dolayı kendilerini mükâfatlandırmak gibi. Veya, inanmış Kullarının, Kendisi hakkındaki ümitlerini doğrular ve onların emellerini boşa çıkarmaz ²¹⁴⁰. Seleften İbn Zeyd ve eski dilcilerden Sa'leb'e göre el-Mu'min:

“Mü'min Kullarını, Kendisine olan imanlarında tasdik eden”dir. ²¹⁴¹ el-Bâkıllânî ve başkaları:

“Allah Taâlâ'nin îmanı, Kendisini tasdik etmesi (...) ve nebilerini Kelâmıyla doğrulamasıdır” diyor. ²¹⁴² Zira âyette, “Allah şehadet eder ki, Kendisinden başka ilâh yoktur (...)”²¹⁴³ buyurulur. Al­lah'ın bu tasdiki, Kelâmı ile olduğu gibi, mucize yaratmasıyla da olabi­lir. ²¹⁴⁴ Ve nihayet el-Mü'min, “kıyamet gününde, mü'minlerin öteki insanlar hakkındaki tanıklıklarını tasdik eden” ²¹⁴⁵ olabilir. Görüldüğü gibi, bu vasıf, yalnız bir defa ve mutlak surette geldiği için, lisanın verdiği bütün imkânlara göre açıklama yoluna gidilmiştir.

Emn maddesi, Kur'ân'da en çok zikrolunan bir kaç kökten biridir. Fakat nadiren Ulûhiyyete izafe olunur. Kur'ân'da -dalgınlık veya ihmalimiz yoksa- yalnız bir âyette “emîn kılmak” anlamıyla, bu fiilin faili Allah'tır. “Onları korkudan emin kıldı (âmene-hum)” ²¹⁴⁶.

Sıfat şekli ise, eliflâmlı ve mutlak olarak sadece bir âyette Allah'ı tavsif eder. ²¹⁴⁷

90. El-Muheymin

Bu vasıf hakkında da, oldukça değişik açıklamalar yapılmıştır. Ara­larında İbn 'Abbâs'ın da bulunduğu bir kısım müfessirler:

“İnsanların yaptıklarını gözeten” diyerek Şehîd, Rakîb anlamını verirler. ²¹⁴⁸ Ez-Zemahşerî, “Koruyan (el-Hâfız)” mânâsını da ekler. ²¹⁴⁹ Bazı bilginler ise et-Emîn anlamı üzerinde dururlar. el-Halîmî'ye göre “el-Muheymin: kıya­met gününde, itaat ehlinin sevablarından hiç bir şey eksiltmeyip, mükâ­fatlarını verenidir ²¹⁵⁰. el-Cübbâ'î: “eşya ve varlıklar üzerinde Emîn olan” diyor. Zira Muheymin -en'aleyhh emîn-en anlamınadır. ²¹⁵¹ Bir başka açık­lamaya göre ise Muheymin:

“Tasdik eden” olmalıdır. “Yani Allah, her söy­lediğinde doğrudur” ²¹⁵² Lügatçi ez-Zebîdî de şöyle diyor:

“Eski (Kur'ân'dan önceki) Kitaplarda ve Kur'ân'da, Allah'ın sıfatlanndandır. Başkasını korkudan emîn kılan, yani el-Mu'min veya Emîn, veyahut Şâhid diye tefsir edilmiştir.” ²¹⁵³ Blachere, Süryanice'deki Mehaymana kelimesiyle ilgili görmekte ve “Koruyan, Saklayan” anlamını vermektedir. ²¹⁵⁴

Kur'ân'ın tamamında, bu kökten sadece muheymin sıfatı gelmekte ve iki yerde geçmektedir. Birinde Kur'ân-ı Kerîm'in vasfıdır:

“Kendisinden önceki Kitabı tasdik edici ve ona şahid (muheymin-en) olarak gerçekle sana indirdik” ²¹⁵⁵.

