Mała encyklopedia kultury antycznej

Alba Longa dziś Albano; miasto w Lacjum na wschodnim brzegu lacus Albanus u stóp mons Albanus, na której szczycie znajdowała się świą­tynia Jowisza Latiaris. Jedno z najstarszych miast italskich, wg legendy kolebka Rzymu, potem sto­lica Związku Latyńskiego. Król Tullus Hostiiius zdobył je i zburzył, a mieszkańców przeniósł do Rzymu i nadał im obywatelstwo rzymskie. Z walkami o A. 1. związana jest legenda o Ho-racjuszach i Kuriacjuszach.

Albania grecka nazwa kraju ciągnącego się od Gruzji do Morza Kaspijskiego, w dolinie dolnego biegu rzeki Kyros. A., sprzymierzona z królem Fontu Mitrydatesem, została podbita przez Pom-pejusza w r. 65 p.n.e.

Albanus lacos dziś Lago Albano lub Lago di Castel Gandolfó; jezioro leżące u stóp Gór Al­bańskich, 294 m n.p.m., głębokości 170 m. W okre­sie cesarstwa wielu bogatych Rzymian posiadało nad brzegami jeziora piękne wille, których ruiny zachowały się do dzisiaj.

Albanus mons dziś Monte Cavo, największy szczyt w łańcuchu Gór Albańskich, 954 m n.p.m. Na szczycie znajdowała się świątynia Jowisza Latiaris, na zboczu miasto Alba Longa (zob.).

Albii ród rzymskich ekwitów.

Albinos przedstawiciel szkoły platońskiej w II w. n.e., nauczyciel Galena. Zachowały się jego Prolegomena do filozofii Platona oraz Wykład platonizmu, przypisywany niegdyś Alkinoosowi.

Albinovanus Pedo poeta rzymskich z okresu augustowskiego, przyjaciel Owidiusza. Napisał szereg epigramów, poemat Teseis oraz poemat epiczny o czynach Germanika, wyzyskany praw­dopodobnie jako źródło przez Tacyta. Zachował się piękny fragment heksametrowy, opisujący podróż Germanika do oceanu.

Albinus 1. Decimus Clodius Septimius A. ce­sarz rzymski (r. 193 -197 n.e.), najpierw współ­działał z Septimiuszem Sewerem, zwyciężył Da-ków i Fryzów; później wszczął z nim wojnę i pobity odebrał sobie życie. 2. rzymski poeta epicki z III lub IV w. n.e. 3. gramatyk i metryk z IV w. n.e.

Albinus Stanislaus zob. Biel.

Albinus Tibullus zob. Tibullus.

album fac. tablica lub część muru powleczona białą farbą (albus biały). A. znajdowało się zawsze w miejscu rzucającym się w oczy i uczęszczanym;

wypisywano na nim czarnymi lub czerwonymi literami zawiadomienia ważne dla ogółu ludności, nie tak jednak doniosłe, by je trzeba było utrwa­lać w postaci inskrypcji. Po przedawnieniu ogło­szeń zamalowywano tablice znów na biało.

Alcaeus zob. Alkajos.

alcejska strofa wprowadzona przez Alkajosa, ulubiona przez Horacego składa się z czterech wierszy: dwa pierwsze to jednakowe hendekasyl-laby (jedenastozgłoskowce), trzeci to enneasylla-bus (dziewięciozgloskowiec), czwarty to deka-syllabus (dziesięciozgłoskowiec). l, 2. o]-'.^' ^^i-s.^^-s.l^^

anakruza, metrum trocheiczne, chorijamb,

jamb

3. ^i\J^\J-!-^i\-e^i-:-v

anakruza, dwa metra trocheiczne

4. -^-^\^-^-^'^/\-^-^f-^-^ dwa daktyle, dwa trocheje:

Vides ut alta stet nive candidum Soracte nęć iam sustineant onus Silvae laborantes geluąue Flumina constiterint acuto?

