Kur'AN'da ulûHlyyet

KUR'ÂN'IN KRONOLOJİK YÖNDEN ŞİRKE KARŞI DAVRANIŞI

1. Başlangıç

Kur'ân, ilk tenzilinden başlayarak, Allah'ın birliğine ve şirkin bâtıllıgına işaret etmiştir. Cahiliye arapları bir çok rablere (erbâb) inanıyor­lardı. İlk vahiy metni olan 96,1-5 âyetlerinde, Rabbin ancak mutlak yara­tan, bilhassa insanı yaratan ve inayetine mazhar eden Zât olması gerek­tiği bildirilir. Yaratıcının bir olduğunu ise, zaten müşrikler de kabul edi­yorlardı. Bundan sonra Kur'ân, Allah'ı daha ziyade Rabb isminin muzaf şekilleriyle tanıtacaktır. “Âlemlerin Rabbi”, “insanların Rabbi”, “doğunun ve batının Rabbi” vb. vasıflarla, Rabb vasfı zımnen batıl tanrıların elin­den alınacak ve Allâh'a tahsis edilecektir. Böylece Allah ile Rabb isimleri, gerçek muhtevalarını kazanacaktır (bu çalışmamızda “Rabb” ismni ele alırken, konuyu ayrıntılı olarak görmüştük).

Kur'ân ilk sûrelerinde, bâtıl tanrılara hücum etmek yerine, müşrik­lerin de tanıdığı “Allâh”ın, kim olduğunu bildirmeyi tercih etmiştir. İlâhî irşad ve terbiye, insanların cahilane bir taassubla köklü bir şekilde bağ­landıkları putlara hücum etmeyi, onları irşâd bakımından doğru bulma­mıştır. Aksini yapmak, onları daha şiddetli bir inatla putlara sarılmaya götürürdü. Onların şeriklerinin durumunu ayrıntılı olarak münakaşa et­mek yerine, Allâh'a niçin ve nasıl inanılacağını ortaya koymuş, öbür yan­dan temel ahlâkî ve içtimaî esaslar üzerinde durmuştur.

İlk sûrelerde Ulûhiyyet şöyle nitelenmiştir:

Yaratan, sonsuz kerem sahibi ²³⁷⁶; Doğunun ve batının Rabbi Tek gerçek Allah ²³⁷⁷; âlem­lerin Rabbi, Rahman, Rahim, din gününün Mâliki ²³⁷⁸; çok Yüce ²³⁷⁹; yeşillikleri bitirip kurutan ²³⁸⁰; Kendisine-karşı büyüklenen zâlim ve fesatçıları gözetleyen ve istediğinde onları hetâk eden ²³⁸¹; kıya­metten sonra insanlar hakkında hüküm verecek olan ²³⁸²; âhiret ve dünyanın sahibi ²³⁸³. Allâh'a ibadet emrolunur:

İnsan kendisini,'sırf Ona vermelidir ²³⁸⁴; Salâtı yerine getirmelidir ²³⁸⁵; O'nu teşbih ²³⁸⁶; İbadet ve istiânesini O'na tahsis etmelidir ²³⁸⁷. Ahlakî esaslar üzerin­de durulur. İnsan, kendisini arıtmalıdır ²³⁸⁸; Sabretmelidir ²³⁸⁹; Her insan, yaptıkları mukabilinde rehîndir ²³⁹⁰; düşkünü doyurmalıdır ²³⁹¹; Malını iyiliklerde harcamalı, fenalıktan sakınmalıdır ²³⁹². Bu ahlakî ve içtimaî esaslardan, sadece bu örneklerle yetiniyoruz.

Nüzul bakımından 2. sırada olan el-Kalem sûresinin 41. âyetinin haklı ²³⁹³ olarak daha sonraki bir safhaya ait olduğunu düşünürsek dene­bilir ki, müşriklerin taptıkları tanrılara değinen ilk metin, 18. sıradaki el-Kafirûn süresidir. Allah'ın, demin işaret ettiğimiz vasıflarla tanıtılmasın­dan, müşrikler rahatsız olmaya başlamış iseler de, Kur'ân davetinin on­larca ciddiye alındığına dâir hiç bir emare yoktur. Tepkileri, Hz. Muhammed hakkında “mecnûn” ²³⁹⁴, Kur'ân hakkında ise “şeytan sözü” ²³⁹⁵ demekten ibarettir. Baskı ve işkence uygulamasalar bile, bu da­vetin yayılmasını istemedikleri anlaşılıyor. İşte bu sırada Hz. Peygamber (a.s.)'e, el-Kâfirûn sûresi vahyediliyor. Burada, sadece onların taptıkları tanrılara tapılmayacağı belirtilir, fakat o tanrılara hücum edilmez: “De ki: 'Ey kâfirler! Ben sizin taptıklarınıza tapmam. Benim taptığıma da sizler tapmıyorsunuz. Ben sizin taptıklarınıza tapacak değilim. Benim taptığıma da sizler tapmıyorsunuz. Sizin dininiz size, benim dinim banadır”²³⁹⁶.

