Manbashunoslik va tarixshunoslik

MAVZU-4: 
O’RTA OSIYONING IX-XV ASRLAR TARIXIGA OID
YOZMA MANBALAR.
Reja
1.
IX-XV asrlarda yozilgan arab tilidagi yozma manbalar. 
2.
IX-XV asrlar tarixiga oid forsiy yozma manbalar. 
3.
Temuriylar saltanati tarixiga oid forsiy yozma manbalar . 
Arab tilidagi tarixiy, tarixiy-jug‘rofiy va adabiy
asarlar.
 
 
Rivojlangan o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy
voqealar arab va fors-tojik tilida bitilgan juda ko‘p tarixiy manbalarda o‘z 
aksini topgan. 
X-XV asrlarla O‘rta Osiyoga bir necha ajnabiy, asosan arab sayyoxlari 
tashrif buyurib bu erda ko‘rgan-kechirganlarini o‘z
asarlarida yozib 
qoldirganlar. Bu sayyoxlar qatoriga Abu Dulaf, al-Muqaddasiy, al-Idrisiy, 
YOqut
Xamaviy singari arab olimlarini kiritish mumkin. 
Abu Dulaf (X asr) o‘z asarlarida o‘lkamizning tarixiy geografiya sini 
o‘rganish uchun muxim bo‘lgan ma’lumotlar mavjud. Abu Dulaf qator SHarq 
mamlakatlari, shu jumladan Movarounnaxrga safar qilib, ma’lum muddat 
davomida bu erdagi xukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Safarlari chog‘ida 
yiqqan materiallari asosida u "Risolat ul-avval" ("Birinchi risola") va 
"Risolat ul-uxro" ("Ikkinchi risola") nomli asarlar yaratgan. Abu Dulafning 
xar ikkala asarining qo‘lyozmasi 1923 yilda Mashxad kutubxonalarining 
biridan topilgan. Mazkur qo‘lyozmani atroflicha taxlil etgan I. YU. 
Krachkovskiy Abu Dulaf asarlarida keltirilgan fakt va dalillar ob’ektiv 
ekanligini ta’kidlaydi. 
X asrda yashab o‘tgan yana bir arab geograf olimi al-Mukaddasiy 947 
yilda Quddus
shaxrida tug‘ilib, 1000 yilda vafot etgan. Al-Mukaddasiy 
sayoxatlari vaqtida to‘plagan va boshqa manbalardan olingan materiallar 
asosida "Axsan at-takosim fi ma’rifat al-akolim
" 
("Iqlimlarni o‘rganish uchun
eng yaxshi qo‘llanma") nomli asar yozgan.
 
Mazkur asarning ikkinchi kismida 
Ajam mamlakatlari, shu
jumladan Xuroson, Movarounnaxr va Seyistonning 
jug‘rofik
xolati mashxur shaxarlari, osoru-atiqalari, axolisi va uning 
mashg‘ulotlari, diniy e’tiqodi xamda urf-odatlari, viloyatlarning va mashxur 
kishilari to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. 
O‘lkamizning XII asrdagi tarixiy-geografiyaga doir ma’lumotlar Al-
Idrisiyning «Nusxat al-mushtok» (asarning to‘liq nomi «Nuzimat al-malok faxtiran ul-
ofok» , ya’ni «Jaxon bo‘ylab kezib xoldan toygan kishining ovunchog‘i», ayrim 
xollarda mazkur asar Sitsiliya qiroli Rojerga bag‘ishlanganligi sababli «Kitob al-
rujoriy» deb ataladi) va YOqut Xamaviy «Mu’jai ul buldon» («Mamlakatlar 
ro‘yxati») nomli asarlarida xam uchraydi.