(Horacy, Car mina 1,9) Aleestis zob. Aikestis. Aicmaeon zob. Alkmeon. Aldobrandyńskie Wesele malowidło ścienne znalezione w r. 1606 w Rzymie na Eskwilinie (w pobliżu dawnych ogrodów Mecenasa). Po­czątkowo znajdowało się w Willi Aldobrandini, obecnie — w muzeum w Watykanie. Jest to kopia z I w. n.e. dzieła greckiego z IV w. p.n.e., wy­obrażającego scenę przygotowań do zaślubin.

Alea miasto na Peloponezie, w północno--wschodniej części Arkadii, w pobliżu granicy z Argolidą. Zachowały się tylko ruiny świątyni Ateny, gdzie znaleziono fragmenty rzeźb przy­czółkowych dłuta Skopasa.

alea iacta est (łac. dosł. kostka została rzu­cona) zwrot oznaczający w przenośni stanowczy krok, śmiałą decyzję. Cezar miał wypowiedzieć te słowa w dn. 10 stycznia r. 49 p.n.e., przecho-

alegoria

30

Aleksander

dząe z wojskiem rzekę Rubikon i decydując się w ten sposób na rozpoczęcie wojny domowej. Wg wersji gr. podanej przez Plutarcha, Cezar przed rozpoczęciem przeprawy przez rzekę po­wiedział: annerriftho kybos, niech będą kostki rzucone.

alegoria (gr. allegoria) w literaturze i w sztu­kach plastycznych rozbudowana przenośnia lub obraz, który oprócz swego dosłownego znacze­nia ma jeszcze inne, umowne, odnoszące się zwykle do ogólniejszych pojęć. Utworami ale­gorycznymi są niemal wszystkie bajki (gr. apó-logos), w których zwierzęta reprezentują cechy, typy i charaktery ludzkie, np. lis oznacza chytrego człowieka lub chytrość, lew despotycznego wład­cę, owca lub jagnię łagodność, niewinność i po­korę. Rodzaj ten stworzył wg tradycji Ezop, naśladowali go Fedrus, Babrios i in. Jednym z najbardziej znanych i ulubionych w starożyt­ności utworów alegorycznych było opowiadanie sofisty Prodikosa z Keos (V w. p.n.e.) Herakles na rozdrożu. Młody Herakles spotyka dwie piękne niewiasty, symbolizujące Rozkosz i Cnotę, z których każda pragnie go nakłonić do pójścia za nią; po namyśle Herakles wybiera drogę Cnoty. Filologowie ze szkoły stoickiej (jak np. Krates z Maiłoś, II w. p.n.e.) wyjaśniali alego­rycznie niemal wszystkie sceny w poematach Ho­mera, w których występują bogowie. Tak np., scenę, kiedy Helios donosi bogom o miłostkach Aresa i Afrodyty, objaśniali w ten sposób, że słońce oświetliło swymi promieniami spotkanie się gwiazdy Aresa z gwiazdą Afrodyty, dodając, że dzieci urodzone pod tymi gwiazdami skłonne są później do popełniania cudzołóstwa. Zbliżenie się Hery i Zeusa objaśniali stoicy oczyszczeniem powietrza przy zbliżeniu się do ognia. W po­dobny sposób tłumaczyli oni wszelkie stosunki między bogami uważając postacie bogów ho­merowych za symbole gwiazd i zjawisk nie­bieskich.

Aleksander (gr. Aleksandros) 1. mit. zob. Pa­rys. 2. A. II, król Macedończyków, syn Amyn-tasa, w r. 369 p.n.e. opanował tesalskie miasta Krannon i Larissę, ale został z nich wyparty przez Pelopidasa. Walczył o tron z bratem przy­rodnim Ptolemajosem z Aloros i zginął z jego ręki w r. 368 p.n.e. 3. A. Molossyjczyk, syn Neo-ptolemosa, król Epiru, w r. 336 p.n.e. ożenił się z Kleopatrą, córką Filipa Macedońskiego. W r. 334 p.n.e. na wezwanie Tarentu przybył, by bronić go przed plemionami południowoital-

