mavzu soat juftlik Motivatsiya va uning turlari. Motivatsiyaning tuzilishi va funksiyalari

SHaxsning asosiy ehtiyojlari

EXTIYOJLAR

Moddiy

Ma’naviy

ijtimoiy

Fiziologik zarurat

Estetik

Maxsusu bilishga oid

Bilishga oid

Muomala

Ijtimoiy tan olish

Jamiyatda xizmat

O`zini o`zi faollashtirish

Jamiyatda yashashga yo`nalgan

Tevarak atrofni bilish

O`zini o`zi bilish

Moddiy hodisalarni

Ijtimoiy xodisalarni

Hissiy munosabatlarni bilish

Sintetik extiyojlar

JUMLADAN: ijtimoiy a estetik shartlanganlik

Ehtiyojlar piramidasi - bu amerikalik psixolog Avraam Maslouning inson ehtiyojlarining ierarxik modeli uchun keng qo'llaniladigan nom.
Ushbu ehtiyojlar piramidasi motivatsiyaning eng mashhur va keng tarqalgan nazariyalaridan biri - ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasini aks ettiradi. Bu nazariya ehtiyojlar nazariyasi sifatida ham tanilgan (inglizcha: need theory) yoki hierarchy theory. Dastlab, g'oya A. Maslouning "Inson motivatsiyasi nazariyasi" ¹(1943) asarida, batafsilroq - 1954-yilda "Motivatsiya va shaxsiyat" ²kitobida taqdim etilgan ( Motivation and Personality)^[ .
Maslou ehtiyojlarning muhimlik darajasi kamayish tartibida taqsimladi. Ehtiyojlarning bunday tizimlanishini Maslou toki inson sodda narsalarga muhtoj bo'lar ekan, yuqori darajadagi ehtiyojlarni boshdan kechira olmasligi bilan izohladi. Piramidaning asos qismida birlamchi bo'lib fiziologiya (ochlik, chanqoqlik va shunga o'xshash ehtiyojlarni qondirish) joylashgan. Bir palla yuqorida - xavfsizlikka bo'lgan ehtiyojlar mavjud. Undan yuqori - mehr va muhabbat zinasi, shuningdek, har qanday ijtimoiy guruhga mansublik ehtiyoji o'z o'rnilarini egallab turibdi. Keyingi pallada hurmat va ijobiy baholash zarurati bo'lib, Maslou kognitiv ehtiyojlarni qo'ygan (bilimga chanqoqlik, iloji boricha ko'proq ma'lumotni qabul qilish istagi). Buning ortidan estetikaga bo'lgan ehtiyoj (hayotni uyg'unlashtirish, uni go'zallik, san'at bilan to'ldirish istagi) paydo bo'ladi. Va nihoyat, piramidaning oxirgi bosqichi, eng yuqorisi, ichki potentsialni ochib berish istagi (bu o'z-o'zini namoyon qilish). Shuni ta'kidlash kerakki, har bir ehtiyojni to'liq qondirish shart emas - keyingi bosqichga o'tish uchun insonga qisman to'yinganlik hissi yetarli.
"Men mutlaqo aminmanki, odam faqat non bo'lmagan sharoitda non bilan yashaydi", deb tushuntirdi Maslou. "Ammo non ko'p bo'lsa va oshqozon doimo to'q bo'lsa, insonning intilishlari nima bo'ladi?" Yuqori ehtiyojlar paydo bo'la boshlaydi va bizning tanamizni fiziologik ochlik emas, balki yuqori darajadagi ehtiyojni qondirish hissi boshqaradi. Bir ehtiyoj qondirilsa, boshqalari paydo bo'ladi, undanda yuqori va yuqori. Shunday qilib, asta-sekin, bosqichma-bosqich, inson o'z-o'zini rivojlantirish zarurati paydo bo'ladi - ehtiyojlarning eng yuqorisi.
Maslou ibtidoiy fiziologik ehtiyojlarni qondirish asoslarning asosi ekanligini yaxshi bilardi. Uning fikricha, ideal baxtli jamiyat, eng avvalo, qo‘rquv va xavotirga sabab bo‘lmagan, to‘q odamlar jamiyatidir. Agar biror kishida, masalan, doimo oziq-ovqat yetishmovchiligi bo'lsa, u sevgiga juda muhtoj bo'lishi dargumon. To'yish deganda Maslou nafaqat oziq-ovqat tanqisligining yo'qligini, balki yetarli miqdorda suv, kislorod, uyqu va boshqa asosiy fiziologik inson ehtiyojlarini ham nazarda tutgan.
Shaxsning tabiati, u yahsab turgan tashqi muhit, uni o'rab turgan hodisa va voqealar, shaxsning qobiliyati va motivatsiyasi hamda boshqa son-sanoqsiz omillardan kelib chiqqan holda ehtiyojlarning namoyon bo`ladigan shakllari har xil bo`lishi mumkin. Shuning uchun, masalan, turli odamlarda hurmat va e'tirofga bo'lgan ehtiyoj har xil tarzda namoyon bo'lishi mumkin: kimdir taniqli siyosatchi, deputat, jamoat arbobi bo'lishi va umumjahon e'tirofni va mashhurligini qozonishni istaydi, boshqasi uchun esa o'z farzandlarining hurmat qilishlari yetarli bo'ladi. Xuddi shu ehtiyoj doirasidagi eng keng diapazon piramidaning istalgan bosqichida, hatto birinchi (fiziologik ehtiyojlar)da ham kuzatilishi mumkin.
Avraam Maslou odamlarning turli xil ehtiyojlari borligini tan oldi. Bundan tashqari bu ehtiyojlarni 5 ta asosiy toifaga bo'lish mumkinligiga ishonib keldi va buni isbotlashga harakat qildi:

