Kur'AN'da ulûHlyyet

BATIL TANRI FİGÜRLERİ

Kur'ân-ı Kerîm,, müşrikler tarafından tapınmaya konu olan varlıklara temas ederken, bir çok durumda genel ifadeler kullanır:

“Allah'tan baş­ka taptıkları” ²⁶⁴⁸

“Allah'tan başka yalvardıkları” ²⁶⁴⁹

“Al­lah'a şirk koştukları”²⁶⁵⁰;

“Şirk koştukları şeyler”²⁶⁵¹.

“Al­lah'tan başka benimsedikleri” ²⁶⁵².

Tarzında fiil şekilleri olduğu gibi, genel anlamda bir takım isimler de hayli fazladır ilâh ²⁶⁵³.; âlihe ²⁶⁵⁴; endâd ²⁶⁵⁵; esnam ²⁶⁵⁶; evsân ²⁶⁵⁷; temâsli ²⁶⁵⁸; şürekâ' ²⁶⁵⁹; şühedâ ²⁶⁶⁰; şufe'â' ²⁶⁶¹; erbâb ²⁶⁶²; evliya' ²⁶⁶³; emsal ²⁶⁶⁴; tâgût ²⁶⁶⁵; cibt ²⁶⁶⁶; ansâb ²⁶⁶⁷; veled, sahibe, ²⁶⁶⁸.

Yüzlerce defa kullanılan bu genel tabirler gösteriyor ki, Kur'ân şir­kin her türlüsünü iptal için gelmiştir. Yoksa, sadece zuhur ettiği bölgede, bir takım özel isimlerle belirtilen (Menât, Hubel, İsaf vb.) putları tedef almış değildir. Allah'ı tek tanımanın halis olması için yukarıda anılan bü­tün şirk kavramlarının kapsadığı alanın, Ulûhiyete tahsis edilmesi gerek­lidir (ibadet, şefaat, dua, tutunma, hakimiyet, velayet vb.). İfade etmeye çalıştığımız bu özellik, Kur'ân'ın şirk karşısındaki durumu bakımından, bi­rinci dereceden bir önem arzetmektedir. Öbür yandan Kur'ân, batıl Ulûhiyyetlerin türlerini gösterirken genel olarak, onların adlarından ²⁶⁶⁹ değil, mahiyetlerinden bahseder. Şu halde o, aslında Ulûhiyyet bakımından yok olan o varlıkları bir muhatap, bir muarız, bir rakib veya düşman gibi telak­ki ederek bir takım muayyen fertlere değil, insanlık dünyasında "tanrılaştırılmaları yaygın olan mahiyetlere hücum etmiştir. Mahiyetler üzerinde dururken de, onlar hakkında bilgi vermek değil onların eksik yanlarını, neden tanrı olamayacaklarını belirtmeye yönelmiştir.

Diğer taraftan, Kur'ân'ın mahiyetlerinden bahsettiği batıl Ulûhiyetlerin, insanlığın çeşitli devir ve yerlerinde tanrılaştırdığı varlık tipleri duru­munda olduğu söylenebilir. Bu tipler arasında, Arabistan'da rastlanma yanların da bulunması, Kur'ân'ın evrenselliği ile açıklanmalıdır. Bu tipler, şöyle sınıflandırılabilir: ²⁶⁷⁰

A- Hayat Sahibi Varlıklar

1. İnsanlarca Görülmeyen Varlıklar

A- Kayat sahibi varlıklar

1. İnsanlarca görülmeyen varlıklar

A) Hayırlılıar (Mela’ike kısmen cinler)

b) Şerliler (şeytanlar, kısmen cinler)

2- İnsanlar

a) Tanrı oğlu veya kızı (‘İsa, ‘Uzeyr)

b) tanrıça (Sahibe)

c) Hükümdar-tanrı (Firavn)

3. hayvanlar

a) Buzağı, boğa

b) Nesr (kartal)

B- Cansıslar

1. Tabiat varlıkları

a) Güneş

b) Ay

c) Yıldızlar (Şi’ra)

d) Ba’l

e) Ağaç (el-Uzza)

f) Kaya el-‘Lat, Menat)

2- İnsan Eliyle Yapılanlar

a) Esnam, evsan (Vedd, Yagus vb.)

b) Ensab

C- Mücred Varlıklar

a) Heva-yı nefs

b) Şari’

c) Dehr

d) Seniviyye

A- Hayat Sahibi Varlıklar

1. İnsanlarca Görülmeyen Varlıklar ²⁶⁷¹

a) Melekler

Kur'ân'ın bir çok âyetinden anlaşılan odur ki, Cahiliye arapları, melekleri, Tanrının evlatları -bilhassa kız çocukları- olarak tasavvur ediyor ve bundan dolayı, ibadetlerine konu ediniyorlardı ²⁶⁷². Meleklere tapmak, iki bakımdan dikkati çekmektedir.

Birincisi; öteki bir çok müşrik toplumlar gibi eski araplar da. Tanrı­yı mahlûklara -özellikle insanlara- benzetmek sebebiyle, Onun da nes­linin olacağını sanıyorlardı. Meselâ 6, 100'de:

“Onun için oğullar ve kızlar tahmin ettiler (uydurdular)” denilmektedir ²⁶⁷³. Böyle olunca, Onun soyu­nun da kutsal olması, bir bakıma Tanrının parçası kabul edilmesi, kaçınıl­maz bir sonuç olacaktı. ²⁶⁷⁴ Bu da, Allah'ın Yaratıcılığını, Rububiyetini değilse de, ma'bûdiyetini parsellemek gibi bir netice ortaya çıkar­mıştır.