skimi Japygów, Lukanów, Samnitów i in. Zginął w r. 331 p.n.e. pod Pandozją. 4. A. Wielki Macedoński, syn Filipa II i Olimpias, urodzony w r. 356 p.n.e., uczeń Arystotelesa. Brał udział wraz z ojcem w bitwie pod Cheroneją w r. 338. Po zamordowaniu Filipa przez spiskowców w r. 336 objął tron i na ogólnogreckim zgroma­dzeniu w Koryncie ogłosił się wodzem wszech-helleńskim. W r. 335 walczył z Illiryjczykami i Trakami, wyprawił się z wojskami aż po rzekę Dunaj. Po powrocie szybko uśmierzył powstałe podczas jego nieobecności rozruchy w Grecji, kierowane przez Teby, i dla przykładu zburzył buntownicze miasto. W r. 334 podjął wyprawę przeciw Persom na czele 30000 wojsk pieszych i 5000 konnych. Odniósł wielkie zwycięstwo nad rzeką Granikiem w maju r. 334 i opanował Sardes, Efez, Milet, Halikarnas. Następnie pod­bił kraje wewnątrz Azji Mn., gdzie rozciął słynny węzeł gordyjski (zob. Gordion). W r. 333 zwy­ciężył Dariusza pod Issos i zdobył miasto Tyr w r. 332. Opanowawszy Egipt wkroczył do Me­zopotamii i w r. 331 pobił Persów między Arbelą a Gaugamelą, co mu oddało w ręce niemal całe państwo Achemenidów. Ale jeszcze przez 4 lata prowadził zacięte walki w Baktrii i Sogdianie i dopiero po podboju tych krajów mógł uważać się za pana sytuacji. Ustanowił stolicę w Babi­lonie i dążył do stworzenia uniwersalnej monarchii (obejmującej tereny dawnego państwa perskiego oraz Macedonię i Grecję), opartej o klasy po­siadające zarówno pochodzenia greckiego, ma­cedońskiego, jak i wschodniego. Te dążenia wy­wołały niezadowolenie wśród Greków i Mace­dończyków. W r. 327 ożenił się z Roksaną, córką króla Oksyartesa. A. rozpoczął również pochód na Indie i planował podbój Cyrenajki, Kartaginy i Italii. Przedwczesna śmierć w r. 323 położyła kres planom króla. Na miejscu wielkiej mo­narchii A. po dwudziestoletnich walkach pro­wadzonych między jego dawnymi dowódcami ustaliły się w r. 301, po bitwie pod Ipsos, samo­dzielne państwa: 1) królestwo Ptolemeuszów w Egipcie; 2) królestwo Seleukidów, które zrazu obejmowało całą Azję do Indii, a potem po oder­waniu się Fartów w r. 247 tylko Syrię i Mezopo­tamię i popularnie nazywane było królestwem syryjskim, ze stolicą w Antiochii; 3) królestwo Antygonidów, obejmujące Macedonię i Grecję, bardzo krótkotrwałe, 4) państwo Lizymacha, obejmujące Trację i północna część Azji Mn. W III w. p.n.e. po rozpadnięciu się państwa

Aleksander

31

Aleksandria

Lizymacha powstały nowe państwa hellenistycz­ne: królestwo Attalidów w Pergamonie, króles­two Bitynii nad Propontydą, królestwo Galacji ze stolicą w Ankyrze i królestwo Pontu z Kap-padocją. A. Wielki byt bohaterem wielu legend i powieści średniowiecznych a także oper, m. in. opery Pietra Metastasia Alessandro nelle Indie.

5. A. z Pleuron w Etolii (A. Etolski), urodzony ok. r. 320 p.n.e., poeta, filolog i bibliotekarz. Pracował w Bibliotece Aleksandryjskiej nad uporządkowaniem dzieł tragików i komików greckich. Od r. 276 przebywał na dworze Antygo-nosa Gonatasa. Napisał szereg tragedii, epopei, elegii i epigramów (zachowane ledwie fragmenty).