Burada muheymin hakkında, tâbiûn müfessirlerinden bir kısmı “şehîd”, bir kısmı “emîn”, bir kısmı da “hâkim” demiştir. İbn 'Abbâs'tan ise her üç tefsir ayrı ayrı yollarla nakledilmiştir. ²¹⁵⁶ Aslın­da bunlann hepsi de biribirine yakın anlamlardır ve muheymin, bu izahla­rın bütününü içine alır. Şu halde Kur'ân, kendisinden önceki Kitaplar üzerinde Şâhid, Emîn ve Hâkim'dir. Çünkü son ilâhî Kitab olarak, öbürle­rinin de güzelliklerine sahib bulunmakla birlikte, başka meziyetleri de vardır. ²¹⁵⁷ Bir âyette ise liflâmlı ve mücerred olarak Allah'ı tavsif eder. ²¹⁵⁸

91. El-Cebbâr

Cebr'in asıl anlamı; bir nevi baskı ile her hangi bir şeyi ıslah et­mek, düzeltmek ve onarmaktır. Lügat bilginlerinin çoğunun fikri budur. Sırf düzeltmek veya sırf baskı ve zorlama mânâsında da kullanılabilir. ²¹⁵⁹ Maddesinin Kur'ân'da az kullanıldığı öbür isimler gibi, bu vasfın da ta­rifinde, dilin imkân verdiği çeşitli şekilleri bulmak mümkündür.

El-Cebbâr: “Mahlûkatını, Meşîeti istikametine zorlayan” ²¹⁶⁰ demek­tir (Katâde'den). Bu mânâya, lisan yönünden itiraz edenler vardır. İf'âl babının sıfatının, fa"âl (cebbar) şeklinde gelemeyeceğini söylerler. Bazı Mu'tezilîler ise anlam bakımından karşı çıkarlar. Allah'ın bu zorlamaktan münezzeh olduğunu savunurlar. Ancak, bir takım hususlarda Allah'ın in­sanlara, -hikmetinin gereğine göre- bazı şeyleri bir nevi zorla kabul ettir­diği ortadadır. Onlardaki hastalıklar, ölüm ve ölümden sonra diriltmek, birine verdiği kabiliyeti ötekine vermemek gibi dünyevî, maddî ve izafî ta­sarruflarda, Allah'ın zorladığı söylenebilir.²¹⁶¹

Başka tarifler de şöyledir:

“İradesiyle yaratıkları üzerinde Galib ve Kahir” ²¹⁶² “Mahlûklarının işlerini ıslah eden, iyiye götüren, kendi faydalarına göre onlarda tasarruf eden” ²¹⁶³

“Kendisine erişilemeyen (el-lezî lâ yunâl), yani her hangi bir şeye zorlanamayan” ²¹⁶⁴

“Mahlûkatını, istediği yöne icbar eden Kahir” ²¹⁶⁵

“Yaratıklarının ihtiyaçlarını gideren, yaşama ve rızık sebeplerini sağlayan” veyahut boy atan bitki hakkında tecebbere'n-nebâtu deyimine bakarak, “mahlûkları üzerinde Yüce olan ²¹⁶⁶ demektir.

Kur'ân'da Cbr kökünden, sadece Cebbar sıfatı gelir, 10 yerde görü­nür. Bunların 9'u, mezmum mânâda ve insanlar hakkındadır. Bu takdir­de cebbar:

“Kendi eksikliğini, hakketmediği bir üstünlük iddia ederek giderme gayretkeşliği gösteren kimse” anlamına gelir. ²¹⁶⁷ Şu âyetlerde cebbar, “hakkı ve hidayeti benimsemeyi onuruna yediremeyen, o husus­ta büyüklenen” mânâsını gösterir ²¹⁶⁸, Şuralarda ise iman söz konusu olmaksızın “zorba, şerli, küstah” gibi anlamlar hakim­dir ²¹⁶⁹. Çoğul şekli cebbarın ise “güçlü, kuvvetli, müdhiş kimseler” ifade eder ²¹⁷⁰. Bir âyette de “hükmünü zorla yürütmek isteyen, kahir” mânâsına ve (Hz. Muhammed (a.s.)'den) nefyedilerek varid olur. Yalnız bir âyette, eliflâmlı ve mutlak olarak Allah'ı tavsif eder. ²¹⁷¹

92. El-Mutekebbir

Daha önce gördüğümüz el-Kebîr vasfı ile yakın anlamlıdır. Fakat bü­yüklüğün özel durumuna delâlet eder. Bundan dolayı, şu şekillerde ta­nımlanmaktadır. “Büyüklüğün kemalinde, her şeyden Yüce” ²¹⁷²