Görüldüğü gibi, anılan sûrede putları terketmeye de davet yoktur. Bundan sonra müşrikler Hz. Peygambere şöyle diyeceklerdir:

“Bizim tap­tıklarımız malum, peki sen neye tapıyorsun? Bize bildir, nesebini söyle” ²³⁹⁷ Onların bu ifadeleri çok manidardır. Öyle anlaşılıyor ki onlar, he­men bütün müşrikler gibi Yüce Varlık durumunda gördükleri Allah'ı öylesine unutmuşlardı ki, Kur'ân'dan Onu vasfeden bazı özellikleri işitmele­rine rağmen hatırlamıyorlardı. O, ibadet hayatlarından silinmişti. İbadet öteki rablere yapılırdı. Bu rablerin o Yüce Varlıkla bir neseb bağı vardı, ²³⁹⁸. Buralarda müşriklerin, cinleri Allah'ın so­yundan gelen kızlar (tanrıçalar) olarak düşünüp onlara taptıkları bildi­rilir). Bir varlığın tanrı olması için, böyle bir nesebe sahip olması gerek­liydi. Muhtemelen bundan ötürü “bize Rabbinin nesebini söyle” demiş­lerdi.

Bunun üzerine el-İhlâs sûresi nazil olur:

“De ki: O Allah'tır, Tektir. Odur Samed (herkesin kendisine yöneldiği, Müstağni). Doğurmadı ve doğ­rulmadı. Hiç bir şey de O'na denk olmadı”. Buradaki doğurmamak kav­ramı da, neseb iddialarını desteklemektedir. Nüzulde 22. sıradaki bu sû­re, Kur'ân'ın bildirdiği Allah'ı, mükemmel bir şekilde tavsif etmektedir. Çok yoğun ve özlü bir tarzda, Ulûhiyyet konusundaki bütün sapıklıklar reddolunmaktadır. Fakat ne müşriklere, ne de onların ibadet ettikleri tan­rılara açık bir tenkid ve hücum yoktur. Kur'ân, kendi sistemini belirtmek yönünde mesafe almaktadır; reaksiyoncu değil aksiyoncu olarak ilerlemektedir.

Bundan sonra müşrikler, “deti” demekle hafife alınacak'bir insan kar­şısında olmadıklarını, onun getirdikleriyle “örümcek yuvası” gibi olan şir­kin göçebileceğini anlar ve daha da ciddiye aldıklarını belirten sıfatlar verirler: “saptı, azdı, hevâdan konuşuyor”. “Azdı” diye tercüme edilen gavâ, Arapçada “bildiği halde, kasden yanlışa gitme”yi ifade eder. ²³⁹⁹ Kur'ân onların da iddialarına 23. sırada olan en-Necm sûresinde şöyle cevap verecektir: “Arkadaşınız sapmamış ve azmamıştır. O kendiliğinden konuşmamaktadır” ²⁴⁰⁰.

Aynı sûrede ²⁴⁰¹ asıl yanılanların müşrikler olduğu bildirilir:

“Nedir söyler misiniz şu Lât ve Uzzâ (19) ve üçüncüleri olan Menat? (20) Erkekler sizin de, dişiler Allah'ın öyle mi? (21) Şu halde bu haksız bir paylaşma (22). Bunlar sizin ve atalarınızın taktığı adlardan başka bir şey değildir. Allah onları destekleyen bir delil indirmemiştir. Onlar sadece zanna ve akıllarına esene uymaktadırlar. Halbuki onlara, and olsun ki Rablerinden doğruluk rehberi gelmiştir” ²⁴⁰². Bu sûrenin bir başka ayetinde, Kur'ân yıldızlara tapmanın da batıl olduğunu, şöyle ifade eder:

“Doğrusu, Şi'râ yıldızının da Rabbi Odur” ²⁴⁰³.