6. A. syn Pyrrusa i Lanassy, wnuk Agatoklesa syrakuzańskiego, ur. w r. 294 p.n.e., król Epiru w latach 272 - ok. 250, walczył z Illiryjczykami, spustoszył Akarnanię. 7. A. z Miletu, urodzony ok. r. 100 p.n.e., o przydomku Polihistor. Przy­był do Rzymu jako jeniec i pełnił funkcję pe­dagoga w domu Korneliusza Lentulusa. Od Sulli otrzymał wolność i obywatelstwo rzymskie. Zgi­nął w czasie pożaru swego domu. Napisał szereg dzieł geograficzno-historycznych, z których ko­rzystał Pauzaniasz. 8. A. z Efezu (I w. p.n.e) z przydomkiem Lychnos (Lampka), współczesny Cyceronowi, retor i polityk, autor dzieła histo­rycznego, poematu dydaktycznego o treści ge­ograficznej oraz podręcznika retoryki, z którego zachowało się streszczenie. 9. malarz ateński, podpisany na obrazie malowanym na marmurze i odnalezionym w Herculaneum. Obraz utrzy­many jest w stylu malarstwa V w. p.n.e. A. mógł być współczesny Agatarchosowi, wówczas obraz herkulański byłby kopią, A. zaś — kopistą ży­jącym w I w. p.n.e.; mógł być również orygi­nalnym artystą, tworzącym w duchu tzw. stylu neoattyckiego. 10. A. Filaletes (Filalethes „Mi­łujący prawdę") działający w I w. n.e. w Lao-dycei, głośny nauczyciel sztuki lekarskiej, autor pierwszego dzieła ginekologicznego. 11. A. z Myn-dos, pisarz grecki z pierwszej poł. I w. n.e., autor dzieł przyrodniczych Perl zoon (O zwierzętach), z którego korzystali Plutarch, Atenajos i in., Periplus tes Eryłhras ihaldttes (Opłynięcie Morza Czerwonego), dzieła pełnego opisów dziwnych zjawisk przyrodniczych, oraz Mythika, zbioru mitów dotyczących podań o zwierzętach. Dzieła nie zachowane. 12. syn Menidesa z Antiochii nad rzeką Meander, rzeźbiarz którego fragmen­taryczny podpis znaleziono na inskrypcji odkry­tej równocześnie ze słynnym posągiem Wenus

Milońskiej; działał na początku I w. p.n.e. 13. A. z Damaszku, filozof szkoły perypatetycz-nej,scholarcha Likejonu ok. 170 r. n.e. 14. A. Numeniu (syn Numeniosa), sofista, gramatyk z II w. n.e., autor traktatu Perl schematon (O figurach). 15. A. z Kotyajon we Frygii, nau­czyciel mówcy Eliusza Arystydesa i wychowawca Marka Aureliusza; jako filolog zajmował się Homerem, Sofoklesem i Eurypidesem. 16. A., z Afrodyzji w Karii, perypatetyk z czasów Septy-miusza Sewera (III w. n.e.), autor komentarzy do dzieł Arystotelesa. 17. Alexander Seyerus, urodzony w Fenicji w r. 208 n.e., syn Gesjusza Marcjanusa i Julii Mąmmei, został cesarzem rzymskim po śmierci kuzyna, Elagabala i pano­wał w latach 222 - 235 n.e. Odznaczał się łagod­nością i sprawiedliwością, zakazał prześladowa­nia chrześcijan; nie miał jednak autorytetu w wojsku. Został w r. 235 zamordowany wraz z matką przez żołnierzy, którzy obwołali cesa­rzem jednego z wyższych dowódców, Maksymina. 18. A. z Troiłeś (525-605 r. n.e.), ostatni z sze­regu wielkich lekarzy starożytnej Grecji; pierw­szy zbadał wiele chorób wewnętrznych, opisał ich objawy i przebieg oraz pozostawił cenne wskazania terapeutyczne.

Aleksandria (gr. Aleksdndrejd) 1. miasto por­towe w Egipcie w delcie Nilu, na wąskim klinie, który oddziela jezioro Mareotis od Morza Śród­ziemnego. Założone w r. 332 p.n.e. przez Alek­sandra Wielkiego na miejscu miasteczka egip­skiego Rhakotis wg planów architekta Dejno-kratesa. Stolica Egiptu ptolemejskiego i rzymskie­go, ośrodek nauki i sztuk, port handlowy dla produktów Egiptu, Etiopii i Arabii. W A. była największa biblioteka starożytności, a na wyspieFaros słynna latarnia morska zbudowana na roz­kaz Ptolemeusza Filadelfosa przez Sostratosa. Biblioteka została całkowicie spalona przez ka­lifa Omara w r. 640 n.e. Wykopaliska archeolo­giczne odsłoniły wiele zabytków architektury, wśród których znajdowały się dwa obeliski zdo­biące główną bramę pałacu królów. 2. A. Troas (lub Troas), starożytne miasto greckie na zachod­nim wybrzeżu Troady, na południe od Tenedos. Zbudował je Antygonos w r. 310 p.n.e. i nazwał Antigonia Troas. W następnym stuleciu Lizymach przemianował je na cześć Aleksandra Wielkiego. Za czasów rzymskich rozkwitło jako ważny punkt handlowy i port. Szczególnie zasłużyli się przy jego rozbudowie Cezar, August, Hadrian oraz Herodes Atticus.