“Her türlü kötülükten Yüce”²¹⁷³

“Mahlûkların sıfatlarından Yüce” veya “Kul­ları arasında azamette Kendisiyle yarışmaya yeltenen taşkınlıklara karşı. Büyüklüğünü koruyan ve onları helak eden” ²¹⁷⁴

“Kullarına zulmetmek­ten Yüce olan” ²¹⁷⁵

Allah hakkında el-Mütekebbîr, mezmum olan gurur ve kibir anlamındaki özentiyi değil de, teferrüd ve tahassüsü ifade eder. ²¹⁷⁶ Yani bu vasfın Ona has olduğunu belirtir.

Kur'ân'da bir çok yerde, insanlar hakkında “büyüklük,taslayan” anlamında varid olan ²¹⁷⁷ mütekebbir kelimesi, yalnız bir defa elif­lâmlı ve mutlak olarak Allah'ı tavsif eder. Geçtiği âyette, bir çok kemal sıfatlarıyla beraber zikrolunur. ²¹⁷⁸

93. El-Musavvir

Sûret varlıklarda bulunan ve onları biri birinden ayıran özel durum­dur. Hem maddî, hem' manevî olabilir. “And olsun ki sizi yarattık, sonra şekil verdik (savvarnâ-kürn), sonra meleklere “Âdem'e secde edin” dedik (...)”²¹⁷⁹ ve “size suret verip de suretlerinizi (suvara-kum) güzel ya­pan, sizi temiz şeylerle rızıklandıran Allâh'dır” ²¹⁸⁰ âyetlerinde, su­retin hem maddî, hem manevi türüne işaret vardır. ²¹⁸¹ Musavvir, suret masdarının tasvir şeklinden sıfattır. Cenab-ı Allah hakkında “mahlûkları­nı istediği gibi tasvir eden” ²¹⁸² demektir. Allah, her hangi bir şeyin olma­sını istediği zaman, istediği sıfatta ve seçtiği surette varedendir. ²¹⁸³

Svr maddesi, Kur'ân'da oldukça az görünür. Tasvîr fiilinin faili üç yerde Allah'tır ²¹⁸⁴ son âyette, tasvîr işinin ana kananda olduğu bildirilir). İsim olarak sûre ve çoğulu olan suver zikredilir. Allah in­sanı dilediği surette yaratır ²¹⁸⁵ ve insanların suretlerini güzel bir şe­kilde tasvîr eder ²¹⁸⁶. Tek sıfat örneği olan el-Musavvir, yalnız bir âyette eliflâmlı ve mutlak olarak Allah'ı tavsif eder.

“O Halik, Bari', Musavvir Allah'tır (...)” ²¹⁸⁷.

Bu üç vasfın gerekleri olan halk ve takdîr, azaları düzeltme ve denkleştirme ve son sureti verme arasında bir mertebelenme vardır (krş. 82, 7-8 ve el-Bâri' ismi). ²¹⁸⁸

94. El-Mubîn

Mubîn isminin müştakk olduğu ebâne fiili, hem lâzım, hem müteaddî olarak kullanıldığından, iki türlü mânâ vermek mümkün olmaktadır:

Mubîn (aşikâr) olan veya ibâne eden ²¹⁸⁹ (izhar eden, açıklayan). Allah'ın vasfı olarak:

“Her hakkı izhar eden ve varlığında hiç bir şüphe caiz olma­yan Hak Taâlâ” ²¹⁹⁰ diye tanımlanır. el-Halîmî: “el-Mubîn; gizli olmayan, saklanmayandır”. Allah Teâlâ, gizli değildir. Zira, Kendisine delalet eden bir çok fiilleri vardır. Bundan dolayı. Onun hakkında bir şey bilinemeye­ceği söylenemez.” ²¹⁹¹ et-Tabersî'ye göre el-Mubîn: “işlerin hakîkatlerinl izhar eden ve yüce âyetleri açıklayan” ²¹⁹² demektir. “Ulûhiyyeti zahir olan veya eşyayı nasıl iseler öylece izhar eden” şeklinde de tarif edilmiş­tir. ²¹⁹³

