Mała encyklopedia kultury antycznej

Paullus

574

Paolus

dała się na 10 rodów, w ten sposób populus Romanus obejmował wówczas 300 rodów. Peł­noprawnymi obywatelami byli jedynie człon­kowie rodów. Na comitia curiata decydowali oni o sprawach kultu, wojny, pokoju itd. Niektórzy badacze nowożytni uważają jednak p. za element wtórny, napływowy, za zdobywców, którzy pod­bili ludność pierwotną i zagarnęli wszelką wła­sność i wszystkie prawa. Rozróżniano patres maiorum gentium — rody najdawniejsze, oraz mi-norum gentium. Te ostatnie miały to być .rody plebejskie wpisane do patrycjatu przez króla Tarkwiniusza Starego. We wczesnym okresie republiki patrycjat stanowił kastę zamkniętą, do której żaden ród nie mógł już zostać przyjęty. Taki stan rzeczy trwał aż do czasu uchwalenia lex Canuleia (r. 445 p.n.e.), która pozwalała na zawieranie małżeństw (iustas nuptiae) z plebeju-szami. Erudyci rz mscy wyliczali 136 rodów;

my dzisiaj możemy się doliczyć najwyżej 60. W ostatnich latach rzeczypospolitej znane było tylko 14 rodów (30 rodzin). Wojny, upadek ekonomiczny były głównymi przyczynami nie­mal zupełnego zaniku patrycjatu, toteż w r. 45 lub 44 p.n.e. Cezar spowodował uchwalenie lex Cassta, która pozwalała na mianowanie pontifex maximus (urzędu zastrzeżonego dotą'd jedynie dla p.) również spośród przedstawicieli rodów plebejskich. Cesarze jako cenzorzy pod­nosili niejednokrotnie do rangi patrycjatu rów­nież rody plebejskie. Wiele urzędów było w naj­dawniejszych czasach zarezerwowanych jedynie dla p. i choć stopniowo plebejusze, walcząc o swe prawa, zdobywali do nich dostęp, nigdy nie została otwarcie i głośno uznana zasada, że wszystkie urzędy są otwarte zarówno dla jednych, jak dla drugich. Rex sacrorum, flami-nes, Salli, interreges byli wyznaczani jedynie spośród p; podobnie princeps senatus był zawsze p. Cesarz Konstantyn stworzył tytuł p. honoro­wego, patricius honorarius, który był tytułem osobistym l nie przechodził z ojca na syna. Tytuł ten otrzymywali wybitni dowódcy woj­skowi, gubernatorzy prowincji, niekiedy zaprzy­jaźnieni królowie, barbarzyńscy. Ci patricii ho-norarii (lub codicillarii, praesentales) nosili spe­cjalne szaty i mieli prawo do specjalnego po­jazdu.

Paullus (później Paulus) przydomek rodu Emi-liuszów (zob. Aemilii).

Paulos z Gemie, według Księgi Suda jeden z komentatorów mów Lizjasza.