aleksandryjska literatura

32

aleksandryjska literatura

aleksandryjska literatura kierunek w literaturze greckiej, najwyraźniejszy u pisarzy związanych bezpośrednio lub pośrednio z Aleksandrią i jej kulturą. Dzięki poparciu materialnemu Ptolemeuszów Lagidów, począwszy od ostatnich dzie­siątków IV w. p.n.e., Aleksandria stalą się nie­zmiernie ważnym ośrodkiem naukowym i kul­turalnym świata hellenistycznego. Na polu nau­kowym i literackim pracują przede wszystkim kierownicy i pracownicy Królewskiego Muzeum i Biblioteki Aleksandryjskiej Proza aleksandryj­ska—jeżali pominiemy dzielą z zakresu nauk ścisłych, medycyny, matematyki, geografii, astro­nomii i techniki—składa się przede wszystkim z prac z zakresu filologii, bibliografii i bibliote­karstwa. Największe zasługi położył w tym za­kresie Kallimach z Kyreny, dając w swoim olbrzymim Katalogu (Pinakes) pełną, rozumo-waną bibliografię całej produkcji literackiej w ję­zyku greckim, od początku aż do czasów sobie współczesnych. Nad krytyką tekstów autorów, których dzieła opracowywano i wydawano w Bi­bliotece, pracowali: Zenodot z Efezu, Arystofa-nes z Bizancjum, Arystarch z Samotraki; zagad­nieniami gramatycznymi i leksykalnymi zajmował się Dionizjos Trak. Natomiast wymowa i histo­riografia okresu hellenistycznego rozwijała się w innych ośrodkach kulturalnych, nie należy więc do literatury aleksandryjskiej. Rozkwit poe­zji aleksandryjskiej przypada ca pierwszą poł. III w. p.n.e., a jej najwybitniejsi przedstawiciele stanowili dosyć zwartą grupę. Jest rzeczą zna­mienną, że poezję uprawiają uczeni, gramatycy i filologowie, np. wyżej wspomniany, najwybit­niejszy poeta tego okresu Kallimach z Kyreny i inni, Aleksander Etolski, Likofron, Eratostenes, Apollonios z Rodos. Poezja aleksandryjska jest poezją elitarną, oddalającą się coraz bardziej od mas; poeci ówcześni to znawcy i miłośnicy daw­nego piśmiennictwa. Nie chcąc naśladować daw­nych wzorów eposu bohaterskiego, uprawiają rodzaje literackie, w których mogą się popisać erudycją i dowcipem. Odrzucają z reguły dzieła wielkich rozmiarów, najchętniej tworzą tzw. epylliony, czyli małe poematy epickie (z wyjąt­kiem poematu Apolipniosa z Rodos, Argonau-tika). Szczególnie ulubione są poematy ajtiolo-giczne, tzn. wyjaśniające powstanie pewnych mitów, lokalnych kultów lub obyczajów; naj­sławniejszym utworem były Ajtia Kallimacha. Kwitnie elegia uczona o treści wprawdzie eroty­cznej, lecz malująca przeżycia miłosne postaci