Kur'ân'da Byn maddesi, çeşitli şekilleriyle oldukça fazla görünür. “Açık açık göstermek” anlamına gelen tebyin fiili bir çok defa Allah'a izafe edilir. Mubin sıfatı normal olarak “aşikâr” ve nadiren “açıklayan” anlamında Kur'ân, resul, belâğ, dalâl vb. gibi çeşitli şeylerin sıfatı olarak gelir, Kur'ân'ın sıfatı olarak Mubîn:

“Hidâyet yolunu sapıklık yollarından açığa çıkaran ve ümmetin muhtaç olduğu şeyleri açıklayan” anlamına gelir.²¹⁹⁴

El-Mubîn vasfı, şu âyette Allah'ı tavsif eder:

“O gün Allah,-onlara işlerinin karşılığını adaletle tastamam verecek ve onlar, Allah'ın Hakk, Mubîn olduğunu bileceklerdir” ²¹⁹⁵. Bu âyette Mubîn, cümlesindeki “Ennesnin, ikinci haberi sayılmak suretiyle, Allah'ın vasfı olur. ²¹⁹⁶

95. Nûru's-Semâvâti Va'l-Ard

Nûr, “ışık veya onun şuası ve intişarı” ²¹⁹⁷ “görmeye yardım eden yayılan ışık” ²¹⁹⁸ veya bazı bilginlerin tercihine göre “ışık kaynağı” ²¹⁹⁹ demektir. Bu anlamları ile bir yaratık olan nurun, sıfat olarak Allah Taâlâ' ya izafe edilmesi, başlangıçtan beri değişik yorumlara yol açmıştır. Allah' in mahlûklara benzemediği esasından hareket olunarak, bazan lisan zor­lanmış, bazan mecaza hamletme gayreti görülmüştür. İhtilâfa götüren ikinci sebeb şudur:

Kur'ân'da Allah Teâlâ hakkında, mutlak ve mücerred olarak en nûr veya nûr gelmez, sadece muzaf durumunda Nûru's-semâvâti va'l-ard (göklerin ve yerin Nûr'u) varid olur. Buna dayanarak bazı­ları Allah'ın mutlak olarak Nûr diye nitelenemeyeceğini savunurken, bir çokları, Allah'ın Nûr diye tavsif edilebileceğini ifade ederler.

Et-Taberî, bu vasfı şöyle açıklıyor:

“Allah, gökte ve yerde olanların Hâdî'sidir. Onlar, Kendisinin nuruyla hakka yol bulurlar ve O'nun hidayetiyle sapıklıktan korunurlar”. Müfessir Hâdî izahını İbn 'Abbâs'dan da nakleder. Enes b. Mâlik'in, Allah hakkında nuru, hidâyet diye açıkladığı­nı rivayet eder. Kendisinin de Hâdî şeklindeki tefsiri benimsemesini, bir önceki âyete bağlar ki meali şöyledir:

“And olsun ki size apaçık âyetler, sizden önce geçenlerden misal ve sakınanlara öğüt indirdik” ²²⁰⁰.

et-Taberî'ye göre Allah, bu âyetleri ve öğütleri göndermesini, onları doğru yola yöneltme kasdını, müteakip âyetteki “göklerin ve yerin Nûr'u” ol­masıyla açıklamaktadır. Bunun hemen arkasından meselu nûrihi diye başlayan fıkradaki “Onun nuru” terkibini de şöyle anlıyor:

“Allah'ın, bu Tenzîl ile aydınlattığı hakkın misali” ²²⁰¹

El-Halîmî de “Hâdî” tefsirini benimser ve der ki:

Hâdî, Odur. Kul­lar ancak Onun öğrettiğini bilebilirler (...) Hisler ve akıl Onun yaratma­sı ve bağışıdır” ²²⁰²

el-Cübbâ'î ise şöyle diyor:

“İnsanlar ışıkla doğru yo­lu buldukları gibi. Onunla da doğru yolu bulurlar. Hakikî anlamda biz Al­lah'ı Nûr diye isimlendiremeyiz” ²²⁰³ Bu vasıf ayrıca “göklerin ve yerin Müdebbiri” (İbn 'Abbâs ve Mücâhid'den), veya “göklerin ve yerin Münevviri” diye de açıklanmıştır. ²²⁰⁴ Bu sonuncu tefsire göre Allah: güneş, ay ve yıldızlarla gökleri ve yeri aydınlattığı için. Kendisine bu vasfı vermiş olmalıdır. Bu açıklama el-Hasan el-Basrî, ed-Dahhâk, Ebû'i-'Âliye ²²⁰⁵ ve sahabeden İbn Mes'ûda ²²⁰⁶ riisbet edilmektedir. Ayrıca Müzeyyin diye açıklama übeyy b. Ka'ba verilmektedir. ²²⁰⁷ Buna göre şu mânâ çıkmak­tadır:

“Gökleri ve yeri aydınlatan, süsleyen” veya “göğü meleklerle, yeri ise nebiler ve âlimlerle donatan” ²²⁰⁸

et-Tabersî (ö. 548/1153) diyor ki:

“Her türlü ihsan, in'âm, fayda Allah tarafından olduğundandır ki, Onun sıfatı olarak Nûr vârid olmuştur. Nitekim, kendisinde rahmet fiili çok olan kimse hakkında “fülan rahmettir”, veya azab fiili çok olana “fülan azabtır” denir” ²²⁰⁹ Demek ki, ona göre, mübalağa maksadıyle, masdar ile tes­miye söz konusudur.

Müfessir ez-Zemahşerî, “göklerin nuruna ve yerin nuruna sahip olan” diyor. ²²¹⁰ Anlaşılacağı gibi o, burada izafeti, mülk izafeti olarak değer­lendirmektedir. Bu izahını şunp dayandırmaktadır. Aynı âyette geçen gösteriyor ki, nûr Allâh'ın malik olduğu bir şeydir. Araplar, “Zeyd, kerem ve cûddur, insanları kerem ve cûdu ile ihya eder” derler. Hak (yani hakikat), nura benzetilmiştir. İbnu'l-Esîr en-Nûr olarak Alâh'ın bu vasfını, birinci olarak şöyle tanımlar:

“Gözün, Nûr'u ile gördüğü, şaşkın ve azgının Hidayetiyle yol bulduğu”. Tali plânda şu tarifleri nakleder:

“Her zuhurun Kendisiyle olduğu Zâhir'dir”. Zatında za­hir olup, başkalarını da izhar eden şeye nûr denir. “Allah göklerin ve yerin nurudur, demekten maksat Munevviri'dir demektir. Nitekim, “fülan gıyâsımız (yardım'ımız)dır” sözünden “Mugîsi'mizdir (yardımcımız)” an­laşılır. ²²¹¹ İbn Kesîr, Selef müfessirierinden gelen rivayetleri nakleder, tercihini bildirmez. ²²¹² Bazıları ise “göklerin ve yerin Nuru” terkibini, mürsel mecaz telâkki eder ve nurun mânâsının lâzımını alırlar, “Allah göklerin ve yerin Mûcid'i, var edenidir” derler. Ve nihayet “Her türlü ku­surdan münezzeh olan” şeklinde te'vîl edenler de vardır. ²²¹³

Görüldüğü gibi mezkûr açıklamaların çoğu, Allah hakkında “nûr”u mecaz olarak mütalaa etmiş ve ona göre anlam vermiştir. el-Gazzâlî ise, bu telakkinin tam tersine, sûfî persbektifi ile der ki:

“Hatta çekinmeden diyebilirim ki Nûr ismi, “İlk Nûr”dan başkası hakkında, sırf mecazdır. Zi­ra Ondan gayrisinin zatında nuru yoktur, nurunu emanet almıştır, nûrâniyeti başkasıyla kaimdir Kullî Nûr Odur ve Ondan başkasının nuru yoktur.” ²²¹⁴ Bu zat, sadedinde bulunduğumuz bu nûr âyetinin tefsirine dair yazdığı Mişkâtu'l-Envâr isimli eserinde nurun tabakalarını, insanların ma­nevî ve ilmî mertebelerine göre nûr kelimesinin değişik anlamları olabile­ceğini, göz nûru ile akıl nurunun, nûranî melekût alemiyle cismanî şehadet aleminin farklarını vb., daha çok zevke dayanan bir biçimde anlatır.