1. Fiziologik ehtiyojlar: ochlik, tashnalik va boshqalar;

   
   

2. Xavfsizlik / himoya ehtiyojlari: qulaylik, yashash sharoitlarining doimiyligi va yaxshiligi;

   
   

3. Ijtimoiy ehtiyojlar: boshqalar tomonidan qabul qilinish, ijtimoiy aloqalar, muloqot, mehr, boshqasiga g'amxo'rlik va o'ziga e'tibor kabi xususiyatlarning birgalikdagi faoliyati;

   
   

4. O'z-o'zini hurmat qilish\Ego: boshqalardan hurmat, tan olish, muvaffaqiyat va yuqori baholarga erishish, ko'tarilish kabi ehtiyojlar;

   
   

5. Ma'naviy: bilim, o'zini namoyon qilish, o'zligini kashf etish, o'zini o'zi aniqlash.

   
   

Bundan tashqari, batafsilroq tasnif mavjud. Bunday tizimda 7 ta asosiy daraja (ustuvorliklar) ajratiladi:

1. (pastki) Fiziologik ehtiyojlar: ochlik, tashnalik, sovuqdan, nafas oladigan havodan himoyalanish, yetarli uyqu, og'riqning yo'qligi va boshqalar;

   
   

2. Xavfsizlik zarurati: ishonch hissi, qo'rquv va muvaffaqiyatsizlikdan xalos bo'lish;

   
   

3. Tegishlilik hissiga ega bo'lish va muhabbatga bo'lgan ehtiyoj;

   
   

4. Hurmatga bo'lgan ehtiyoj: muvaffaqiyatga erishish, ijobiy baholanish, tan olish;

   
   

5. Kognitiv ehtiyojlar: bilim olish, qodir bo'lish, kashf qilish;

   
   

6. Estetik ehtiyojlar: uyg'unlik, tartib, go'zallik;

   
   

7. (eng yuqori) O'z-o'zini namoyon etishga bo'lgan ehtiyoj: o'z maqsadlarini, qobiliyatlarini amalga oshirish, o'z shaxsiyatini rivojlantirish.

   
   

Asosiy ehtiyojlar qondirilgach, yuqori darajadagi ehtiyojlarning dolzarbligi tobora oshib boradi. Faqat birinchi ehtiyoj to'liq qondirilgandagina keyingi ehtiyojning o'rnini yangisi egallaydi degan shartlar mavjud emas. Bundan tashqari, diagrammada ko'rsatilganidek, ehtiyojlar ajralmas ketma-ketlikda emas va qat'iy pozitsiyalarga ham ega emasdirlar. Ushbu qonuniyat barqaror hisoblanadi, lekin turli odamlar uchun ehtiyojlarning o'zaro joylashishi har xil bo'lishi mumkin.