Paulus 1. przydomek rodu'Emiliuszów (zob. Aemilii'). 2. zob. Passenus. 3. P. s Torsu (2 p.n.e.--66 n.e.) zwany Apostołem narodów. Żyd, oby­watel rzymski, ścięty w Rzymie za Nerona. Po­zostawił 14 listów skierowanych do różnych gmin chrześcijańskich i poruszających zagadnie­nia teologiczne. Listy P. weszły w skład ksiąg Nowego Testamentu. 4. lulius P., poeta i gra­matyk rzymski w czasach Hadriana; prawdopo­dobnie słusznie utożsamiany z P., który komen­tował Afraniusza i Antypatra. 5. lulius P., wy­bitny prawnik rzymski z początku III w. n.e. Czas i miejsce urodzenia nie znane. Był aseso­rem prefekta pretorianów Papiniana, działał jako prawnik za Septimiusza Sewera i Karakalli. Wygnany przez Heliogabala, został odwołany z wygnania przez Aleksandra Sewera, mianowa­ny członkiem rady cesarskiej (Consilium), potem prefektem pretorianów. Był jednym z najbar­dziej płodnych teoretyków prawa w Rzymie. Wyciągi z jego dzieł (tylko częściowo zachowa­nych) stanowią ok. 1/6 Digestów (zob.), a ra­zem z wyciągami z dzieł Ulpiana — prawie po­łowę tego dzieła. P. pisze językiem bardzo zwar­tym, niekiedy aż niejasnym. Niektórzy pisarze widzą u niego grecyzmy, na podstawie których wnoszą o jego greckim pochodzeniu. Dokładnej liczby jego dzieł nie znamy, choć wymienia się cyfrę 86 dzieł w 319 księgach. Główne to: Ad Edictum libri LXXX (traktujące o prawie pretorskim), Ad Sabinum libri XVI (dotyczące pra­wa cywilnego), Brevia (23 księgi), Quaestiones (26 ksiąg), Responsa (23 księgi), Regulae (7 ksiąg), Sententiae (ad filium, 5 ksiąg), Decreta (3 księgi). Sententiae stanowiły rodzaj yademecum prawni­ków, stąd ich popularność w czasach później­szych. Były one źródłem obowiązującego prawa dla kodeksów ustaw szczepów germańskich, zwanych leges barbarorum (prawa barbarzyń­ców), stąd określenie receptae sententiae. Znala­zły też zastosowanie w Breviarum Wizygotów. Prócz tego P. napisał ogromną liczbę komen­tarzy do poszczególnych praw i uchwal senatu, noty do dzieł dawnych prawników oraz mnó­stwo rozpraw na różne tematy prawnicze. 6. P. Silentiarius, wysoki urzędnik na dworze Justy-niana i poeta (VI w. n.e.), autor dwu (zachowa­nych) poematów opisowych, tzw. ekfraz. Opis kościoła Boskie] Mądrości (Hagia Sophid) w Kon­stantynopolu i Opis podium dla śpiewaków (w tym­że kościele). Napisał także (zachowany) poemat dydaktyczny Na cieplice w • Pytlach bityńskich,

Pausanias

575

pean

którego tematem jest opis cudownych właściwo­ści źródeł bityńskich. Jest to utwór oparty na dawnej literaturze paradoksograficznej. P. Silen-tiarius jest również autorem 40 zachowanych epigramów, o treści przeważnie erotycznej. 7. Paulus Crosnensis zob. Pawel z Krosna.

Pausanias zob. Pauzaniasz.

Pausjas malarz grecki z IV w. p.n.e., główny przedstawiciel szkoły sikońskiej, malował poje­dyncze postaci .mitologiczne lub sceny rodzajo­we. Był mistrzem w stosowaniu skrótów perspek­tywicznych. Dwa jego obrazy zdobiły tolos w Epidaurze. P. przypisuje się wprowadzenie enkaustyki (zob.).

Pauzaniasz (Pausanias) 1. król Sparty (408--394 p.n.e.); w czasie wojny peloponeskiej, gdy Lizander blokował Ateny od strony morza, P. oblegał je od strony lądu. Kiedy w Atenach-' objęła władzę skrajna oligarchia (rządy tzw. 30 tyranów), wysiany z wojskiem do Aten pokonał w Pireusie zwolenników Trazybula, potajem­nie jednak popierał przywrócenie demokracji. W r. 395 wysłany do Beocji przeciw Tebańczykom, na wieść o śmierci Lizandra wycofał swoje wojsko. Skazany za to na wygnanie, resztę życia spędził w Tegei. 2. rzeźbiarz grecki z Apollonii, z połowy IV w. p.n.e., wzmiankowany przez Pauzaniasza (X. 9,5). 3. P. zwany Periegeta, pisarz grecki żyjący w czasach Antonina Piusa i Marka Aureliusza, autor (zachowanej) perieEezy Periegesis tes Hellddos (Przewodnik po Hel­ladzie) w 10 księgach. Choć korzystał z prac dawniejszych periegetów, np. Polemona (zob.), wiele jednak wiadomości podał z autopsji. Ko­lejne księgi jego dzieła obejmują opis poszcze­gólnych krain Grecji: Attyki i Megary (l), Ko-ryntu, Sykionu, Argolidy (2), Lakonii (3), Mes-senii (4), Elidy (5,6), Achai (7), Arkadii (8), Beocji (9) i Fokidy (10). Opisy Pauzaniasza są niekiedy bardzo szczegółowe, autor omawia po­szczególne świątynie, rzeźby, przytacza mity i le­gendy, tak że jego periegeza jest cennym źródłem do poznania grackiej sztuki, religii, wierzeń a niekiedy nawet lokalnych zwyczajów. 4. P. z Syrii, leksykograf grecki z II w. n.e.; leksykon jego był wg świadectwa Focjusza jednym z głów­nych źródeł dla późniejszych leksykografów atty-cystycznych. 5. P. z Cezarei w Kappadocji. II w. n.e., uczeń Herodesa Attyka, nauczyciel retoryki w Atenach i w Rzymie; Księga Suda przypisuje mu pracę gramatyczną O składni oraz nie określone bliżej dzieło Problematy.

