Medenî”; “şehirli, şehre ait, şehre özgü

Anadolu, Roma İmp.nun ikiye ayrılması ile, 395’te Doğu Roma’nın/Bizans’ın payına düşmüştü. Aşırı merkezîleşme, Bizans’ta katı bir devlet yapısının oluşmasına sebep olmuştu. Bizans Anadolu’sunda bütünleşmiş bin yerleşme ağı yoktu. Tüm canlılık başkentte toplanmıştı. İslam’ın doğduğu ve ilk yayıldığı yıllarda Bizans tahtında bulunan Heralius, Anadolu’da thema⁸ sistemi şeklindeki teşkilatlanmayı gerçekleştirmiştir.

Mısır’ı büyük İskender, HV. 332’de ele geçirdikten sonra Ptolemioslar döneminde Mısır ve Yunan geleneklerinin karışımı bir kültür oluşmuş, İskenderiye kurularak başkent yapılmış ve İskenderiye Kütüphanesi kurulmuştur. Mısır, Bizans döneminde de siyasî ve kültürel açıdan önemini korudu. İskenderiye patriği papanın arkasından ikinci sırada yer alıyordu. İskenderiye, Teslis inancına karşı çıkan Arius’un faaliyet merkezi oldu. İslam’ın doğduğu sırada Bizans merkezi yönetiminin Mısırda idarî, dinî ve ekonomik açılardan daha etkili olmasını sağlamak amacıyla düzenlemeler sonucunda halk siyasî ve ekonomik baskıya maruz kalmıştı.
F. ARABİSTAN

Kuzey Arabistan’da MÖ. IV. yy.dan MS. 06 yılına kadar Nabatîler, Nabatîlerden sonra İslam’ın doğuşuna kadar Tedmürlüler, keza MS. III. Yy.dan İslam dönemine kadar Gassanîler ve bunların karşısında da Irak’ta Hîreliler hâkimiyet kurmuşlardı. Güney Arabistan’da ise, Main (MV. 1400-650), Sebe (MÖ. 750115) ve Himyerî (MÖ. 115-MV. 525) krallıkları hüküm sürmüştür. Yemen önce Himyerîlerin daha sonra da 50 yıl kadar Habeş hâkimiyetinde kalmış, nihayetinde de Sasani hâkimiyetine girmiştir. Yemen İslam’ın doğduğu sırada Sasanilerin bir vilayeti idi.

Arap yarımadası halkının ana unsurunu Araplar oluşturuyordu. Bunlar da asıl Arapları teşkil eden Kahtanîler ile aslen Arap olmayıp daha sonradan Araplaşan Adnanîlerden teşekkül ediyordu. Araplar genellikle kabileler halinde ya çöl ve vahalarda bedevî, ya da köy, kasaba ve şehirlerde hadarî/yerleşik olarak yaşıyorlardı. Hicaz bölgesinde yoğun olmak üzere Yahudiler, Arabistan’ın etnik ve dinî unsurları arasında ciddi yer tutuyordu. Arap yarımadasının en önemli bölgesi Hicaz ve oranın da en önemli şehirleri Mekke, Medine ve Taif idi. Mekke’de Kureyş, Taif’te Sakif ve Yesrib’te (Medine) Güney Araplarından Evs-Hazreç kabileleri ile Kaynuka-Nadir-Kurayza Yahudi kabileleri oturuyordu. Arabistan’da ister bedevî ister hadarî olsun, sosyal yapıya, aynı soydan gelen şahısların oluşturduğu, bireylerin kan ve nesep yoluyla bağlandıkları, ancak dışarıya tamamen kapalı olan kabile yapısı hâkimdi.

Araplar 12 aydan ibaret olan Kamerî takvimi kullanmışlar, Fil Vakası gibi önemli olayları takvim başlangıcı olarak almışlardır. Nesî uygulaması yapılıyordu, ekonomik hayat, tabiat şartlarına, kabilelerin yaşayış tarzlarına bağlı olarak tarım, hayvancılık ve ticarete dayanmaktaydı. Şiir ve hitabet gibi edebî türler yaygındı. Araplar önceleri Güney Arabistan’da gelişen Müsned adı verilen yazıyı kullanmışlar, daha sonra da Kuzey komşuları olan Nabat yazısını gelişmiş şeklini almışlardır.