Shuningdek, Gumilyovning sivilizatsiya darajasining oshishi va ularning tez degradatsiyasi bilan madaniy ehtiyojlarning rivojlanishi haqidagi nazariyasi bilan ba'zi bir o'xshashliklarga e'tibor berishi mumkin (masalan, Maslou piramidasining asosi, ya'ni fiziologik yoki himoya ehtiyojlari o'rtasidagi mutanosiblik buzilgandagi holatlar).
A.N.Leontevning fikricha, faoliyatning tuzilishi: maqsadga qaratilgan xatti-harakatlar va operatsiyalardan iboratdir. Odatda faoliyat o‘zining predmeti va motiviga ega bo‘lib, agarda motiv bilan predmet (jism, narsa) o‘rtasida mutanosiblik (moslik) vujudga kelsa, demak shundagina u tub ma’nodagi faoliyatga aylanadi. Masalan, bir talaba imtihondan (reytingdan) o‘tish uchungina birlamchi manbalarni o‘qiydi, lekin boshqasi esa o‘zini tekshirish va haqiqiy bilimlarni egallash uchun dars tayyorlaydi. Birinchi holatda talaba yoki o‘quvchida motiv imtihonga qaratilgan bo‘lib, o‘quv predmeti mazmuni bundan mustasnodir, xuddi shu boisdan uning faoliyati faqat xatti-harakatlar tizimidan iboratdir, degan xulosa chiqarishga imkon beradi. Ikkinchi holatda esa motiv o‘quv predmetini o‘zlashtirishga qaratilganligi sababli uning intilishi faoliyatiga o‘sib o‘tadi, degan fikrga kelishga kafolat beradi.

Jahon psixologiyasi fanining nazariy mushohadala­riga va o‘zimizning shaxsiy ma’lumotlarimizga asoslanib, motivlarni quyidagi turkumlarga ajratishni lozim topdik.

I. SHaxsning ijtimoiy ehtiyojlari bilan uyg‘unlashgan, ularning mohiyati mezoni orqali o‘lchanuvchi motivlar:

1. dunyoqarashga taalluqli, aloqador bo‘lgan g‘oyaviy motivlar;

   
   

2. ichki va tashqi siyosatga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi, shaxsiy pozitsiyani ifodalovchi siyosiy motivlar:

   
   

3. jamiyatning axloqiy normalari, prinsiplari, turmush tarzi, etnopsixologik xususiyatlariga asoslanuvchi axloqiy motivlar;

   
   

4. borliq go‘zalligiga nisbatan ehtiyojlarda in’ikos etuvchi nafosat (estetik) motivlari.

   
   

II. Vujudga kelishi, shartlanganlik manbai bo‘yicha umumiylikka ega bo‘lgan, boshqaruv va boshqariluv xususiyatli motivlar:

1. keng qamrovli ijtimoiy motivlar (vatanparvarlik, fidoiylik, altruistik);

   
   

2. guruhiy, jamoaviy, hududiy, umumbashariy motivlar;

   
   

3. faoliyat tuzilishi, mohiyati va tuzimiga yo‘naltirilgan protsessual motivlar;

   
   

4. faoliyat mahsulini baholashga, maqsadga erishuvga mo‘ljallangan rag‘batlanuv, mukofot motivlari.

   
   

III. Faoliyat turlari mohiyatini o‘zida aks ettiruvchi motivlar:

1. ijtimoiy-siyosiy voqeliklarni mujassamlashtiruvchi motivlar;

   
   

2. kasbiy tayyorgarlik va mahoratni o‘zida namoyon etuvchi motivlar;

   
   

3. o‘qishga, bilishga (kognitiv), ijodga (kreativ) oid motivlar.

   
   

IV. Paydo bo‘lish xususiyati, muddati, muhlati, barqarorligi bilan umumiylikka ega bo‘lgan motivlar:

1. doimiy, uzluksiz, longityud xususiyatli motivlar;

   
   

2. qisqa muddatli, bir lahzali, bir zumlik va soniyalik motivlar;

   
   

3. uzoq muddatli, vaqt taqchilligidan ozod, xotirjam xatti-harakatlarni talab etuvchi motivlar.

   
   

V. Vujudga kelishi, kechishi sur’ati bioquvvat bilan o‘lchanuvchi motivlar:

1. kuchli, qudratli, ta’sir doirasidagi shijoatli motivlar;

   
   

2. paydo bo‘lishi, kechishi o‘rta sur’atli motivlar;

   
   

3. yuzaga kelishi, kechishi zaif, bo‘sh, kuchsiz, beqaror motivlar.

   
   

VI. Faoliyatda, muomalada va xatti-harakatda vujudga kelishi xususiyati, xislati hamda sifatini aks ettiruvchi motivlar:

1. aniq, yaqqol, voqe bo‘luvchi real motivlar;

   
   

2. zarurat, yuksak talab va ehtiyojlarda ifodalanuvchi dolzarb motivlar;

   
   

3. imkoniyat (potensiya), zohira (rezerv), yashirin (latent) xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtiruvchi motivlar.

   
   

VII. Aks ettirish darajasi, sifati nuqtai nazardan ierarxiya vujudga keltiruvchi motivlar.

1. biologik motivlar;

   
   

2. psixologik motivlar;

   
   

3. yuksak psixologik motivlar.