Feylesoflardan İbn Ruşd, Allah'ı, “burhan ehli” olmayan kimseye tanıtmak için Nûr isminde, en elverişli bir vasıf ve misâl bulur. “Allah cisim değildir, ama gayr-ı cisim de değildir” diyorsunuz, peki “cumhur” dan:

Öyle ise nedir?' diye soran adama ne cevap vermeli?” der. Bu suale karşı, İbn Ruşd:

“Şeriatta varid olduğu gibi “Nur'dur” demeyi tavsiye eder. Allah'a “Nûr” denebileceğine dair bazı hadîsler de serdeder. Ona göre “Nûr sıfatı Hâlık Taâlâ'ya çok uygundur. Zira nurun hissolunan, fakat bakışı ve anlayışı, idrâk olunmasından âciz bırakan bir özelliği var­dır. Öbür yandan, nûr cisim de değildir; “Cumhur” nezdinde var ve hissedilir bir şeydir. Onlara göre mâdum, mahsûs olmayandır. Nûr mahsûsâtın (hissedilebilen şeylerin) en şereflisi olduğundan, mevcudatın Eş­refi hakkında misal verilebilir. Bu misal seçkinler (onun ıstılahında “bur­han ehli”) için de getirilebilir. Onların akıllarıyla Allah'a nazar etmeleri, güneşe bakmaya benzer veya yarasaların gözlerinin durumu gibidir.” ²²¹⁵

El-Eş'arî'nin ise, meşhur mezhebi “belkefe (nitelenmeksizin)” gere­ğince “Allah, malum nurlar gibi olmayan bir Nûr'dur” dediği bildiriliyor. ²²¹⁶ el-Hattâbî de, bildiğimiz nurlardan bir nurun düşünülmemesi için uyar­mış ve demiştir ki, “zira nurun zıddı karanlıktır, karanlık aydınlığın ar­dından gelerek onu giderir. Alâh ise zıddı ve niddi olmaktan münezzeh­tir” ²²¹⁷

Mutezileye göre Allah'a mutlak şekliyle “Nûr” denilmez, ancak muzaf (yani kayıtlı) olarak Nûru's-semâvâti va'l-ard denilebilir. ²²¹⁸

Çağdaş müslüman düşnürü M. İkbal'în, bazı panltılanyla aydınlan­madan, Nûr vasfının in'ikâslarından ayrılmak istemiyoruz. Ulûhiyyetin ışık gibi muğlak ve yaygın, kozmik (kevnî) bir unsurla nitelenmesinde. Zât ol­mayan bir Ulûhiyyet görmek isteyen birine karşı, şunları söylüyor:

“Şüp­he yok ki, Âyet-i Kerîme'nin ilk cümlesi, insana, ferdî bir Allah mefhu­mundan kaçış intibaını vermektedir. Ancak âyet-i kerîmenin mütebaki kıs­mındaki nur istiaresini mütalaa edince, tamamen aksine bir intiba yarat­tığını görürüz. İstiarenin aldığı mânâ daha fazla, ışığın bir alevin içinde temerküz ettirilmesi, sonra da bu ışığın bir cam kab içinde ferdieştirilmesi, ve iyice hudutlanmış bir yıldıza benzetilmesi fikriyle şekilsiz bir kevnî unsur tasavvurunu bahis harici bırakmaktır. Benim şahsî fikrime göre, Judaism (Yahudîlik), Hıristiyan ve İslâm'ın mülhem kitaplarında Cenab-ı Hakkın nûr diye tarifi, şimdi tamamen başka şekilde tefsir olunmalıdır. Bu günün fizik ilminin öğrettiğine göre ışığın sür'atini hiç bir şey geçe­mez, ve hareket sistemleri ne olursa olsun bütün müşahidler için bu ay­nıdır. Bu suretle, tahavvul dünyasında ışık Zat-ı Mutlaka en yakın yoldur. Şu halde, Allah'a teşbih edilen ışık istiaresi, bu günün ilmine göre, Zat-ı İlâhînin, kolaylıkla vahdet-i vücud tefsirine yer veren her yerde hâzır ve nazır olma vasfını değil, Onun Mutlakiyetini ifade etmelidir.” ²²¹⁹