6. P. z Antiochii (lub z Damaszku), wymieniony przez Malalasa (zob.) jako najmędrszy chrono-graf.

Pavor zob. Pallor.

Paweł z Krosna (Paulus Crosnensis, właściwe nazwisko Procler) urn. ok. 1517; głośny w swoich czasach humanista, poeta polsko-łaciński, wy­dawca satyr Persjusza, tragedyj Seneki (Troades i Thyestes). W latach 1507-1516 (z przerwami) wykładał poetów łacińskich w Akademii Kra­kowskiej. Jego uczniem był Jan Dantyszek. Pisał elegie, pieśni, hymny i epigramaty wyłącz­nie łacińskie, jak również — obyczajem epoki — panegiryki, m.in. Epithalamiiim... Sigismwdi regis Poloniae nobilissimaegue Barbarae (Kraków-1512); De nuptiis Sigismundi regis Poloniae et Bonae carmen (Kraków 1518) — dla uczczenia kolejnych zaślubin Zygmunta Starego.

Pax (łac., dosl. pokój) mit. rzymska boginipokoju. Senat rzymski poświęcił jej ołtarz na Polu Marsowym w r. 13 p.n.e., po zwycięstwach Augusta w Galii i Hiszpanii. Ołtarz ten był centralnym punktem świąt obchodzonych co­rocznie ku czci P. w dniu 30 kwietnia. Identyfi­kowana z grecką Ejrene, była przedstawiana jako młoda kobieta trzymająca w jednej ręce róg obfitości, w drugiej gałązkę oliwną albo laskę Hennesa lub kłosy zboża. Niekiedy była przed­stawiana z PIutosem, bogiem bogactwa, na rę­kach. Uchodziła za córkę Zeusa i Temidy.

Pazyfae (gr. Pasifde, łac. Pasiphae, dosł. świe­cąca dla wszystkich) mit. bogini księżyca,, czaro­dziejka, córka Heliosa i Perseis, żona króla) Krety Minosa, matka Deukaliona, Glaukosa, Ariadny i Fedry. Z postacią P. łączy się mit o Minotaurze. Wg mitu Minos ubiegając się o władzę na Krecie głosił, że należy mu się królestwo z woli bogów, którzy spełniają jego życzenia. Na dowód tego w czasie ofiary składa­nej Posejdonowi prosił boga, aby z morza wy­szedł byk, którego będzie mógł złożyć na ofiarę. Posejdon spełnił prośbę i dzięki temu Minos. został królem Krety. Tak mu się jednak zwierzę podobało, że kazał je zachować przy życiu, a na ofiarę złożył innego byka. Posejdon za karę zesłał na żonę Minosa, P. namiętność do byka. Ze związku miłosnego (który umożliwił Dedal, ukrywając P. w specjalnie skonstruowanej drew­nianej krowie) z bykiem P. urodziła potwornego-Minotaura.

pean (łac. pacan, gr. pajdn) chóralna pieśń dziękczynna zwrócona do Apollina, Artemidy

pechys

576

pektis

lub innych bogów, z charakterystycznym refre­nem kultowym: l6 (IŚ) pajdn (paj^ffn). P. rozwi­nął się wraz z innymi gatunkami liryki chóralnej w Sparcie, twórcami p. byli.Alkman, Stesichoros, Simonides z Keos i jego siostrzeniec Bakchylides, ą przede wszystkim Pindar z Teb, po którym zachowało się kilka p; wśród nich sławny p. tebański na zaćmienie słońca w dniu 30 kwietnia 463 r. p.n.e. Wśród autorów p. wymieniany jest również .Tynnichos z Teb.

pechys (gr. pechys, łac. cubitus, dosl. łokieć) zob. miary długości. •

pedagog zob. paedagogus.

Pedanios (łac. Pedanius) Dioskorides zob. Dio-skorides 2.

pediakowie (gr. pediakós, dosł. równy, płaski) mieszkańcy równiny (pedion) w żyznej dolinie rzeki Kefisos, przedstawiciele wielkiej własności ziemskiej, jednocześnie stronnictwo polityczne w Attyce w VI w. p.n.e., dążące do przywró­cenia ustroju panującego przed Solonem. Przy­wódcą ich był Likurg. Współzawodniczyli ze stronnictwami paraliów i diakrów (stronnictwo małorolnych górali i pasterzy).