mitologicznych, -co nastręczało autorom wiele sposobności do popisywania się erudycją. Upra­wiali z upodobaniem ten rodzaj, obok Kalli­macha: Filetas z Kos, Harmesianaks, Fanokles, Aleksander Etolski. Erudycja była oczywiście głównym rysem poematów dydaktycznych, z któ­rych najsławniejszy był poemat Aratosa pt. Fajnomena (Zjawiska niebieskie), oparty na pod­ręczniku astronomicznym Eudoksosa. Epigram, który w okresie klasycznym był napisem nagrob­kowym, w poezji aleksandryjskiej staje się utwo­rem literackim o tematyce erotycznej i biesiadnej, niekiedy sławi dzieła sztuki lub zawiera polemikę literacką. Poeci dochodzą w tym rodzaju do prawdziwego mistrzostwa formy, zwłaszcza celują w nim Kallimach, Asklepiades i Hedylos. Nieco odmienny charakter mają epigramy Leonidasa z Tarentu, który czerpie tematykę z życia rze­mieślników, rybaków i biedoty miejskiej. Do dziwactw dochodzi wirtuozeria formalna w tzw. utworach figuralnych, które samym układem wierszy mają przypominać opiewany przedmiot, jak np. Syrinks (Piszczałka) Teokryta, Pelekys (Topór) Simmiasa z Rodos oraz Bomos (Ołtarz) Dosjadasa z Krety. Za największy talent, obok Kallimacha, należy uznać wśród poetów aleksan­dryjskich Teokryta z Syrakuz, twórcę bukolik (sielanek) i ejdyllion. Mimijamby Herondasa, odtwarzające z wielkim naturalizmem scenki z życia miejskiego, są ciekawe jako zjawisko literackie, lecz realizm poety jest w gruncie rzeczy powierzchowny; nie dostrzega on, po­dobnie jak i Teokryt, problematyki społecznej swych czasów. Mimo że w minuj ambach wystę­pują postacie z niższych warstw społecznych, a miejscem akcji jest doryeka wyspa Kos, dialekt tych twórców jest joński, jak i ich pierwowzór u Hipponaksa. Parodia wzniosłego stylu liryki, tragedii i retoryki znacznie przewyższa poziom umysłowy występujących osób. Dlatego, mimo pozorów realizmu, również i Herondasa (jak i po­zostałych aleksandryjczyków) musimy zaliczyć do grona poetów uczonych. Trzeba jednak stwier­dzić, że choć poezja aleksandryjska nie spełniała tej roli, co poezja okresu klasycznego i choć jej twórcy rekrutowali się z grona uczonych tworzą­cych dla elity, pozostawiła jednak utwory o wiel­kiej wartości artystycznej. Teokryt jest naprawdę wielkim i czarującym poetą, utwory Kallimacha odznaczają się mistrzostwem formy i wielkim wdziękiem, poemat Apolloniosa Rodyjskiego o Argonautach zawiera ustępy prawdziwie piękne

aleksandryjska sztuka

33

Alfejos

i wzruszające, a nawet poemat dydaktyczny Aratosa ma szereg miejsc pięknych i wzniosłych.

aleksandryjska sztuka plastyczna twórczość grecka na terenie Aleksandrii i zhellenizowanego Egiptu w III -1 w. p.n.e., w odróżnieniu od sztuki ptolemejskiej, stanowiącej w tym samym okresie czasu kontynuację sztuki staroegipskiej. Terminem tym posługujemy się również dla oznaczenia rozwoju tego typu sztuki w okresie rzymskim na terenie Aleksandrii. A. &, w szcze­gólności rzeźba i malarstwo, odznacza się dąż­nością do realizmu i umiłowaniem tematyki ro­dzajowej. Artyści poszukują motywów wśród ludzi pracy, którzy dotychczas rzadko byli tema­tem sztuki greckiej. Dla malarstwa a. s. charak­terystyczny jest światłocień, dla rzeźby tzw. sfu-mato' (cieniowanie).

Aleksikakos dosł. chroniący od złego, przydo­mek wielu bóstw, a w szczególności Zeusa, Apollina i Heraklesa.

Aleksis z Turioj, przedstawiciel tzw. komedii średniej i poprzednik nowej, ur. ok. r. 372 p.n.e., żył w Atenach, napisał 245 komedii, z czego znamy 130 tytułów i wiele fragmentów. Utwory jego zawierają często wątek erotyczny i portrety charakterów. A. miał żyć przeszło 100 lat.

Alekto zob. Erynie.

Alemanni zob. Alamanowie.

