Leksik sinonimiya, graduonimiya haqidagi nazariy qarashlar

Leksik sinonimya

Leksik sinonimiya leksemalarning bir xil ma'no anglatishiga ko’ra guruhlanishidir: relka, kift. o'mi: (birinchi guruh): in, uya, oshyon (ikkinchi guruh): nur, shu’la. yog’du. ziyo (uchinchi guruh) va b.lar. Bunday guruhlar tilshunoslikda sinonimik qatorlar deb nomlanadi. Har bir sinonimik qatorda:

a) leksemalarning denotativ ma nosi bir xil. ifoda semalari (ma no girralari. uslubiy bo yoqlari, subyektiv baho. go llanish doirasi) har xil bo ladi. Masalan. ozod, erkin, hur, sarbast leksemalari bitta denotatni - «o'z erki. haq-huquqiga egalikni ataydi. biroq ularda o'zaro farqlanuvchi ifoda semalari ham bor. Xususan. erkin leksemasi bir qadar betaraf ma' noli bo'lsa, ozod leksemasida ko’tarinki ruhni fodalash. hur leksemasida badity uslubga xoslik sezilib turadi, sarbast leksemasi esa eskirgan. kitobiydir.

Qiyos qiling: Erkin nafas olmog [O'TIL. 2-tom. -451]. Toki, bizdan olis avlodlarga ozod va obod vatan qolsin! (I. Karimov). Yashnagan el tillarda doston. Qutlug nomi hur O-hekiston (M.Sh.). Podshohning nikohida bolgan

Qiyos qiling: Erkin nafas olmog [O'TIL. 2-tom. -451]. Toki, bizdan olis avlodlarga ozod va obod vatan qolsin! (I. Karimov). Yashnagan el tillarda doston. Qutlug nomi hur O-hekiston (M.Sh.). Podshohning nikohida bolgan

xotinlari posbonlar bilan uncha hisoblashmay, ko pincha ularni go*lga olib. sarbast yashaydilar (O.):

b) ifoda semalari ba'zan darajalanadi: yuz. her, afi, bashara, tura leksemalarining barchasida («yuz»dan boshgalarida) salbiy bo yoqli semalar

bor. biroq bu semalarda salbiy bo' yoqning ifodalanish darajasi har xil: u «bet»dan «turq»qa tomon ortib. kuchayib boradi.

Qiyos qiling: U berlari vumdalangan. oppoq sochlari yulingan hu telba xotinni o zining gira villik umr goldoshiga oxshata olmadi. (M.Ism.). Sherbekning ko’ziga Xo’jabekovning aftidan nahs tomayorgandek jirkanch bo'lib ko rinib ketdi (S.An.). U bir ko’ngli. borib, munaham gozining rumshug iga tushirgisi yo iflos basharasiga tupurgisi keldi. (M.Ism.). Devor ustida turgan on ikki joshlardagi bir gie devordan kesak ko chirib olib, Mulla Norqo’ziga o’xtaldi: