M. C. AtakiŞİyev n. M.ŞIXƏLİyeva r. N. NurəLİyeva maliYYƏ menecmenti (Dərslik)

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

5 
BÖLMƏ 1. MALİYYƏ MENECMENTİNİN MAHİYYƏTİ 
 
1.1. Maliyyə nəzəriyyəsinin təkamülü 
Bazar münasibətləri prosesində material və ya qeyri-material xarakterli istənilən 
qiymətli, müəyyən məqsədlərə çatmaq, ən əvvəl iqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün 
istifadə edildikdə maraq doğurur. Bu iqtisadi məlumatlara da aid edilir. Maliyyə-
təsərrüfat fəaliyyətinin məlumat təminatı müxtəlif amillərlə, idarəetmə səviyyəsi, 
məlumatın məqsədli təyinatı, istifadəçilərin tərkibi ilə müəyyənləşir. Müəssisə 
səviyyəsində məlumat təminatının əsasını mühasibat məlumatları təşkil edir. 
Maliyyə hesabatları kapitalizmin yaranması ilə əmələ gəlmiş, lakin ayrıca sahə 
kimi XIX əsrdə formalaşmışdır. Bu «kommersiya hesabları» və ya «kommersiya 
arifmetikası» idi. 
Buraya faizlərin hesablanması texnikası (sahə və mürəkkəb faizlər), veksellərin 
hesablanması texnikası (diskont və diskontlaşma metodları), veksel-kurs hesablamaları, 
maliyyə əməliyyatları üzrə hesablamalar, faizli kağızlar və səhmlər üzrə hesablamalar 
aiddir. Bazar iqtisadiyyatı təkamüllü ölkələrdə kommersiya arifmetikası müstəqil 
sahəni, (“maliyyə menecmentini”) yaratmışdır. Bu elmin tərkib hissəsi, mühasibat 
uçotunun məlumatlarına əsaslanan maliyyə təhlilidir. Elmin əsas konsepsiyaları: pul 
ehtiyatlarının müddətli qiymətliliyi, pul axınları, sahibkarlıq və maliyyə riskləri, 
kapitalın qiyməti, səmərəli bazar və sairə mövzulardır. 
Maliyyə menecmenti daima maliyyə mənbələrinin seçimi problemi ilə üzləşir, 
çünki bu və ya digər mənbəyin xidməti müəssisəyə eyni səviyyədə başa gəlmir. Maliyyə 
menecmenti - maliyyə-kredit mexanizminin maliyyə ehtiyatlarına təsiri üsulu ilə 
idarəetmə prosesidir. Maliyyə menecmentinin müxtəlif istiqamətləri idarəetmə obyekti 
ilə müəyyənləşir. Ölkənin bütün maliyyə-kredit sistemi manqalarında idarəetmə
prosesinin vahidliyinə baxmayaraq maliyyə ehtiyatlarının mənbələrindən asılı
olaraq, təsir etmə üsulları müxtəlifdir. 
Menecerlərin xüsusi əmək əşyaları məlumatlardır ki, onu müxtəlif nöqteyi-
nəzərdən öyrənərək obyektinin vəziyyəti və onun dəyişdirilməsi üçün idarəetmə 
qərarları qəbul edilir. Maliyyə məlumatlarına maliyyə ehtiyatlarının sərfli və onların 
məqsədli və səmərəli istifadəsinə nəzarət də aid edilir. Kapital qoyuluşları büdcəsinin 
smetasının tərtibi, maliyyələşdirmə və divident sahəsindəki siyasət və başqa maliyyə 
həlləri maliyyə nəzəriyyəsinin qaydalarına əsaslanır. Bu nəzəriyyənin böyük hissəsi 
normativ xarakterdə olmasına baxmayaraq, pozitiv tədqiqatların da əhəmiyyəti 