Araplardan Huzâ'a ka­bilesi bu yıldıza tapardı. ²⁴⁰⁴ Bu âyet mahluk olan o yıldıza tapılamayacağını, dolayısıyla, anlatmaktadır. Sûrelerin çoğu gibi, bunun da tarih iti­bariyle ne zaman indiğini bilmiyoruz. Habeşistan hicretinden az önce, risaletin 4. senesinde olabilir. Bazılarının düşündüğü gibi 23. âyet daha sonraki bir zamana aitse, denebilir ki şirke kesin hücum başlamamış, an­cak Allah'a kızlar isnad edip onlara tapmanın yanlış olduğu anlatılmıştır. 23-37. sûrelerde batıl tanrılardan bahsedilmemesi de, bu tahmine bir ka­rine olabilir. Bu tahmin doğru değilse, batıl tanrılara hücum 23. sûreden itibaren açıkça başlamıştır.

Daha önceki sûrelerde olduğu gibi, bundan sonra daha da fazla ola­rak, nüzul bakımından 23-37. sûrelerde Allah'ın nimetleri, kudreti, özel­likle kıyamet ve hesap üzerinde durulur. Bazı geçmiş ümmetlerin başına gelenler haber verilir. 38. olan Sâd sûresinden anlıyoruz ki, müşrikler artık “yalancı, sihirbaz” ²⁴⁰⁵ dedikleri Peygamberin yaptığı karşısında, iyice şaşırmışlardır:

“Ne o, tanrıları bir tek Tanrı mı yapmış! Doğrusu, bu tuhaf bir şey! Onlardan ileri gelenler: “Yürüyün tanrılarınıza bağlılıkta direnin, sizden istenen şüphesiz budur (...)” ²⁴⁰⁶.

Müşriklerin “sihir­baz” demeleri için, Hz. Peygamber (a.s.)'ın, onların beklemedikleri işler yapmış olduğu, “yalancı” diye nitelemeleri için de hüccet bakımından durumlarını sarsmış, onları öfkelendirmiş olduğu düşünülebilir. Onun söz­lerine kulak verenler oluyordu ki putlardan uzaklaşanları durdurmak gay­retiyle, onlara bağlılıkta direnme telâşına düşmüşlerdi. Bu âyetlerin nüzul sebebine dâir rivayet, takib ettiğimiz seyri destekler mâhiyettedir. Müş­rikler Hz. Peygamberin amcası Ebû Tâlib'e gelirler. Peygambere iletil­mek üzere:

“Sen bizden ve bizim tanrılarımızı anmaktan vaz geç; biz de seni tanrınla başbaşa bırakalım” derler. Peygamber tevhidi şart koşunca:

“Ne o, tanrıları bir tek Tanrı mı yapmış!” diyerek kalkar giderler. ²⁴⁰⁷ De­min gördüğümüz gibi, ilkin en-Necm sûresinde, ağır olmamakla beraber putlara hücum edilmişti. Demek ki yavaş yavaş, müşriklerle mücadele başlamıştır. ²⁴⁰⁸

2. Kesin ve Yoğun Hücum

Müteakiben 39. olan el-A'râf sûresinde, Allah'tan başka Velî (Ko­ruyucu, Tanrı) edinilmemesi emredilir ²⁴⁰⁹. Allah'tan başka yapılanlar, ölüm sırasında hiç bir şey yapamaz, kaybolup giderler ²⁴¹⁰. İsrail oğul­larının buzağıyı tanrı edinmeleri olayı anlatılır. Bu işin “cahiller”e mah­sus olduğu belirtilir. Onun yol gösteremediği, konuşmaktan bile âciz olduğu bildirilir ²⁴¹¹. Biliyoruz ki Kur'ân'ın, kıssaları nakletmekten gâyesî, tarihî olayları anlatmak değil; onları, irşad gayesi için vesile edin­mektir. Şu halde eski müşriklerin ve onların tanrılarının eksiklikleri, Hz. Muhammed'in muhatapları ve onların putları için de tekrarlanmış sayılır.

Bu uzun sûrenin sonlarına doğru putlara hücum şiddet kazanır.

“Ken­dileri yaratılmış olup bir şey yaratamayan şeyleri mi ortak koşuyorlar? Oysa onlar (putlar) ne onlara yardım edebilir ve ne de kendi kendileri­ne bir yardımları olur. Onları doğru yola çağırırsanız, size uymazlar; çağır­manız da susmanız da onlar için birdir. Allâh'dan başka taptıklarınız da sizin gibi kullardır. ²⁴¹²

Eğer doğru sözlü iseniz onları çağırın da size gel­sinler bakalım. Onların yürüyecek ayakları mı var, yoksa tutacak elleri mi var, ya da görecek gözleri mi var, veya işitecek kulakları mı var?

“De ki: 'O taptıklarınızı çağırın (elinizden gelirse) haydi bana tuzak kurun, göz açtırmayın. Çünkü benim Velî'in (Koruyucum, Rabbim) Kitabi indiren Allah'tır. O, iyileri tevelli edinir. Ondan başka taptıklarınız kendi kendilerine yardım edemezler ki size yardım etsinler. Onları doğru yola çağırırsanız duymazlar, sana baktıklarını görürsün, oysa görmezler” ²⁴¹³.

Görüldüğü gibi, bu pasajda putların bâtıllıkları, deliller yığını ile et­kili, ve beliğ bir şekilde anlatılmaktadır. Yaratamamak, üstelik yaratılmış olmak, ne kendisine ne başkasına faydası bulunmamak; işitmek, anla­mak, çağırınca gelmek, yürümek, görmek, tutmak gibi canlı mahlûkların bile vasıflarına sahip olmamak, putların bâtıl olmaları için yeterli sebep­leri teşkil ederler.

Bundan sonra, insanlığın çoğunun Allah'a isnad ettiği, belki de şirkin en yaygın şekli ve kaynağı reddolunur: Oda, Allah'ı mahlûklara benzete­rek, Onun da zevceye ve çocuğa sahib olduğunu sanmaktır ²⁴¹⁴. Kur'ân, bu konuya sık sık dönecektir ²⁴¹⁵.

Allah zarar vermek dilerse, müşriklerin sahte tanrılarından bekle­dikleri -esasen olmayan- şefaatlerinin hiç bir fayda vermediği, onları kurtaramadığı görülür ²⁴¹⁶. Müşrikler, yardıma nail olmak gaye­siyle tanrılar edinirler. Halbuki bütün işleri, onlardan bir fayda görmek şöyle dursun, o putların koruyucu'askerleri olmaktan ibarettir ²⁴¹⁷. Bu âyetler, şirke büyük bir darbe indirir. Varlığını âbidlerinin bek­çiliğine borçlu olan, hiç tanrı olabilir mi? Ona tapanlardan daha akılsız kimse bulunabilir mi? Müşrikler “Allah'tan başka, hiç bir şey yara­tamayan, bilakis kendileri yaratılmış olan, kendileri için bile zararı sa­vıp, fayda veremeyen; öldürmeye, diriltmeye ve ölümden sonra tekrar can vermeye güçleri yetmeyen tanrılar edindiler” ²⁴¹⁸.

Halbuki Allah, ancak bu işleri yapan olabilir.

İniş sırasında 42. olan el-Furkan sûresinden itibaren, zaman za­man hatırlatılacak olan bir durum haber verilir: Allah âhiret günü müş­riklerle, onların taptıkları putları hasredecek; putlaştırılanlar, müşrikler­den teberri edecekler, karşılıklı lânetleşeceklerdir. Çeşitli yerlerde te­mas ettiğimiz gibi putların, aslında; cin, melek, insan gibi şuurlu var­lıklar olduğunu hatırlamak, bu haşir, redd ve lânetleşmeleri anlamamı­zı kolaylaştırır. ²⁴¹⁹ Bu mes'ele, bir çok âyette daha gelecektir ²⁴²⁰.

Daha önce, müşriklerce, en fazla, “tanrılarını ağzına almaya cür'et eden bu adamsın tebliği, onları iyice sarsmıştır:

“Eğer tanrılarımıza bağlı kalmak hususunda direnmeseydik nerdeyse bizi onlardan saptıracaktı” derler ²⁴²¹. Şimdi işaret edeceğimiz yerde olduğu gibi, bir çok durumda gerçek ilâh olan Allah'ın eserleri ayrıntılı olarak bildiri­lir, arkasından -onların hiç bir şeye yaramadıkları gösterilmek için- bâ­tıl tanrılarla mukayese edilir. Meselâ 43. sıradaki Fâtır sûresinde on sa­tırlık uzun bir pasajda Allah'ın; insanları önce topraktan sonra sudan yarattığı, İlminin her şeyi kuşattığı, çeşitli nimetleri, Kudretinin eserleri, gece ve gündüze, güneş ve aya hükmettiği vb. hatırlatıldıktan sonra, bâtıl tanrıların bir çekirdek zarına bile mâlik ve mutasarrıf olmadıkları açıklanır ²⁴²².