Aleria kolonia grecka na Korsyce, założona przez Fokaję w r. 565 p.n.e. W r. 259 p.n.e. zdobył ją 1. Korneliusz Scypio, syn Scypiona Barbatusa. Sulla zamienił A. na kolonię rzymską.

Alesia miasto Mandubiów w Galii, położone na wzgórzu między dwoma rzekami, Lutosą i Oserą. Wg tradycji zostało założone przez Heraklesa. W r. 52 p.n.e. doszło tam do roz­strzygającej bitwy między Cezarem i Wercyngetoryksem. Po długotrwałym oblężeniu i bohater­skiej obronie A. została zdobyta i zniszczona przez Cezara.

Aletes mit. 1. brat Penelopy, syn łkariosa i Periboi. 2. syn Ajgistosa zamordowany przez Orestesa po objęciu władzy w Mykenach. 3. Trojańczyk, jeden z towarzyszy Eneasza. 4. syn Hippotasa, przywódca Dorów, opanował Korynt i położył kres panowaniu potomków Syzyfa.

Aletrium dziś Alatri; starożytne miasto Her-ników, związane sojuszem z Rzymem, potem municypium. Do dziś zachowały się mury obron­ne i resztki akweduktu.

alfabet pismo literowe zapisujące głoski. Naj­wcześniejsze pisma alfabetyczne spotykamy u lu­dów zachodniosemickich. Najstarszy a. powstał ok. r. 1750 p.n.e. i dał początek wielu a. semic-kim, jak np. ugarycki, fenicki, aramejski, pd. arabski i in. Są to a. spółgłoskowe, które nie zapisują samogłosek, w językach semickich od­grywających rolę drugorzędną. A. grecki powstał przez dostosowanie pisma fenickiego do właści­wości języka greckiego. Wskazuje na to forma liter najstarszych inskrypcji, nazwy liter (gr. alfa — sem. alef) oraz tradycja. Zasadniczym udo­skonaleniem dokonanym przez Greków było wprowadzenie zapisu samogłosek, dla których przyjęto z a. fenickiego znaki spółgłosek nie wy­stępujących w grece. Ponadto stworzono nowe znaki dla zapisu dźwięków^ i ks i in. Archaiczny a. grecki posiadał jeszcze, usunięte później, dwa znaki zw. digamma (na oznaczenie dźwięku w, późniejsze łac. F) i kappa (późniejsze łac. Q). Alfabety poszczególnych miast różniły się od siebie licznymi szczegółami. Zasadnicze grupy, na które dzielą się a. greckie, to grupy wscho­dnie, używane m. in. w Azji Mn., w których znak X oznaczał dźwięk ch, oraz zachodnie, rozpowszechnione na Eubei i częściowo na kon­tynencie greckim używające znaku X dla zapi­sania dźwięku ks. A. używany w Jonii, należący do grupy wschodniej, rozprzestrzeniał się szybko kosztem alfabetów lokalnych. Na przyspieszenie tego procesu wpłynęło w znacznym stopniu przy­jęcie a. jońskiego przez Ateny (403 p.n.e.). A. za­chodnie rozpowszechniły się zwłaszcza w Wielkiej Grecji. Posłużyły one ok. VIII p.n.e. za wzór pismom italskim — etruskiemu, oskijskiemu, um-bryjskiemu i łacińskiemu (stąd łac. X = ks, a nie jak we wseh.-greckich ch). Szczegóły tych zapo­życzeń są jednak nadal dyskusyjne, szczególne zainteresowanie wywołuje tu problem, czy a. ła­ciński zapożyczony został bezpośrednio od mie­szkańców Cumae w Kampanii, czy też za po­średnictwem Etrusków z innego a. zach.-grec-kiego. Semickie pisma spółgłoskowe reprezen­tują dziś a. hebrajski oraz arabski, używany także do zapisywania języków niesemickich. A. grecki dał początek m. in. alfabetowi słowiańskiemu tzw. cyrylicy, od którego pochodzi m. in. współ­czesne pismo rosyjskie (grażdanka) używane przez większość narodów Zw. Radzieckiego i część Słowian południowych. Pozostała część Europy używa pisma łacińskiego, które ponadto opanowało Amerykę, Australię oraz niektóre terytoria Azji i Afryki.