---

6 
böyükdür. Pozitiv tədqiqatlara, dəyişkən kəmiyyətlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin 
axtarılması ilə yanaşı (məs.: dividentlərin verilməsi siyasəti ilə aksiyaların qiyməti) 
maliyyə menecerlərinin təcrübədə fəaliyyətinin öyrənilməsi məsələləri də aid olunur. 
Normativ nəzəriyyənin vacibliyi məlumdur, lakin pozitiv tədqiqatlar göstərir ki, 
maliyyə menecerləri nəzəriyyədə olduğu kimi hərəkət etmirlər. Bəzi hallarda nəzəriyyə 
hadisəni çox sadələşdirir ki, onlar da real vəziyyətə uyğun olmur. Başqa hallarda isə 
təklif olunan nəzəriyyə lazım olan məlumatların olmamasından istifadə olunmur. 
Əgər nəzəriyyə ilə təcrübə arasında aradan qaldırılmayan və izah olunmayan 
fərqlənmələr olarsa, o zaman nəzəriyyə şübhə altına alınır. 
Çox vaxt maliyyə nəzəriyyəsi, insanların və ya firmaların özlərini neçə 
aparacaqları fikrindən başlayır və sonra bu davranışı konkretləşdirən nəzəriyyə 
formalaşır. Lakin, nəzəriyyə haqqında fikir söyləmək təkcə ilkin məlumatların reallığına 
görə deyil, onun gedən fəaliyyətə uyğunluğuna əsaslanmalıdır. 
Bunun üçün bir necə metod vardır:
1. Maliyyə həlləri müəyyənləşəndə təhlil aparılaraq insanların və ya firmanın 
davranışı konkretləşməlidir. Bir çox maliyyə nəzəriyyələrinin əsasını ideal bazar və ya 
kapitalın mükəmməl bazarı anlayışı təşkil edir. Bunun şərtləri isə belədir:
transsəhmdar xərclər tamamilə yoxdur; vergilərin olmaması;
2. Çoxlu miqdarda satıcı və alıcıların olması qiymətli kağızın və ya əmtəənin 
qiymətinə təsir etmir; məlumat təminatına xərclər yoxdur; hüquqi və fiziki şəxslərin
bazara daxil olması bərabərdir; maliyyə çətinlikləri ilə əlaqədar xərclər yoxdur. 
Aydındır ki, bu şərtlərdən çoxu real həyatda gözlənilmir: vergi və broker xərcləri 
mövcuddur, korporasiyaların malik olduğu bazara daxilolma imkanı, fiziki şəxslərdə 
yoxdur, kənar investorlara nisbətən menecerlər öz firmalarının perspektivi haqqında 
daha dolğun məlumatlara malikdirlər və s. 
Maliyyənin idarə edilməsi ilə məşğul olduqda, maliyyə aktivləri, yəni səhm və 
istiqrazlar böyük əhəmiyyətə malikdir və onların dəyəri, həmin aktivlərin istifadəsi 
nəticəsində gözlənilən pul axınından asılı olurlar. Gələcək pul axınlarının 
qiymətləndirilməsi prosesi diskont pul axınının təhlili adlanır. İlk dəfə olaraq diskont pul 
axınının təhlili Şon Berrom Uilyams tərəfindən işlənmiş, Mayron Ç.Qordon isə ilk dəfə 
bu metodu korporasiyanın maliyyəsinin idarə edilməsində və kapitalın qiymətinin 
tədqiqatlarında istifadə etmişdir. 
Təhlil pulun vaxta görə dəyəri anlayışına əsaslanır. Yəni manat bu gün,
bir necə 
vaxtdan sonra əldə ediləcək manata nisbətən daha böyük dəyərə malikdir, bu şərtlə ki, o 
maliyyə və ya əmlak aktivlərinə qoyularaq, gələcəkdə əlavə gəlir gətirmiş olsun. Belə 

---

7 
təhlil dörd mərhələdə aparılır: 
1. Proqnozlaşdırılan pul axınlarının hesablanması. 
Aktivlərin bəzi növləri, o cümlədən istiqrazlar üzrə proqnozlaşdırılan aktivlərin 
hesablanması çox da çətin deyil, çünki pul vəsaitlərinin hərəkəti bağlanmış 
müqavilələrlə tənzimlənir və emitent öz öhdəçiliklərini yerinə yetirdikdə nəzərdə 
tutulan pul axını real axınla üst-üstə düşür. Lakin başqa növ aktivlər üçün bu hesabat 
çox mürəkkəb əməliyyat ola bilər. 
2. Pul axınları üçün risk dərəcəsinin hesablanması. 
Proqnozlaşdırılan pul axını hesablandıqda, bir qayda olaraq, həmin axına məxsus 
olan potensial risk dərəcəsi də nəzərə alınmalıdır. 
3. 
Təhlilə 
risk 
dərəcəsinin 
daxil 
edilməsi. 
Bu zaman iki metoddan istifadə edilir: 
a) gözlənilən pul axını bilavasitə risk dərəcəsi nəzərə alınmaqla dəqiqləşir, risk 
yüksək olduqca pul axınının dəqiqləşmiş elementlərinin mənası aşağı olur; 
b) risk dərəcəsi, pul axınının dəqiqləşməsi ilə deyil, diskont stavkasının dəyişilməsi 
ilə nəzərə alınır, yəni risk yüksək olduqca diskont stavkası da yüksək olur. 
4. Pul axınının gətirilmiş dəyərinin müəyyən edilməsi. 
Təhlilin son mərhələsi pul axınının gətirilmiş dəyərinin müəyyən edilməsidir. 
İstənilən təhlildə alternativ xərcləri nəzərə alan diskont stavkası istifadə 
olunmalıdır. Belə stavka, aşağıdakı üç amilin təsirini əks etməlidir. 
1. Konkret pul axınının risk dərəcəsi. Diskont stavkası, təhlil olunan axınların risk 
dərəcəsini əks etməlidir: bu risk yüksək olduqca, onun mənası da artır. Məsələn, 
istənilən vaxtda korporasiyaların istiqrazlarını qiymətləndirməkdən ötrü istifadə olunan 
diskont stavkası, dövlət
istiqrazlarının qiymətləndirilməsində istifadə olunan stavkadan 
yüksək olacaqdır. 
2. Gəlirlilik göstəricilərinin üstünlüyü səviyyəsi. Gəlirlilik stavkası iqtisadiyyatda 
olan orta gəlirliliyi əks etməlidir. 
3. Pul axınlarının dövrlüyü. Bu amil, hər bir axının hansı vaxt intervalında, yəni il, 
yarım il və ya başqa vaxtda öyrənilməsini əks etdirir. Belə hallarda, dövrlüyə hər hansı 
düzəlişin verilməsi vacib deyildir. Lakin, pul axınının təhlilində vaxt intervalı ildən 
fərqli olub, məsələn yarım il təşkil edərsə, bu amil diskont stavkasının kəmiyyətində əks 
olunacaqdır.