Tapılan Tanrı insanın duasını işitmeli ve istenileni yerine getirebil­melidir. Halbuki batıl tanrılar duayı işitemezler, faraza işitseler bile ica­bet edemezler ²⁴²³. Putların Ulûhiyyete liyakatsizlik unsurlarından biri olan bu konu da, bir çok âyette, değişik şekillerde tekrar ele alınacak­tır ²⁴²⁴.

Hz. İbrahim (a.s.)'ın devrinin putlarına karşı yaptıkları nakledilerek, Kur'ân'ın muhataplarının yaptıklarını da aynı akıbetin beklediği anlatıl­mak istenir. O âlemlerin Rabbi dışında, tapılan her şeye düşmanlığını açıklamıştı ²⁴²⁵.

O, karnine yıldızlara, aya, güneşe tapılamayacağını, onların akıllarına sokacak bir şekilde gösterir ²⁴²⁶. Putlardan hiç korkmadığını ²⁴²⁷ söyler, ve Hz. Ali, el-Gazzâlî, Pascal vb. tarafından üzerinde durulacak olan ilzamî delili (krş. pari de Pascal) kullanarak, iman ve şirk yolları için, “bunlardan hangisi korkudan emin olmaya lâyıktır” ²⁴²⁸ der. Onun putları kırmakla sonuçlanacak olan ve putların tapılmaya lâyık olmadıklarını, müşriklerin vicdanlarına bile kabul ettiren meş­hur kıssası uzun uzun anlatılır ²⁴²⁹.

Bâtıl tanrılara karşı Kur'anî mücadelenin çok önemli bir prensibi, 55. sıradaki el-En'âm sûresinde bildirilir: “Onların Allah'tan başka ibadet et­tiklerine sövmeyin ki, onlar da bilmeyerek aşırı gidip Allah'a sövmesinler(...)”²⁴³⁰.

Muhtemelen Kur'ân'ın şirke karşı açtığı sırf ikna planın­daki etkin mücadele, bilhassa mü'minlerin nazarında putları o kadar değersizleştirmişti ki, onlara bu yolun dışında olarak, her türlü hakareti yap­maktan çeklnmiyorlardı. Bilhassa yeni ihtida edenin, şiddeti maruftur. Ya­rattığı insanın fıtratını en iyi bilen Allah, insanın hissî bir şekilde bağ­landığı şeylere hakaret edilmesinin, onu çılgına döndüreceğini de tabiatiyle bilmektedir. Zaten muhatapların Allah'ı bilmeleri, sözden ibarettir. Perdeyi yırttılar mı, bir adım daha ileri giderek. Ona sövebilirler. Bundan sonra da, doğru yola gelmeleri iyice zorlaşır.

Batıl tanrılarla mücadelede, ibadete konu edilmiş çeşitli varlıklara tapıfmayacağı kesin olarak belirtilir melekler ²⁴³¹; güneş ²⁴³²; Allah'tan başka tapılan her şeyin genel adı olan tâgût ²⁴³³; hevâyı nefs ²⁴³⁴; Vedd, Suvâ', Yagûs, Ya'ûk, Nesr ²⁴³⁵ gibi.

Putların tanrı olamayacakları hakkında, -mekkî devrenin muhtemelen sonlarına ait bir âyette- “yok” oldukları daha sarih olarak belirtilir:

“Her bir nefsin işlediği her şeyi görüp gözeten Allah hiç (görmeyen, işit­meyen vs.) putlar gibi olur mu? Bir de kalkmış, bunları Allah'a ortak sa­yıyorlar. Haydi onların bir hakikati varsa söyleyin, anlaşılsınlar. Göklerde ve yerde bilmediği bir şeyi mi Allah'a haber vereceksiniz? Yoksa sadece bir zanna mı kapılıyorsunuz” ²⁴³⁶.

Batıl tanrıların, müşriklerin vehim­leri dışında bir varlıkları olsaydı. Kendisine hiç bir şey gizli kalmayan Allâh, elbette bilirdi. ²⁴³⁷ Onların “yoklukları” âyette böylece ifade edilmek­tedir. Putlar yokluğa gönderilirken, şirkin de “örümcek yuvası” gibi za­yıf olduğu bildirilir. ²⁴³⁸

3. Medenî Devir

Mekkî sûrelerde şirkin bünyesi yeteri kadar sarsılmış olduğundan, Medenî devirde batıl tanrılara tapınmayı konu alan âyetler bariz derecede azalır. Mekkî devirde reddolunan batıl tanrılara, pek değişik bir tip ilâve edilmez. Fakat işaret ettiğimiz azalmadan, şirkin yakasının bırakıldığı an­laşılmamalıdır. Medenî devrin her safhasında da, Allah'tan başka tapılan mefhumlar mahkûm edilir:

Nidler ²⁴³⁹, çocuk ²⁴⁴⁰, cibt ve tâgût ²⁴⁴¹, dişi tanrılar ²⁴⁴², teşri' konusunda tanrılaştırılan (yani insanlar için helal veya haram kılma yetkisi tanınan) kimseler (krş. 9, 31; 4, 60 ve tefsirleri) gibi; şirk unsurları çürütülür. Bü­tün bunlar hiç bir asla dayanmaz, Allah onlar hakkında hiç bir delil indirmemiştir. Esasen müşrikler:

“Kendilerinin de bilgi sahibi olmadıkları şeylere taparlar” ²⁴⁴³.

İnsanların Allah'tan başka taptıkları bütün şey­ler bir araya da gelseler, bir sineği bile yaratamazlar, hatta sineğin ver­diği zararı telafi edemezler ²⁴⁴⁴.

Genel olarak Kur'ân'da görülen şu özellik, Medine devrinde daha barizdir:

Batıl tanrılar, özel adlarından ziyade, “Allah'tan başka tapılanlar”, “ortaklar”, “tanrılarınız” vb. gibi genel ifadelerle mahkûm edilirler. Medenî devirdeki nidler, çocuk, tâgût, cibt vb. demin söylediğimiz şirk unsurlarının da hepsi böyle genel mefhûmlardır. Nidler (denkler, zıdlar, benzerler) umumî ifadesinin, medenî devirde şöyle bir tedriç geçirdiği söylenebilir. Bu kelime mekkî kullanılışlarda putperestliğin daha kaba te­zahürlerini reddeden bir muhtevada olduğu halde ²⁴⁴⁵, Medenî âyette “Allah gibi sevilen nidler” ²⁴⁴⁶, dolayısıyla şirkin daha ince ve gizli bir şekli mahkûm edilmiş olmaktadır. ²⁴⁴⁷

4. Ehl-i Kitab'takî Şirk Unsurları

Mekkî sûrelerde şirk kâfi derecede ibtal edildiğinden, medenî sû­relerde Ehli Kitab'ın iddiaları ele alınır. Mekkî devrin sonuna ait 85. sıra­daki el-'Ankebût sûresinde, ilk olarak Ehl-i Kitab hakkındaki tutum bildi­rilir:

“Ehl-i Kitab'tan zulmedenler bir yana, onlarla en güzel şekilde mü­cadele edin, şöyle deyin: 'Bize indirilene de, size indirilene de inandık; bi­zim Tanrımız da, sizin Tanrınız da birdir. Biz Ona teslim olmuşuzdur” ²⁴⁴⁸.

Medine devrinin başlarından itibaren yahudilerin, Kur'ân daveti kar­şısındaki menfi tutumlarına rağmen, aslında aynı Tanrıya inanıldığı ha­tırlatılır:

“De ki: 'Bizim de sizin de Rabbiniz olduğu halde, Allah hakkın­da mı bizimle mücadele ediyorsunuz?” ²⁴⁴⁹. Bununla beraber yahu­dilerin Allah hakkında bazı ilkel telakkilere saplanmış oldukları, Ona kar­şı inatçı tutumları hatırlatılır:

Buzağıya tapmaları ²⁴⁵⁰, Tanrıya îman i'çin Onu açıkça görmeyi şart koşmaları ²⁴⁵¹, sırf terslik olsun diye Allah'ın emrini değiştirmeleri ²⁴⁵², Ona karşı nankörlükleri ²⁴⁵³, meşhur bakara kesme meselesindeki ilâhî emir karşısında direnişleri ²⁴⁵⁴ “ahid” almak, “Allah'ın evlâtları ve sevgilileri” olduklarını iddia ederek Al­lah hakkında ileri geri konuşmaları, kendilerini seçkin saymaları ²⁴⁵⁵, dünyaya olan bağlılıkları sebebiyle “Allah'ın eli sıkı­dır” ²⁴⁵⁶ elemeleri kınanır. Bunların çoğu eski yahudilere ait ise de.