   
   

Katta maktabgacha yoshdagi bolaning xatti-harakatlarining asosiy sabablari quyidagilardan iborat:

1. Taqlid qilish motivlari. Ular bolaning kattalar dunyosiga qiziqishini va uning ularning xulq-atvoriga taqlid qilish, xuddi shunday harakat qilish, muayyan vaziyatda o'zini kattalar kabi tutish istagini aks ettiradi.
2.Kommunikativ o'zaro ta'sirning motivlari. Bu motivlar bolaning turli yoshdagi fuqarolar vakillari bilan ijobiy muloqot tizimini shakllantirish istagini aks ettiradi: bu ham kattalar - o'qituvchilar, ota-onalar, boshqa qarindoshlar va tengdoshlar bo'lishi mumkin. Bu motivlar bolaning xulq-atvorini boshqaradi, uni boshqa odamlarning unga nisbatan hamdardligini, hurmatini va u bilan muloqot qilish istagini qozonishga yo'naltiradi. Bu bolani ijtimoiy muhitda xulq-atvor qoidalariga muvofiq harakat qilishga, boshqa odamlarning fikrlarini, qarashlarini, ideallarini hurmat qilishga, boshqa odamlarning baholari bilan hisoblashishga majbur qiladi.
3. O'yin motivlari. Ular bolaning o'yin faoliyatida qatnashish, turli xil o'yinlarni o'ynash istagi bilan bog'liq. Bu bolaning o'yin qoidalarini o'rganishi va amalga oshirishiga, o'yinning boshqa ishtirokchilari bilan o'zaro munosabat ko'nikmalarini shakllantirishga olib keladi.
4.O`z-o`zini anglash va tasdiqlash motivlari. Bu motivlar katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolani shunday harakat qilishga majbur qiladiki, boshqa odamlar uni hurmat qiladi, hayratda qoladi, maqtaydi, uning istaklarini bajarishni va uning fikrlarini tinglashni xohlaydi.
5. Kognitiv motivlar. Ular katta maktabgacha yoshda, bola o'z faoliyatini o'quv fanining mazmunini o'zlashtirishga qaratganda faol rivojlana boshlaydi. Ushbu motivlar bolaning yangi bilimlarni o'zlashtirishiga va ularni olish usullariga yordam beradi.
6. Axloqiy motivlar. Ular bolaning axloqiy munosabatlari va tamoyillarini, uning ma'naviy qadriyatlari va ideallarini aks ettiradi. Motivlar bolaning rivojlanishi va axloqiy me'yorlarni ongli ravishda o'zlashtirishi bilan o'zgaradi. Axloqiy motivlar ta'siri ostida bolaning xatti-harakati uning o'ziga va boshqa odamlarga bo'lgan munosabatini, uning noto'g'ri qadamlari va xatti-harakatlarining ahamiyatini anglashini, xatti-harakatlarini nazorat qilish qobiliyatini rivojlantirishni aks ettiradi.
7. Ijtimoiy motivlar. Ular bolaning nafaqat o'z ehtiyojlari, balki butun jamiyat manfaati uchun manfaat va qondirish uchun harakat qilish istagini aks ettiradi.
Motivlar maktabgacha yoshdagi bolalarda burch tuyg'usini, o'z xatti-harakatlari va faoliyati uchun javobgar bo'lish istagini shakllantiradi. Bundan tashqari, ular bolaning hayotiy pozitsiyasini, uning ijtimoiy sohada ma'lum bir o'rinni egallash istagini aks ettiradi.

2. 
   
   Motiv turlari: O‘z-o‘zini tasdiqlash motivi. Identifikatsiya motivi. Hukmronlik motivi. O‘zini o‘zi kamol toptirish motivi. Maqsadga erishish motivi. Sotsial motiv, bilish motivi, kasbiy motiv, estetik motiv, kommunikatsiya motivi, status-pozitsiyaga ega bo‘lish motivi.
   

Garchand psixologik adabiyotlarda ayniqsa yosh va pedagogik psixologiyaga oid manbalarda motiv va motivatsiya masalasi ko’p bora ko’tarilgan bo’lsa-da, batafsil yoritilmagan. Masalan, ayrim psixologlar maktabgacha yoshda ayrim tarqoq situasion mayllar ma'lum motivlar tizimlariga aylanib borishini qayd etadilar. Biroq bu fikr atroflicha chuqurroq o’rganilmagan. Shunga muvofiq adabiyotlarda psixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida motiv va motivatsiya tushunchasi turlicha talqin qilingan.

S.L Rubinshteyn "Motivatsiya - bu psixika orqali amalga oshuvchi determinasiyadir".
A.N.Leontev - motivni inson faoliyatiga yo’nalgan aniq ehtiyojlar va uni qo’zg’atadigan voqelik deb hisoblaydi.