Pedius 1. Quintus P., siostrzeniec Cezara, brał udział w wyprawie Cezara do Galii; w r. 48 p.n.e. piastował urząd pretora, w r. 45 był le­gatem Cezara w Hiszpanii. Po śmierci Cezara przyłączył się do stronników Oktawiana. W r. 43 po bitwie pod Mutiną otrzymał konsulat. Brał udział w rokowaniach pomiędzy Oktawianem a Antoniuszem i Lepidusem. Zmarł w r. 43. 2. P. JBlaesus, senator za rządów Nerona, usu­nięty przez cesarza z listy senatorów, przywró­cony do tej godności przez Othona.

Pedo (Caius P. Albinoyanus) zob. Albinovanus Pedo.

Peducaei rzymski ród plebejski 1. Sextus Peducaeus, jako trybun ludowy w r. 113 brał udział w jakimś procesie przeciwko westalkom. 2. Sextus P., namiestnik Sycylii w r. 75 (Cyceron był wówczas kwestorem), zjednał sobie ogólną sympatię mieszkańców. 3. Sextus P; syn po­przedniego, przyjaciel Attyka. Stronnik Cezara, po jego śmierci — Oktawiana.

Pefredo mit. córka Forkosa, jedna z Graj, uważanych za personifikację starości.

Pegaz (Pegasos) mit. skrzydlaty rumak zro­dzony u źródeł Oceanu ze związku Meduzy z Posejdonem. Wyskoczył z szyi Meduzy, gdy Perseusz uciął jej głowę. Nosił grzmoty i błyska­wice Zeusa. Dosiadał go Apollo; służył Bellero

fontowi, gdy ten wyprawił się, aby pokonać Chimerę, i Perseuszowi, gdy jechał' uwolnić Andromedę. P. uchodził za rumaka Muz. U stóp Helikonu P. spragniony wody uderzył kopytem w skałę, z której trysnęło słynne źródło Muz, zw. Hippokrene. Wody jego miały dawać na­tchnienie poetom. Również za źródło P. ucho­dziło Pejrene w Koryncie. P. jako rumak uno­szący poetów w krainę natchnienia jest tworem czasów nowożytnych.

Pejrajkos grecki malarz hellenistyczny, przed­stawiający — zawsze w małym formacie — sceny z wnętrza sklepików; dał początek tzw. ryparografii (zob.).

Pejrasos snycerz argiwski, założyciel archaicz­nej szkoły rzeźbiarskiej w Argos, twórca naj­starszego ksoanonu (rzeźby z drzewa) Hery w Tirynsie.

•Pejrene l (gr., łac. Pirene) mit. córka Achelaosa (lub Ojbalosa) i Metony, matka Lechesa i Ken-chriasa. Czczona jako nimfa źródła, które miało wytrysnąć z jej łez, gdy opłakiwała Kenchriasa.

Pejrene² słynne źródło w Koryncie, wypły­wało ze skały Akrokoryntu. Wody źródła, znane z doskonałej czystości i właściwości zdrowot­nych, doprowadzone były do marmurowego basenu, który zaopatrywał w wodę znaczną część miasta. Wg .mitu przy P. Bellerofont schwytał Pegaza.

Pejrithoos zob. Pejritoos.

Pejritoos (gr. Pejrithoos, łac. Pirithous) mit. Lapita, syn Zeusa (wg innej wersji — Iksjona) i Dii, mąż Hippodamii. Podczas jego wesela wybuchła walka między centaurami a Lapitami wywołana przez centaura Eurytiona, który chciał uprowadzić pannę młodą. Walka skończyła się zwycięstwem Lapitów. Sceny z walki przedsta­wione są na słynnym fryzie Partenonu.

Pejsandros zob. Pizander.

Pejsistratos zob. Pizystrat.

Pejto (Pejtho) mit. 1. personifikacja przeko­nywania (u Rzymian Suada, Suadela), towarzy­szka Afrodyty, Charyt i Hermesa jako patrona wymowy. Miała świątynię w Sikionie na agorze. Występuje też jako przydomek innych bogiń, jak np. Afrodyty i Artemidy. 2. jedna z Charyt (wg Hermesianaksa). 3. jedna z córek Okeanosa i Tethys.

pektis (gr. pektis) instrument muzyczny wielo-strunowy pochodzenia lidyjskiego, pokrewny li­rze i kitarze; także nazwa jednego z licznych" instrumentów harfowych.

«yy> tespoimfBu z agoiN •£

nx v3navJ.

30H30NIO ł

^aaiss i zsnasAao •t

q3iTO»v » Noraiduno •>

X«opnqez wpiau 'v Id W n O '*•

ws " zsn3SAao •c

SOVWONfO '

VI ISO I-

esoisiSfy MiWsfiąvz salSaHO (

azJii •eu foMBJg zsnajao •i

vaAwivd z

"BN tqza2J •apu»M z so

^^x v3navi

»q ! SA»Vd +

luoJOJanig l ZVOad Ł

o8mupoq3BZ nzitJ) iujkisbjj 'NON3AaVd ';

i!z.ib»|o sb^aasio-fU 'NOWY

Otton VdaN3 •£

enncpoddfH ! Sd0^a<^ •Z

l. PENTES1LEJA (śmierć Pcntesileji)

2. PERSEUSZ unoszący głowę Meduz

..^

-.1 — -mSM

pelaci

577

Pelopidas

pelaci (gr. polataj, dosł. najemnicy) ubodzy chłopi attyccy pracujący wraz z rodzinami w po­siadłościach rolnych bogaczy. Nazywano ich też szóstakami (hektemóroj); jest kwestią sporną, czy otrzymywali Yfi plonów (jako zapłatę za pracę), czy też oddawali Vfi plonów właścicie­lowi.

Pelasgiotis jedna z czterech części Tesalii (zob.).

Pelasgos mityczny protoplasta Pelazgów. Z róż­nych okolic Grecji pochodzą różne legendy do­tyczące jego osoby: w Arkadii był synem Zeusa i Niobe, ojcem Likaona; założycielem pelopo-neskiego Argos był P., syn Triopasa, brat Ja-zona; Argos w Tesalii założyć miał P. syn Po-sejdona (albo Hajmona) i Larissy, brat Achajosa.

Pelazgowie (Pelosgi) wymieniana przez Ho­mera nazwa ludu zamieszkującego Tesalię. Głó­wnym ich miastem była Larissa. Także późniejsi autorzy wspominają o P. mieszkających w Argos, w Epirze, na Lesbos i na wybrzeżu Azji Mn. Według przeświadczenia Greków P. stanowili, obok Karyjczyków i Lelegów, ludność przed-grecką w Grecji. Wiadomości dotyczące pocho­dzenia P. i języka są skąpe i niepewne. Wg mitu pochodzili od Pelasgosa. Wg Herodota P. po­sługiwali się językiem barbarzyńskim, tzn. nie greckim. Przypuszcza się, że był to język po­krewny greckiemu. O istnieniu ludów zamie­szkujących Grecję przed przybyciem Greków Świadczą odkryte zabytki kultur egejskich.

Peleus mit. syn Eaka i Endeis, król Ftii w Te­salii, brat Telamona, ojciec Achillesa. Razem z Telamonem zabił w gniewie (podczas gry w kości) swego brata przyrodniego Fokosa, syna Psamanthei. Eurytion, syn Aktora, oczyścił go z tej zbrodni i dał mu za żonę swą córkę, Antygonę. Psamantheja, mszcząc się za syna, nasłała na trzody P. wilka, on jednak przebłagał ją i wilk przemienił się w głaz. Podczas łowów na dzika kalidońskiego P. niechcący zabił Eury-tiona. Udał się wtedy do Jolkos na dwór Akasto-sa, gdzie został oczyszczony z przelania krwi. Tu zakochała się w nim Astydamia, żona Akas-tosa; przesłała ona wiadomość Antygenie, że P. ma. poślubić jej córkę, Steropeję. Antygona z rozpaczy odebrała sobie życie, Astydamia zaś, odrzucona przez P., oczerniła go przed mężem, że nastaje na jej cześć. Akastos zabrał P. na polowanie na górę Pelion i pozostawił go śpią­cego w lesie, schowawszy mu wprzód cudowny

miecz, podarek Hefajstosa. Jednakże P. odzyskał go dzięki centaurowi Chironowi, mógł więc bez­piecznie wyjść z lasu i zemścić się na Akastosie i Astydamii. Pokonawszy wiele trudności i prze­szkód, poślubił Tetydę, boginię morską, która uciekając przed nim przybierała różne kształty:

ognia, wiatru, drzewa, ptaka, tygrysa, lwa, węża. Na wesele P. i Tetydy przybyli wszyscy bogowie przynosząc cenne dary; nie zaproszona Eris, bogini niezgody, rzuciła jabłko z napisem „dla najpiękniejszej", co stało się powodem wojny trojańskiej. Małżeństwo P. i Tetydy nie było szczęśliwe, gdyż Tetyda, chcąc swe dzieci unie­śmiertelnić, poddawała je różnym zabiegom, podczas których umierały. Uchował się tylko Achilles, którego P. wyratował w ostatniej chwili z ognia. P. przeżywszy swego syna umarł we Ftii, a wg innej wersji na wyspie Kos, gdzie miał schronić się przed synami Akastosa.

Pelias mit. syn Posejdona i Tyro, brat Neleusa (zob.); przy pomocy Neleusa zdobył wła­dzę w Jolkos, usuwając Ajsona. Kiedy w Jolkos zjawił się Jazon, syn wygnanego Ajsona, i do­magał się udziału w rządach, P. pragnąc pozbyć się Jazona, kazał mu zdobyć złote runo (zob. Argonauci).

Pelion (gr. Pelion) trudno dostępny łańcuch górski w Tesalii, ciągnący się wzdłuż brzegu mor­skiego. Stoki jego były pokryte lasami. Wg mi­tologii greckiej tutaj mieli walczyć bogowie z Gi­gantami; centaur Chiron (nauczyciel Heraklesa) miał na zboczach P. swą siedzibę.

Pełła 1. jedno z najważniejszych miast Mace­donii w krainie Bottiaja, stolica Macedonii i re­zydencja królów za czasów Filipa II i Aleksan­dra W. Miasto rodzinne Aleksandra W. 2. ko­lonia macedońska założona w Syrii nad Oron-tesęm przez Antygonosa I; przez Seleukosa albo Antiocha Sotera nazwana Apameą. 3. miasto w południowej Syrii założone przez Aleksan­dra W.

Pellene (Pellana) 1. ufortyfikowane miasto w Achai; w czasie wojny peloponeskiej było sojusznikiem Sparty. 2. miasto w Lakonii nad Eurotasem.

Pelopidas Tebańczyk, przywódca demokracji w Tebach w IV w. p.n.e. Po zamachu oligar­chicznym w Tebach w r. 382 schronił się wraz z innymi demokratami w Atenach. Później prze­dostał się z kilkunastu towarzyszami do Teb, gdzie z pomocą miejscowych demokratów do­konał zamachu i wprowadził ponownie ustrój

37 — Mała encyklopedia kultury antycznej

peloponeska wojna

578

peloponeska wojna

demokratyczny. W r. 379 został wybrany beo-tarchą. W czasie wojny ze Spartą dowodził świętym zastępem w bitwie pod Leuktrami, w r. 371. Wraz z Epaminondasem wtargnął na Peloponez. Po powrocie oskarżono go o nie­prawne przedłużenie sobie kadencji, został jednak uniewinniony. Wezwany w r. 369 przez miasta tesalskie na pomoc przeciw Aleksandrowi, ty­ranowi Feraj, zmusił go do zawarcia pokoju. Wezwany z kolei do Macedonii w celu rozstrzyg­nięcia sporu pomiędzy Aleksandrem n Mace­dońskim, a pretendentem do tronu, Ptolemajosem z Aloros, stanął po stronie Aleksandra i zabrał jego brata, Filipa (przyszłego króla Macedonii, ojca Aleksandra W.), do Teb jako zakładnika. W r. 364 jeszcze raz wyruszył na czele wojsk tebańskich na pomoc miastom tesalskim przeciw Aleksandrowi z Feraj. Pod Kynoskefale Tebańczycy odnieśli zwycięstwo, P. jednak zginął.