Benzeri şeylerin şimdikilerden de bekleneceği îma edilir gibidir. Allah, Hz. Peygambere ve müslümanlara Ehl-i Kitab'a şu daveti yapmalarını is­ter:

“Allah'tan başkasına kulluk etmeyelim, Ona hiç bir şeyi şerik koş­mayalım, kimimiz kimimizi Ondan başka rabler edinmesin” ²⁴⁵⁷.

Yahu­diler hakkındaki en ağır âyetler, onların “Uzeyr Allah'ın oğludur” iddiala­rını nakleden 9, 30 ve -din adamlarının helal ve haram saydıklarını ol­duğu gibi kabul ederek- onları, teşrîde Allah'a ortak tutmak anlamında rab edinmelerini bildiren 9, 31 âyetidir.

Ehl-i Kitab, olarak hıristiyanlarla, müslümanların aslında aynı Allah'a inandıkları ²⁴⁵⁸ bildirildikten sonra Medine'nin ilk süresinde, onların, Hz. İsa'nın tabiatı hakkındaki sapıklıklarına ima edilir:

“Allah çocuk edin­di' dediler” ²⁴⁵⁹.

Buradaki “onlar” zamirinin kimlerin yerini tuttuğu bel­li değildir. Daha önceki mekkî sûrelerde olduğu gibi, Allah'a “çocuk isnad eden müşrikler de olabilir. Ancak, daha çok hırîstiyanların kasdedildiğine bir karine vardır. Zira, az önce hıristiyanlardan bahsedilmektedir ²⁴⁶⁰. Onlara ismen hücum edilmiyor, fakat bu fikrin sapıklık olduğu, terkedilmesi gerektiği ikaz ediliyor. Hıristiyanlar, bu üslûptan payla­rını almayıp, Hz. İsa'nın Ulûhiyyetinde direnince onlar, “dininizde taşkın­lık etmeyin, Allah hakkında ancak gerçeği söyleyin (...)”²⁴⁶¹ diyerek, Hz. İsa'nın, Allah'ın kulu ve resulü olduğuna irşad edilirler. Onlar vaz geçemeyince, Kur'ân onu tanrılaştırmanın “küfür” olduğunu kesin ola­rak açıklar ²⁴⁶², tevbeye davet edilirler ²⁴⁶³. Onların Hz. Meryem'i de tanrılaştırmaları ²⁴⁶⁴, din adamlarını bir anlamda rabb edinmeleri ²⁴⁶⁵ takbih olunur.

Ehl-i Kitab netice olarak şirk bulaşıklarından arınmış halis tevhide davet olunur:

“De ki: 'Ey Ehl-i Kitab! Bizimle sizin aranızda müşterek şu söze gelin: Allah'tan başkasına tapmayalım, Ona hiçbîr şeyi ortak koşmayalım, kimimiz kimimizi Ondan başka rabler edinmesin. Eğer yüz çe­virirlerse: 'Bizim, Allah'a teslim olduğumuza şahid olun' deyin” ²⁴⁶⁶.

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, Kur'ân önce batıl inançlara hü­cum yerine, doğru bir Ulûhiyyet inancını yerleştirmeye yönelmiş, şirkin yanlışlığını zımnen ifade etmiş, 23. (belki de ve bilhassa 39.) sûreden iti­baren şirkle ve müşriklerle, onları yıpratan bir mücadeleye girişmiş, 85. (yani Mekke devri sonu) sûreye kadar bu devam ettirilmiştir. Şirk iyice ibtal edildikten sonra Medine devrinde daha ziyade Ehl-i Kitab'ın inanç­ları düzeltilmek istenmiş, fakat zaman zaman şirkin bâtıllığı da hatırla­tılmıştır. ²⁴⁶⁷