---

20 
Bu davr tarixini o‘rganishda arab tilida bitilgan tarixiy asarlarning axamiyati 
g‘oyat muximdir. Ayniqsa, Utbiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn al-Asir, SHaxobuddin 
Nasaviylarning qalamiga mansub asarlar diqqatga sazovardir. 
Abu Nasr Muxammad ibn Abdujabbor Utbiy asli Ray shaxridan bo‘lib, badavlat 
va zodogon oilaga mansubdir. Utbiy o‘z xayoti davomida Somoniylar, Ziyoriylar va 
/aznaviylar saroyida xizmat qilgan. Bizgacha Utbiyning «Tarixiy YAminiy» asari etib 
kelgan. Bu asarda muallif Sabuqtagin va Sulton Maxmudlar zamonida /aznaviylar 
davlatida ro‘y bergan siyosiy voqealarni bayon etadi. Asar xukmron feodal sinf 
manfaatlarini ximoya qiladi. Lekin ayrim xollarda muallif mexnatkash xalq 
ommasining og‘ir axvoliga nazar tashlaydi. Asarning arabcha matni va forsiy 
tarjimalari bir necha marotaba nashr qilingan.
Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy tarix faniga oid bir necha asarlar 
yozib qoldirgan. Bulardan biri «Osor ul-bokiya al-kurun jaxoliya», («Kadimgi 
xalqlardan qolgan yodgorliklar») asari bo‘lib, bu asarni u 1000 yilda Gurgonda, shu 
shaxar xukmdori Kobus ibn Vishmagin, Ziyoriy saroyida xizmatda bo‘lgan chog‘ida 
yozadi. «Osor ul-bokiya» asari shu bilan xam qimmatliki, unda oldingi davrlarda 
yaratilgan va keyinchalik yo‘qolib ketgan ko‘pgina manbalardan foydalanilgan. 
Beruniy o‘z asarida folklor va etnografiyaga doir qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Biz 
uchun kitobda keltirilgan Iskandar Zulqarnayn, Moniy, Zardusht, Muqanna kabi tarixiy 
shaxslar xayotiga doir ma’lumotlar qimmatlidir. Bu asar eng qadimgi davrdan to 
islomiyatgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Beruniyning bizgacha etib kelmagan 
«Tarixi Xorazm» nomli asarida Xorazmning Gaznaviylar davlati tarkibidagi tarixi 
(1017-1043) bayon etiladi bu asarning ayrim parchalari Bayxakiy va Xamaviy 
asarlarida saqlanib qolgan.
Yirik arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1234) bir necha tarixiy asarlar yozib 
qoldirgan. Biz uchun uning «Al komil fi-t-tarix» nomli 12 jildlik asari muximdir. Asarning 
I-VI jildlari komnilyasiya bo‘lib, muallif Tabariy, ibn Miskavayx, As-Sulamiy va 
boshqalarning asarlaridan keng foydalangan. Asarning VII-XII jildlari muxim axamityaga 
ega bo‘lib, 924-1031 yillar orasida SHarq mamlakatlari, jumladan O‘rta Osiyoda bo‘lib
o‘tgan voqelarni o‘z ichiga oladi. Bu qism asosan qo‘lyozma manbalar, 
shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborot xamda muallifning 
shaxsiy kuzatishlari bilan to‘plangan faktik materiallar asosida yozilgan. 
Asarning mug‘ullar istilosiga bag‘ishlangan XII jildi aloxida qimmatga 
egadir. Ibn al-Asirning "Al komil fi-t-tarix" asari Xivada
Muxammad 
Raximxon II xukmronligi
davrida o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
XIII asrning ko‘zga ko‘ringan tarixchilaridan biri SHaxobuddin 
Muxammad Nasaviy shaxsan mug‘ullarga qarshi janglarda ishtirok etgan edi. 
1224-1231 yillarda Nasaviy sulton Jaloliddin Manguberdining xizmatida bo‘ldi 
va 1241 yilda o‘zining "Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni" nomli asarini 
yozib qoldirdi. Asar muqaddima va 108 bobdan iborat. Asarning I-IV 
boblarida Mug‘ullar davlatining tarixi bayon etiladi. V-XXII boblar 
xorazmshox Alouddin
Muxammadning xayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan. 
XXIII bobdan boshlab kitobning to oxirigacha mug‘ul
istilosi va xorazmshox 
Alouddin Muxammadning o‘z yurtini sharmandalarcha tashlab qochishi, 

---

21 
sulton Jaloliddinnnng xayoti va uning mug‘ul istilochilari bilan olib borgan 
kurashi, uning Ozarboyjon xamda Iroqdagi faoliyati va nixoyat fojiali xalokati 
xikoya qilinadi. "Sirot us-sulton"ning,
ayniqsa, 1224-1231 yillar voqealarini 
o‘z ichiga olgan boblari original axamiyatga ega. CHunki bayon qilingan 
voqealarning ko‘pchiligida muallif shaxsan ishtirok etgan.