İkincisi: Müşrikler, meleklere tapınırken, müslümanlar gibi onları mad­dî suretten mücerred olarak düşünmüyorlardı. Aksine, onları tasvir edi­yorlardı.

“Onlar, sırf dişilere tapıyorlar” ²⁶⁷⁵ tefsiri dolayısıyla ed-Dahhâk'ın dediğine göre:

“Müşrikler melekleri tanrılaştırdılar, sonra genç kız­lar suretinde tasvir edip süslediler, sonra da:

'İşte bu suretler kendilerine tapmış olduğumuz Tanrının kızlarına (yani meleklere) benziyorlar' dediler” ²⁶⁷⁶. Bu da gösteriyor ki, müşrikler, putların maddelerine değil, onlarla aynilaştırdıkları medlullerine tapıyorlardı. Yahut eskiden böyle idi, son­rakiler ise medlulü bilmeksizin, sırf işarete tapar olmuşlardı.

Şöyle bir soru akla gelebilir:

Müşrikler, meleklerin varlığını nereden biliyorlardı ki, ibadetlerine bile hedef edindiler? Anlaşılan, nebilerin talimleri sayesinde, meleklerin varlığı ve onların -Allah'ın görevlendirmesiyle- bazı fonksiyonlarının olduğu, Arabistan'da biliniyordu. Zamanın geç­mesiyle işin aslı unutulunca, Allah'ı mahlûklara kıyas edip de Ona ço­cuk isnad etmek düşünülünce, meleklerden başka. Ona verecek kimse bulamadılar. Hâşâ, bu şehzadeler ve sultanlarla, Ona yaklaşacaklarını, bunların şefaatlerine nail olacaklarını sandılar.

Ayrıca meleklerin, müşriklerin dünyevî günlük hayatlarını yakından il­gilendiren bir takım fonksiyonları (yağmura, rüzgâra, ekinlere, koruyucu­luğa vb. müvekkel olmaları) bulunduğunu göz önüne alarak onların yardımlarına mazhar olacaklarını umdular. Dinler tarihi araştırmalarının, he­men hemen kesin bir sonuç şeklinde bildirdiği bir prosedüre göre, -baş­ka yerlerde olduğu gibi- Cahiliye araplarında da Yüce Yaratıcı gönül­lerden ve zihinlerden uzaklaştırılıp araya dünyevî hayatla daha çok ilgili zannedilen varlıklar -bizim bahsimiz için, melekler- yerleştirildi. Zaman­la meleklere tanınan rol mübalağa eğildi, artırıldı. Kâinatın Yaratıcısı ola­rak Allah'ın vasıflarını meleklere vermedilerse de, fiilen tapınmalarını bu suretlere (güya meleklere) yöneltirler. Araplarda olduğu gibi, bir çok müş­rik kavimlerde, şirkin belli başlı kaynaklarından biri bu olabilir. Bazı âyetlere, Cahiliye devrine dair bazı haberlere ve Dinler tarihi tesbitlerine ba­karak ileri sürdüğümüz bu faraziye kesin değildir. Fakat bizce muhtemel ve makûldür. Ne kadar sapık olursa olsun, insanın, karşısında duran ve kendinden yüz kat âciz olan bir maddeden büyük işler beklemesini, baş­ka türlü izah etmek zordur.

Kur'ân, Allah'ın çocuk doğurmasını ²⁶⁷⁷ veya edinmesini ²⁶⁷⁸, dolayısıyla meleklerin Onun evlatfarı olacağını, keza meleklere cinsiyet verilmesini reddeder:

“Onlar, Rahmân'ının kulları olan melekleri dişi yaptılar! Yaratılışlarını mı gördüler? Onların bu şahitlikleri yazılacak ve sorguya çekileceklerdir” ²⁶⁷⁹.

Kendileri kız evlat istemeyen müşrik arapların, kızları Allah'a isnat etmeleriyle onların sapıklıklarını göstermek için “müşâkele babından” istihza olunur. Yani -muhal farz, Allah çocuk edinecek olsaydı, size göre makbul olan erkek çocuk edinirdi, sizin ka­dar bilemiyor muydu ki kızları seçti? Oğlanları size, kızları Ona vermekle ne insafsız hükmediyorsunuz” mefhûmu onların yüzlerine vurulur ²⁶⁸⁰.

Melekler, Allah'ın mükerrem kullarıdır. Onun hükümleri hakkında, hiç bir ön bilgileri yoktur ²⁶⁸¹, ve Onun yanında söze başlayamazlar, emirlerini yerine getirirler. Allah, onların her türlü hallerini bilir. Allah'ın razı olduğu kimseden başkası hakkında şefaat edemezler. Allah'a olan tazimlerinden dolayı, ondan çekinirler. Faraza, onlardan Ulûhiyyet iddia­sında bulunacak olursa, Allah onu cehenneme atar ²⁶⁸². On­lar, müşriklerin, kendilerine tapınmalarını reddedeceklerdir ²⁶⁸³.

“Onların (müşriklerin) yalvardıkları, Rabblerine daha yakın olmak için vesile ararlar. Onun rahmetini isterler, azabından korkarlar” ²⁶⁸⁴ âyeti, melekleri de içine alacak şekilde tefsir edilmiştir ²⁶⁸⁵. Melek kültü, diğer bir çok sahte tanrıların kaynağı olduğundan (tesanül veya fonksiyon veyahut şefaat kavramları sebebiyle), Kur'ân, meleklere tapın­mayı iptale, fazla önem vermiştir. ²⁶⁸⁶