peloponeska wojna (431-404 p.n.e.) wojna po­między Związkiem Ateńskim a Związkiem Peloponeskim, na którego czele stała Spartą. Przyczyny wojny były zarówno natury ekono­micznej, jak i politycznej: po wojnach grecko--perskich Ateny stały się pierwszą potęgą na morzu, w rywalizacji handlowej wypierały nale­żące do Związku Peloponeskiego Korynt i Megarę z rynków zachodnich (Sycylia, Italia), to­czyła się walka także o rynki północne (Tracja, Macedonia). Pomiędzy obu obozami występo­wał także silny antagonizm polityczny wynika­jący z różnicy ustrojów:" demokratyczne Ateny popierały we wszystkich miastach greckich ele­menty demokratyczne, Spartą — oligarchiczne;

do zaostrzenia stosunków przyczyniali się emi­granci polityczni obu stron. Bezpośrednią przy­czyną wojny była interwencja floty ateńskiej popierająca Korkyrę ,w zatargu z Koryntem. Wystąpienie Aten zostało uznane za zerwanie pokoju trzydziestoletniego z r. 455. Do tego dołączył się zatarg między Atenami a Koryntem o miasto Potidaję na Chalkidyce, w następstwie tego Ateny zamknęły swoje porty przed flotą popierającej Korynt Megary. Pierwszy, okres wojny, zwany wojną archidamijską, trwał od r. 431 do 421. Stojący na czele polityki ateńskiej przywódca demokracji, Perykles, liczył przede wszystkim na flotę oraz na olbrzymie bogactwa, jakie w tym czasie posiadały Ateny. Chciał przeprowadzić blokadę Peloponezu i zrujnować Związek Peloponeski przede wszystkim ekono­micznie. Plan ten jednak nie powiódł się. W r. 431

wojska króla spartańskiego Archidamasa spu­stoszyły część, w następnym roku całą Attykę. W wyniku wojny ludność Attyki schroniła się do Aten; zapanował głód, a następnie wybuchła groźna zaraza pochłaniająca tysiące ofiar. Ofiarą zarazy padł sam Perykles, atakowany już przed­tem przez przeciwników politycznych za niepo­wodzenia w wojnie. Po śmierci Peryklesa na czele radykalnej demokracji stanął Kleon, zwolennik dalszego prowadzenia bezkompromisowej wojny oraz stosowania polityki siły wobec sprzymierzeń­ców. Za jego sprawą stracono 1000 Mityleńczyków w odwet za oderwanie się Mityleny od Aten. Dalsze wypadki wojenne były następujące:

w r. 429 Peloponezyjczycy oblegali, a w r. 427 zdobyli i doszczętnie zniszczyli Plateje, przy czym zamordowali 200 Platejczyków. Z kolei flota ateńska, która już od początku wojny pu­stoszyła wybrzeża Peloponezu, w r. 425 pod do­wództwem stratega Demostenesa zajęła Pylos, a następnie odcięła 420 hoplitów spartańskich na wyspie Sfakterii. Spartanie zaproponowali pokój, Kleon jednak dążąc do zupełnego zwy­cięstwa, warunków nie przyjął. Wkrótce sytuacja Demostenesa pogorszyła się, a w Atenach wrogie Kleonowi stronnictwo pokojowe rozpoczęło prze­ciw niemu kampanię. Odbiciem nastrojów panu­jących w tym czasie w Atenach są antywojenne komedie Arystofanesa: Acharnejczycy (425), Ry­cerze (komedia skierowana przeciwko Kleonowi, 424), Pokój (421). Jednakże Kleon, przyjąwszy proponowane mu dowództwo nad flotą, wraz z Demostenesem w ciągu 20 dni pojmał oblężo­nych na Sfakterii hoplitów spartańskich. W od­powiedzi na to Spartą wysłała na Chalkidykę Brasidasa, który opanował należące do Związku Ateńskiego Amfipolis. W r. 422, w bitwie pod Amfipolis armia ateńska, na której czele stał Kleon, poniosła klęskę. Zginęli dowódcy obu walczących stron: Kleon i Brasidas. W r. 421 zawarto pokój zwany pokojem Nikiasza. Był on zawarty na lat 50 i przywracał przedwojenny status quo. Wbrew jednak układowi Spartą za­trzymała Amfipolis, a Ateńczycy Pylos. Pokój Nikiasza nie trwał długo: na skutek agitacji zdolnego i ambitnego polityka Alkibiadesa Ateń­czycy w r. 415 zorganizowali wyprawę na Sy­cylię; na czele wyprawy stanęli Alkibiades, Nikiasz i Lamachos. Gdy Ateńczycy przystąpili do oblężenia Syrakuz, Alkibiades, oskarżony o obalenie posążków Hermesa, wezwany na rozprawę sądową do Aten uciekł do Sparty

Peloponessos

579