Bundan sonra İkbal, aykırı gibi görünen Mutlak oluş ile Zât oluş nitelikleri arasında bir tenakuz bulunmadığını açıklar. Düşüncenin yoğunluğundan ve tercümenin özelliğinden dolayı, bu mütefekkirin iyice anla­şılması hususî bir dikkat gerektirebilir. Okuyucular bizi bağışlarsa, “göl­ge olmak” niyetimiz olmaksızın araya girmek istiyoruz. Yapacağımız yo­rum İkbal'in niyetinde yok idiyse, biz onu benimsediğimizi memnuniyet­le belirtebiliriz. Ulûhiyyet bir Zâttır. Mânâ türünden zatî olmayan her ta­rafa yaygın, her varlıkta farklı yoğunlukta bulunan bir tabiat kuvveti, ışık gibi bir kozmik unsur değildir. Dolayısıyla bir Panteizm'e (vahdet-i vü­cuda değil) ²²²⁰ açık kapı yoktur. Fakat Allah'ın bilhassa Nûr ismi gös­termektedir ki, O bizim bildiğimiz ve düşünebileceğimiz zatlar gibi bir Zât da değildir, zatlar üstü Zâttır, Beşerî anlayışın uzlaştıramadığı, aynı anda hem Mutlak hem de Zât oluş nitelikleri, Uiûhiyyette biribirine aykırı değildir. Nûr vasfı, kaplayıcılığı ile Onun Mutlak hususiyetini anlattığı gi­bi, âyetin ilerisinde bu Nûr'un zatîleştirilmesi de Onun bir Zât olduğunu belirtmektedir. İşte bundan ötürüdür ki, Nûr ismi, insanın Ulûhiyyeti an­layabilmesi yönünden, beşerî anlayış için en yakın yoldur.

Nûr vasfı Kur'ân'da yalnız 24, 35 âyetinin başında, izafet terkibi için­de “Göklerin ve yerin Nûr'u” olarak Alâh'ı tavsif eder. Bu nurun, bildiği­miz nûr olmadığı sadece teolojik bir gelişmenin öğrettiği şey değildir. Biz­zat Kur'ân'da bunun delili vardır. Meselâ bir âyette:

“Hamd, gökleri ve yeri yaratan, karanlıkları ve aydınlığı (nûr) var eden Allah'a mahsus­tur” ²²²¹ buyurulur. Demek ki bu nûr yaratıktır, dolayısıyla Yaratan ile aynı olamaz. Bir başka âyette de kıyamet günü “mahşer yerinin, Rabbinin Nuru ile aydınlandığı (bi nûri Rabbihâ)” bildirilir ²²²². Burada da muzaftır, ancak nûr Zat'a nisbet olunur, yâni izafet kayıtlayıcı özelliği­ni yitirir. Ancak bu, sadece bir tefsire göredir. ²²²³

Tesfsirlerde, bu âyetteki “nûr” hakkında:

Allah'ın güneş gibi ışıklı bir cisimle olmaksızın, vasıtasız olarak yaratacağı bir nûr, veya adalet ve­yahut burhan tarzında yorumlar yer alır. el-Âlûsî bunları naklettikten son­ra diyor ki:

“Muhtemelen en münasip olan, -bir çok haberlerin de iş'âr ettiği gibi- “Yer, Rabbi'nin nuruyla aydınlandı” sözü, Allah'ın hükmet­mek üzere tecelli etmesine işarettir. (...) Sahîh hadîste varid olan hicâ-bu-hu'n-nûr (Onun perdesi nurdur) ibaresinde zikredilen nûr olması da, uzak bir ihtimal değildir. (...) Yahut bu, tecelli esnasında zuhur edecek bir başka nûr da olabilir. Ben demiyorum ki, “bu tecelli meselâ gü­neş ışığının güneşten yansıması gibi Zat-ı Mukaddesten in'ikâs edecektir”. Bilâkis mesele, “aklın ulaşabileceği noktanın ötesindedir.” ²²²⁴

et-Taberî, bu âyetteki nûr'un mahiyeti hakkında bir şey söymekten kaçınırsa da “Rahman, hüküm için mahlûkları arasında zahir olduğunda buluna­cak bir nurdur” der. Bu konuda Katâde'nin şu tefsirine dayandığını söy­ler: “Bulutsuz acık bir günde, güneşi görmek için insanlar birbirlerini sı­kıştırmadıkları gibi. Onun Nuru hususunda da sıkıştırmazlar.” ²²²⁵ İbn Ke­sir de bu nûr hakkında:

“Hak Taâlâ'nın tecelisidir” ²²²⁶ diyor.

Öyle anlaşılıyor ki bu son tefsirler, bu nuru Zat'a nisbet etmeye mü­temayildirler. el-Âlûsî'nin temas ettiği, hadisteki Hicâbuhu'n-nûr'un söz konusu olabileceğini makul görünüyor. Hicap, Allah Taâlâ için. Kendisi­nin görülmesine engel olan hususiyet demek olmalıdır.

“(...) Onun hica­bı nurdur (veya nârdır. Öbür rivayetten). Eğer onu açsaydı Vechinin (yü­zünün) Subuhâtı (nuru, behâsı) gördüğü bütün mahlûkatı yakardı” ²²²⁷

Nûr vasfı Kur'ân'da kayıtlı olarak gelmekle birlikte, demin üzerinde durduğumuz 39, 69 âyetinde Allah'ın Nurunun olduğundan -bir anlamda-haber verilmesi, bazı sahih hadislerde Onun “Nûr” olarak tavsif edilme­si ²²²⁸ hadiste Allah'ın Vechine sığınılması {nûr-i Vechi-ke) gibi sebep­lerle ve nurun naks değil kemâl vasfı olmasından dolayı müslümanlar mutlak olarak da Allah hakkında Nûr diyegelmişlerdir. İbn Kullâb, el-Eş'arî ²²²⁹ ve sıfatları kabul eden bir çok imam Allah hakkında Nûr denil­mesi konusunda -Mutezile hariç, müslümanlar arasında ittifak olduğunu söylemişler ve inkâr etmeyi, ancak bid'at ehline nisbet etmişlerdir. ²²³⁰

Mesele, bu Nura nasıl inanılacağıdır. Müslümanlar arasında en yay­gın olan Eş'arî -ki bu konuda Mâturidiyye de öyle düşünür- tefsirinin “O, Kendisini vasfettiği gibi Nurdur, ama bunun niteliğini bilemeyiz” şeklin­de olduğunu gördük. Konumuzun başında Seleften bazı zatlara mal edi­len tefsirlerin (Hâdî, Müzeyyin, Münevvir vb.), onlara nisbeti şüpheli­dir. ²²³¹ Mahlûklarda nûr vardır diye, Allah'ın Nûr olduğunu inkâr etmek makul değildir. Bu yol tutulursa Onun hakkında Hayy, Semî', Basîr, Mevcûd vb. vasıflarının da inkâr edilmesi gerekir. Zira mahlûklar da böyle­dir ²²³².

Son olarak, nûr madesinin Kur'ân'daki kullanılışı konusuna geçelim. Bu kök fiil olarak hiç görünmez. Nâr veya nûr isimleri bulunur. Nûr hissi nûr anlamında varid olmakla beraber ²²³³, bundan son de­rece fazla olarak manevî nûr için kullanılır ²²³⁴; Vahiy, ya­ni Tenzil ²²³⁵; hidâyet, tevfik ve lütuf ²²³⁶ anlamların­da ²²³⁷ zikredilir. İki âyette ²²³⁸ nûrullâh tabiri geçer ki “Allah'ın dîni, hücceti veya Kur'ân” diye tefsir olunur ²²³⁹. Mü'minlerin uhrevî nur­ları vardır ²²⁴⁰. Bir hadîse göre, bu nur dünyadaki işlere göre olacak­tır, yani manevîdir ²²⁴¹. Bir kaç âyette nûr ve hudâ kelimeleri, mugayeret belirten atıf vav'ı ile bağlanırlar ²²⁴² ki bu da, nûr'un hidâ­yetten başka bir şey olduğunu gösterir. Tabiatiyle, bunların çok yakın kavramlar olduğuna da işaret eder. Munîr vasfı, bir âyette Allah'ın Kitabı­nın, iki yerde ise manevî bir Sirac olan Hz. Resûl'ün (a.s.) sıfatıdır. ²²⁴³