Mała encyklopedia kultury antycznej

amfibrach (gr. amffbrachys, łac. amphibrachys) stopa czteromorowa o schemacie ^-i-t-^i uży­wana najczęściej przez poetów komicznych.

Amfikleja (lub Amfikaja) miasto w północnej Fokidzie znane ze świątyni Apollina, gdzie cho­rzy mieli odzyskiwać zdrowie podczas snu.

Amfikrates grecki rzęźbiarz-brązownik, które­go dzieło przedstawiające lwicę stało w Propylejach Ateńskich.

amfiktionia (gr. amfiktyonia) związek miast--państw greckich opiekujący się sanktuarium lub świątynią, regulujący sprawy religijne i kultu­rowe oraz dotyczące organizacji igrzysk. Sprawy polityczne pierwotnie jej nie podlegały, jednakże a. miała niemałe znaczenie polityczne, gdyż sta­rała się łagodzić zwyczaje wojenne: tak np. żad­nemu państwu związkowemu nie wolno było w czasie wojny zburzyć miasta należącego do związku ani odciąć mu dopływu wody. Walki

Amfilochia

39

amiiteatr

prowadzone w obronie świątyni nosiły nazwę wojen świętych. Ośrodkiem heksapolis (związku — amfiktionii sześciu miast) doryckiej była świą­tynia Apollina na wyspie Knidos. W VIII w. p.n.e. utworzyła się a. dokoła świątyni Posej-dona na wysepce Kalaureja w Zatoce Sarońskiej. Jednakże najważniejszą ze wszystkich stała się A. Delficka, której punktem centralnym była najpierw świątynia Demetry w Anthela, później świątynia Apollina w Delfach. Objęła ona Grecję północną i środkową do Istmu Korynckiego;

w skład jej weszło dwanaście plemion: Tesalowie, Beoci, Dorowie (mieszkańcy krainy Doris), Jo-nowie, Perraibowie, Dolopowie, Magnetowie, Lokrowie, Ajnianowie, Achąjowie Ftioccy, Malijczycy i Fokijczycy. Każdy z tych amfiktio-nów miał dwa głosy na zebraniu, synedrion, zwo­ływanym dwa razy do roku. Te glosy stanowiły, zwłaszcza po V w., przedmiot przetargów i były odstępowane innym państwom. Po t. 355 głosy Fokijczyków zostały przyjęte przez króla Mace­donii, która wywierała na A. Delficka silny wpływ w w. IV. W m stuleciu A. Delficka stała się narzędziem Związku Etolskiego.

Amfilochia kraj w starożytnej Grecji, ciągnący się na wschód od Zatoki Ambrakijskiej, oddzie­lony od Dolopii rzeką Inachos. Stolicą A. było Argos Amfflochijskie (zob. Amfihchos). W la­tach 428 - 421 p.n.e. A. była sojuszniczką Aten, w r. 390 p.n.e. walczyła po stronie Sparty, póź­niej została podbita przez Macedonię.

Amfilochos 1. mit. syn Amfiaraosa (zob.) i Eryfili, brat Alkmeona, obdarzony, podobnie jak ojciec, darem przepowiadania przyszłości, uczestnik wypraw Epigonów na Teby; założył wraz z innym wróżbiarzem, Mopsosem, wy­rocznię w Maiłoś w Cylicji. Wg jednej wersji został zabity przez Apollina, wg innej wrócił do Argos, potem jednak przeniósł się do Akarnanii i założył Argos Amfilochijskie nad Zatoką Ambrakijską. Czczono go w Oropos, Atenach, Sparcie, a przede wszystkim w Maiłoś w Cy­licji. 2. A. z Aten, autor pracy z zakresu bo­taniki rolniczej: Perl kytlsu kaj medikts (O lu­cernie i perskiej koniczynie), żył na przełomie m/II w. p.n.e.

Amfion 1. mit. syn Zeusa i Antiopy, bliźniaczy brat Zetosa. A. był muzykiem i poetą, Zetos człowiekiem czynu, uosobieniem energii. Razem zbudowali mury tebańskie, przy czym głazy Kitajronu układały się same przy dźwiękach liry i śpiewu. A. pojął za żonę córkę Tantala,

Niobe (zob.), która urodziła mu siedmiu synów i siedem córek. Gdy dzieci zostały uśmiercone przez Apollina i Artemidę, a Niobe zamieniona w skałę, A. \ rozpaczy popełnił samobójstwo. 2. syn Akestora z Knossos na Kredę, rzeźbiarz żyjący w V w. p.n.e., uczeń Kritiosa. 3. prawdo­podobnie architekt grecki, znany z napisu gro­bowego na bazie kolumny znalezionej na Ro­dos.

Amfipolis miasto we wschodniej Macedonii, rozłożone między dwiema odnogami rzeki Stry-mon. (stąd nazwa oznaczająca „dwójmiasto", miasto po obu stronach morza lub rzeki). Za­łożył je Hagnon, syn Nikiasza, jako kolonię ateńską, w r. 437 p.n.e. W czasach rzymskich było stolicą Macedonii Wschodniej.

amfipolos Dios urząd kapłana Zeusa Olimpij­skiego w Syrakuzach, ustanowiony w r. 344 p.n.e., gdy Syrakuzy po okresie upadku odzyskały po­tęgę pod rządami Timoleona. A. zmieniał się co roku. Rok syrakuzański otrzymywał nazwę od jego imienia (podobnie jak rok rzymski od nazwisk konsulów).

amfiprostylos gr. typ świątyni greckiej posia­dający w fasadzie głównej i tylnej kolumnadę, złożoną zwykle z czterech kolumn. Ten typ przedstawia słynna świątynia Nike Apteros w Atenach.

Amfis komediopisarz z drugiej poł. IV w. p.n.e., jeden z przedstawicieli komedii średniej. Pisał komedie o tematach mitologicznych albo zaczerp­niętych z żyda codziennego prostych ludzi. Za­chowało się 28 tytułów i nieliczne fragmenty.

Amfissa (Amphissa) miasto Lokrów Ozolij-skich, słynne z uroczystośd i uprawy wina, zbóż i oliwek. Zostało zniszczone w r. 339 p.n.e. przez Filipa Macedońskiego. Po bitwie pod Akcjum otrzymało prawa rzymskiego municypium.

Amfistratos rzeźbiarz grecki z IV w. p.n.e., twórca posągu historyka Kallistenesa, zmarłego w r. 326 p.n.e. Za czasów Pliniusza posąg ten stał w ogrodach serwiliańskich (hortl Serviliani) w Rzymie.

amfiteatr (gr. amflthSatron, łac. amphithea-trum) rzymska budowla na planie elipsy, rza­dziej koła, przeznaczona na widowiska. Pośrod­ku a. znajdowała się arena, właśdwe miejsce igrzysk. Dokoła niej wznosiła się schodkowa wi­downia, składająca się z podium (które znaj­dowało się bezpośrednio przy arenie) przezna­czonego na miejsca dla dostojników i senatorów,

Amfitrion

40

A nim on

oraz z nieco wyżej umieszczonej widowni właści­wej, cavea, podzielonej poziomo przez podesty, praecinctiones, i murki prostopadłe, baltei, na piętra, maeniana. Pionowo widownię dzieliły schody, scalae, na kliny, cunei. Wyjścia, mmitorw, połączone były ze schodami. Widownia podparta była od zewnątrz murem jedno- lub kilkupiętro' wym podzielonym arkadami. Przy wielopiętro­wych a. obowiązywała w zewnętrznej fasadzie następująca kolejność porządków architektonicz­nych (od dołu ku górze) dorycki lub toskański, joński, koryncki. W a. odbywały się przede wszystkim igrzyska gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami oraz bitwy morskie, naumachie. Najokazalszy był a. Flawiuszów w Rzymie zwany Koloseum, wzniesiony przez cesarzy Wespazjana i Tytusa.

Amfitrion (gr. Amfitryon, łac. Amphitryon, Amphitruo) mit. syn króla Tirynsu, Alkajosa, wnuk Perseusza. Ożenił się z Alkmeną i miał syna Ifiklesa. Zginął w bitwie z Miniami.

Amfitryta (gr. Amfitrtte) mit. córka Nereusa lub wg innej wersji — córka Okeanosa. Posej-don, który pragnął pojąć ją za żonę, polecił delfinowi porwać A. od Atlasa, gdzie się schro­niła przed jego zalotami A. urodziła Posejdonowi troje dzieci Trytona, Rhode i Benthesikyme. A. miała władzę przemieniania ludzi, tak np. z za­zdrości zamieniła piękną Skyllę w morskiego po­twora. W sztuce plastycznej A. przedstawiana jest zwykle obok swego małżonka.

amfora greckie naczynie ceramiczne, roz­powszechnione również w okresie kultury rzym­skiej, z dwoma imadłami, służące do przecho­wywania wina i oliwy oraz jako miara płynów. W zależności od kształtu rozróżnia się a. szyjowe (szyja ostro odcinająca się od brzuśca) i wy­brzuszone (brzusiec przechodzi łagodną linią w szyję). Specjalnie charakterystyczny typ sta­nowią a. panatenajskie, w których zwycięzcom wręczano oliwę, stanowiącą nagrodę. Oprócz a. zdobionych wyrabiano a. gliniane bez ozdób, o dnie często zakończonym spiczasto, do wsta­wiania w piasek. Naczynia tego .typu służące do przechowywania zapasów wina, były "bardzo roz­powszechnione na terenie całej kultury antycznej jako wytwór masowej produkcji. Na imadłach lub na szyi tych a. wypisane jest często imię właściciela warsztatu lub znak miasta, np. ró­ża — znak Rodos. Większe ilości takich a. zna­leziono w Pompejach i w Edfu,

Amfoteros 1. mit. syn Alkmeona i Kallirroe,

wnuk boga rzeki Acheloosa, brat Akarnana. Po zakończeniu wyprawy tebańskiej udał się wraz z bratem do Arkadii, by pomścić śmierć ojca i odebrać naszyjnik Eryfili. (Zob. Alkmeon). 1. wódz Aleksandra W., w r. 332 p.n.e. razem z Hegelosem obronił przed Persami wyspy Chios, Lesbos i Tenedos i wziął do niewoli dowódcę Persów, Famabazosa.

arnicus certus in re incerta cernitur łac. przy­jaciela pewnego poznaje się w niepewnym poło­żeniu (z tragedii Enniusza Hecuba).

amicus Plato sed magis amica yeritas łac. drogi mi Platon, lecz droższa prawda (Cervantes Don O.uijote). Pierwszy wyraził podobną myśl Platon w Fafdonie mówiąc o Sokratesie. W życiorysie Arystotelesa napisanym przez Amyklajos'>Ammoniosa znaj­duje się również zdanie: drogi mi Sokrates, lecz droższa prawda.

Amiternum dziś San Yittorino; miasto w kraju Sabinów nad rzeką Atemus, zdobyte przez Rzymian w r. 293 p.n.e., rozkwitło w okresie cesarstwa. Ojczyzna historyka Salustiusza. Za­chowały się do naszych czasów szczątki amfi­teatru, płaskorzeźby i wiele inskrypcji.

Ammianus Marcellinus Grek ur. ok. r. 330 n.e. w Antiochii nad Orontesem. W r. 376 przybył do Rzymu, gdzie zaczął opracowywać Rerum Gestarum libri XXXI. Zachowało się 18 ostatnich ksiąg, które zawierają historię lat 352 - 378 n.e., a ponadto ciekawe opisy geograficzne oraz opisy obyczajów różnych ludów. A. zwraca uwa­gę na zagadnienia ekonomiczne i na ruchy spo­łeczne w okresie późnego cesarstwa rzymskiego. Dzieło A, zaczynało się od opisu panowania Nerwy, wobec czego można je uważać za kon­tynuację Tacyta. A. M. jest ostatnim wielkim hi­storykiem rzymskim.

Ammon mit. pierwotnie lokalne bóstwo w Tebach egipskich, wyobrażane w postaci człowieka z głową barana, potem' utożsamiane z bogiem słonecznym Ra. Doszło do znaczenia w końcu III tysiąclecia p.n.e. za panowania XII dynastii, wskutek wzrostu znaczenia politycznego i kulto­wego Teb. W okresie Nowego Państwa w po­łowie II tysiąclecia p.n.e. A. był faktycznie głó-wnym bóstwem Egiptu, a kapłani jego świątyni w Karnaku odgrywali niekiedy decydującą .rolę w polityce państwa. Grecy osiedleni w Cyrenajce utożsamili go z Zeusem (Zeus-Ammon) i żywili szczególne zaufanie do jego wyroczni w oazie Siwa, tzw. Ammonejon. Przedstawiali go w po­staci brodatego mężczyzny z rogami barana.

Ammonios

41

Amyklajos

W Rzymie głowa Ammona z zawiniętymi spiral­nie rogami zdobiła często w drugiej poł. I w. n.e. pomniki nagrobne i urny na prochy.

Ammonios 1. mit. przydomek Zeusa. 2. A. z Aleksandrii (H w. p.n.e.), gramatyk, uczeń Arystarcha i jego następca na stanowisku kie­rownika szkoły aleksandryjskiej. Badał przede wszystkim poezję Homera, broniąc przy tym tez i korektor Arystarcha. Dostarczył Didymosowi źródeł do dzieła o Arystarchu. Objaśniał również poezje Pindara, ponadto sporządził wykaz osób wyszydzanych przez Arystofanesa i zaopatrzył go objaśnieniami rzeczowymi. Jest wymieniany wśród autorów, którzy pisali Perl ton Athenesin hetajrfdon (O heterach ateńskich). 3. syn Zopy-•rosa, rzeźbiarz z końca n w. p.n.e., znany z in­skrypcji znalezionej na Delos, jest identyfikowany z A. z. Miletu, wymienionym w ateńskim spisie efebów w 101 r. p.n.e. 4. A. z Egiptu (I w. n.e.), nauczyciel Plutarcha, kierownik Akademii, pierw­szy znany nam przedstawiciel religijno-mistycz-nego kierunku w platonizmie, panującego w II w. n.e. 5. syn Fidiasza, rzeźbiarz z II w. n.e., wy­konał wraz ze swym bratem Pidiaszem, jak wskazuje napis, wielką małpę z bazaltu w r. 159 n.e. Zabytek ten, znaleziony w Rzymie w. Serapeum (obecnie Sta Maria sopra Minerva) znajduje się w Muzeum Watykańskim. 6. pery-patetyk z pierwszej poł. III w. n.e., uchodzący za wybitnego filologa i polihistora. Z pism jego nic się nie zachowało. 7. A. Sakkas (Ul w. n.e.), filozof z Aleksandrii, najpierw chrześcijanin, później powrócił do religii pogańskiej. Łączył doktrynę Platona z mistycyzmem. Sam nic nie pisał, lecz wywarł wielki wpływ dzięki swym licznym uczniom, wśród których byli: Orygenes, Longinos i Plotyn. 8. architekt żyjący ok. 500 r. n.e.: naprawiał bazę słynnej latarni mor­skiej na Faros w Aleksandrii. 9. A. z Aleksandrii, syn Hermiasa i Ajdezji (VI w. n.e.), uczeń Proldo-sa, kierownik szkoły aleksandryjskiej. Wśród jego uczniów byli najważniejsi neoplatonicy VI w.:

Damaskios, Simplikios, Olimpiodor, Johannes Filoponos. A. był wybitnym matematykiem, astronomem, gramatykiem, retorem i filozofem. Część pism zachowanych pod jego imieniem jest nieautentyczna, natomiast za autentyczne uwa­żane są fragmenty Komentarza do Pierwszej Analityki Arystotelesa.

amnestia gr. zapomnienie przeszłości, daro­wanie winy politycznej, wyraz użyty po raz pierwszy przez Plutareha. Niemniej akty tego

rodzaju dokonywały się i wcześniej. -Jednym z nich była a. z roku 403, gdy po wypędzeniu Trzydziestu Tyranów lud ateński pragnąc zgody i zjednoczenia partii postanowił darować winę swym przeciwnikom politycznym, z wyjątkiem samych Trzydziestu Tyranów i ich najbliższych współpracowników.

Amor mit. rzymski bóg miłości utożsamiany z greckim Erosem (zob.).

Amorgos niewielka wyspa na Morzu Egejskim z grupy Sporad, znana w starożytności z wyrobu barwionej na czerwono tkaniny, zwanej- stąd amorgeja. Miejsce urodzenia lub tylko pobytu jambografa Semonidesa.

Ampelius 1. Lucius A. (VI w. n.e.), autor zachowanego do naszych czasów Liber memorialis, krótkiego zbioru wiadomości z dziedziny astro­nomii, geografii, historii, religii. 2. Publius A. z Arittochii (IV w. n.e.), przyjaciel i korespondent Libaniusza (zob.), sprawował szereg funkcji pań­stwowych we wschodnich prowincjach rzym­skich, jak Kappadocja i Achaja.

Amphitruo, Amphitryon zob. Amfitrwn.

Ampius (Titus A. Balbus) zob. Balbus 3.

ampliatio łac. w rzymskiej procedurze karnej odroczenie procesu dla ponownego zbadania sprawy. Zarządzał je przewodniczący urzędnik słowami amplius (sc. congnoscenduni) wtedy, gdy większość Sędziów napisała na tabliczkach do głosowania litery NL (non liguet), tj. gdy sprawa nie była wystarczająco wyjaśniona.

ampulla łac. flakonik o pękatym brzuścu i wysokiej szyjce, w którym noszono oliwę do namaszczania się lub niewielkie porcje napoju. A. wykonywano ze szkła, gliny, metalu lub skóry. Tych ostatnich używano do przechowywania płynów podczas podróży.

Amulius syn Prokasa, legendarny król Alby Longi, wypędził starszego brata, Numitora, objął po nim tron i zmusił jego córkę Reę Sylwię, aby została westalką. Synów Rei, Romulusa i Remusa, kazał wrzucić w fale Tybru. W wiele lat później A. został przez nich zabity. Zob. Romulus.

Amyklaj starożytne miasto w dolinie rzeki Eurotas w Lakonii, jeszcze z okresu mykeńskiego; znane ze świątyni Apollina zwanej Amyklajon. Wg mitu miał tu swą siedzibę Tyn-dareos, mąż Ledy, dlatego też Kastor i Polideukes bywają nazywani Amyclaei fratres.

Amyklajos grecki rzeźbiarz brązownik z Ko-ryntu, z pierwszej poł. V w. p.n.e.

Amykos

42

anakreontejski wiersz

Amykos mit. 1. syn Posejdona, władca Bebryków w Bitynii, zabity w walce na pięści przez Polideukesa. 2. centaur zabity przez Lapitów na weselu Pejritoosa. 3. syn Priama, towarzysz Eneasza, zginął w bitwie z Turnusem.

Amymone mit. jedna z córek Danaosa; także źródło w Argolidzie nazwane od jej imienia.

Amynander (koniec III w. p.n.e.) król Atama-nów we wschodnim Epirze^ sprzymierzeniec Rzymian i Związku Etolskiego w wojnie przeciw Filipowi V Macedońskiemu. W czasie wojny Rzymian z Antiochem Wielkim Syryjskim, w któ­rej Filip V walczył po stronie Rzymian, A. po­pierał Antiocha. Wypędzony przez Filipa ze swego państwa uciekł do Etolów, którzy nie chcieli go wydać Rzymianom i w r. 189 p.n.e. osadzili na tronie.

Amyntas 1. A. l król macedoński (ok. 540-- 498 r. p.n.e.), syn Aiketasa, popadł w zależność od króla perskiego. Utrzymywał stosunki poli­tyczne z Pizystratydami. 2. A. II król macedoń­ski w latach ok. 392-390 p.n.e. 3. A. III syn Amdajosa, prawnuk Aleksandra I, ojciec Fili­pa II; panował w Macedonii przypuszczalnie w latach 389 - 369 p.n.e. 4; A. z Heraklei Pon-tyjskiej, uczeń Platona, filozof i matematyk. 5. urzędnik Aleksandra W., napisał szkic histo­ryczny o jego pochodach 6. kanclerz króla Galacji Dejotara, potem dowódca pomocniczych oddziałów galackich u Brutusa i Kassjusza w bitwie pod Filippi (w r. 42 p.n.e.) przeszedł na stronę Antoniusza, który go obdarzył god­nością króla Galacji. Przed bitwą pod Akcjum przeszedł do obozu Oktawiana. Umarł w r. 25 p.n.e.

Anacharsis Scyta z książęcego rodu, syn Gnurosa, brat króla Sauliosa (VI w. p.n.e.);

żądny wiedzy przedsięwziął wielkie podróże, starał się poza tym rozpowszechnić wśród swego ludu obce kulty i obyczaje, przede wszystkim misteria Matki Bogów, za co miała go spotkać śmierć z ręki brata. Wg późniejszej tradycji, miał być przyjacielem Solona i jednym z Siedmiu mędrców. Przypisywano mu listy i rozmaite sen­tencje filozoficzno-moralne.

Anadyomene zob. Afrodyta.

anafora figura retoryczna polegająca na powtó­rzeniu tego samego wyrazu na początku kilku następujących po sobie zdań, np.: quos lapidibus, quos ferro, quos facibus, quos vi delere non potuerunt (Cyceron, Pro Seslio).

anaglif płaskorzeźba wykonana w kamieniu.

anagnostes gr. (anagnostes) niewolnik z kate­gorii servi litterarii, czytający głośno swemu panu przy stole, kąpieli itd.; również człowiek odczy­tujący publicznie utwory literackie.

anagram zabawa literacka polegająca na ukła­daniu z liter jednego wyrazu szeregu nowych wyrazów. Mistrzami w tym byli poeci aleksan­dryjscy, zwłaszcza Likofron. Sławne są jego anagramy: Ptolemaios — apo melitos (z miodu), Arsinoe — ion Heras (fiolek Hery) itp.

anakałypteria (gr. anakalypteria) trzeci dzień po zaślubinach, kiedy panna młoda po raz pierw­szy ukazywała się bez zasłony (anakalypto odsła­niam, odkrywam) i przyjmowała podarunki ślub­ne, które także zwały się a. W Eleusis obcho­dzono a. Demetry, na Sycylii a. Persefony.

anaklaza (gr. andklasis) termin metryczny oznaczający zmianę kolejności dwu elementów, z których jeden jest długi, drugi krótki, a. więc przejście grupy '-'— w grupę —'"' lub odwrotnie. W wyniku a. metrum jambiczne ^ -'- ^ -^r-zmienia się w chorijamb J-^i^-i-c-, dymetr joński ^i^-i-'--'\-i^J^--i w wiersz anakreon­tejski ^^-^^.•-e^-f.-i, jonik a maiore -ł-i-^^-i •w metrum trocheiczne -'-•^1-1-^1.

Anakles garncarz attycki w poł. VI w. p.n.e., wyrabiający głównie czary do picia ozdobione miniaturowymi rysunkami w stylu czarnofi-gurowym.

Anakreont z Teos miasta jońskiego na wy­brzeżu Azji Mn., liryk grecki z poł. VI w. p.n.e. Wg tradycji miał przybyć z Teos do Abdery w Tracji, następnie przebywał na dworze Polikratesa na Samos (w latach 533 - 522 p.n.e.), potem bawił u Hipparcha w Atenach, wreszcie u Echekratesa w Tesalii. Jest autorem jambów, elegii i pieśni lirycznych, które uczeni aleksan­dryjscy podzielili na 5 ksiąg. Posługiwał się dia­lektem jońskim. Jamby jego są bardzo złośliwe i zjadliwe, w stylu Archilocha (zob.); w pieśniach opiewa miłość, wino, biesiady i życie hulaszcze. Zachowały się jedynie fragmenty jego utworów.

anakreontejski wiersz (yersus Anacreonteus) akatalektyczny dymetr joński a minore, o sche­macie \J^f-e-^/-^l^l^--i. w postaci zmienio­nej przez anaklazę (zob.) ^'^-i^i-f-^-i--'-. V Anakreonta, który bardzo często tego wiersza używał, ma on zawsze 8 zgłosek, niedopuszczalne jest więc ściągnięcie krótkich lub rozwiązanie długich. Wśród dymetrów z anaklaza dopuszcza czasem Anakreont formę pierwotną bez anaklazy. Naśladowcy Anakreonta, twórcy tzw. anakreon-

anakreontyki

43

Anaksymander

tyków (zob.), używają stale postaci z anaklazą i stosują niekiedy zastępstwa i rozwiązania do­puszczalne w jambach.

aoakreontykl wiersze naśladujące utwory Ana-kreonta, mylnie przez dłuższy czas mu przypisy­wane; są one znacznie od niego późniejsze. Opie­wają, podobnie jak utwory oryginalne Anakreon-ta, miłość, wino, radość żyda, wesołe biesiady. Zbiór a. znajduje się w rękopisie Antologii Pa-latynskiej i został po raz pierwszy wydany w r. 1554 przez H. Stephanusa. A. były chętnie naśladowane przez poetów nowożytnych, poczy­nając od okresu Odrodzenia atż do czasów naj­nowszych. Wśród pieśni miłosnych Kochanow­skiego, Zimorowicza, Morsztyna i innych znaj­dujemy wiele a; gatunek ten uprawiał również Puszkin.

anakruza (gr. andkrusis) termin metryczny oznaczający odbitkę, przedtakt czyli początkową zgłoskę wiersza, która jest wstępem do jego części następnej, stanowiącej pod względem ryt­micznym zwartą całość; np. dziewięciozgłoskowiec alcejski (zob. alcejska strofa) bywa in­terpretowany jako dymetr trocheiczny z a.:

Anaksagoras 1. A. z Klazomenaj (ok. 500-- 424 r. p.n.e.), syn Hegesibulosa, filozof grecki. Po wojnach perskich osiedlił się w Atenach, gdzie zaprzyjaźnił się z Peryklesem. Po 30 latach nauczania w Atenach A. został oskarżony o bez­bożność i uszedł na wygnanie. W swych po­glądach filozoficznych A. wychodził z założeń Empedoklesa (zob.). Twierdził, że materia jest wieczna i że nic nie może ani powstać z nicości, ani obrócić się w nicość. Za osnowę świata A. przyjął zalążki rzeczy (nazwane przez Arystotele­sa homojomere, cząstki podobne), zróżnicowane jakościowo co do formy, koloru i smaku, istnie­jące w ilości nieskończonej i znajdujące się w każdej rzeczy. A. wsławił się swoją nauką o umyśle (nus), pojętym jako rozumna siła, która nadała materii ruch, umożliwiając odtąd rozwój świata. Nus nie istnieje przed materią, która jest odwieczna, nie jest jakimś samoistnym czy wyższym bytem duchowym, jest tylko źródłem ruchu. Wir wywołany przez Nus doprowadził do rozdzielenia się zarodków i skupienia się ziemi. A. wprowadził do matematyki pojęcie nieskończenie wielkiego i nieskończenie małego, w historii astronomii zasłużył się tym, iż nauczał, że planety i gwiazdy są to ciała świecące, poru­szane mechanicznie. Wyjaśniał też w sposób

naukowy takie zjawiska, jak zaćmienia księżyca, tęcze, meteory. Pochodzenie życia na ziemi ob­jaśniał w ten sposób, że wraz z deszczem spadły na ziemię zarodki roślin i zwierząt. 2. A. z Eginy, rzeźbiarz-brązownik, twórca posągu Zeusa wznie­sionego w Olimpii dla uczczenia zwycięstwa pod PIatejami (r. 497). 3. A. z Jazos, syn Apellikona, architekt działający prawdopodobnie w II w. p.n.e., wymieniony w inskrypcji jako jeden z bu­downiczych ratusza i archiwum miasta rodzin­nego.