Montgomery vvatfın bk

KONEVÎ, MEHMED

(ö. 930/1524 [?)) Astronomi âlimi ve muvakkit.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Nisbesinden anlaşıldığı gibi Konyalıdır. Babası, İstanbul'da devlet dairelerinde kâtip olarak hizmet ettiğinden Kâtib Si­nan diye tanınmıştır. Babasının devlet bü­rokrasisinde görev almış olması yanında kendisinin hayatı hakkında bilgi verdiği el-Aslü'1-muaddil adlı eserinde zamanı­nın böyük astronomlarıyia görüştüğünü söylemesinden hareketle ⁵⁷⁷ Meh­med Konevf nin, İstanbul'da Ali Kuşçu ile arkadaşları ve öğrencileri tarafından ku­rulan teorik ve gezegen astronomisiyle uğraşan bir ilmî çevrede yetiştiği, dolayı­sıyla hem Semerkant matematik-astro­nomi okulunun geleneğini hem de fetih­ten önce Osmanlı muhitinde kullanılmak­ta olan, XIV. yüzyılda Şemseddin el-Halfiî ve İbnü'ş-Şâtır eliyle Dimaşk'ta zirveye ulaştırılan klasik İslâm ilm-i mîkât biriki­mini tevarüs ettiği söylenebilir. Araların­da Edirne'deki Yenicami'nin de bulundu­ğu pek çok muvakkit hanede uzun süre muvakkitlik yapan Konevî 930 (1524) yılı civarında vefat etti.

Babasının görevinden dolayı devlet bü­rokrasisinin astronomi sahasındaki ihti­yaçlarından haberdar olan Konevî, bu alanda hizmet amacıyla kaleme aldığı eserlerden Hediyyetü'l-mülûk'ü II. Bayezid'e, Fazlü 'd-ddir'i Yavuz Sultan Se-lim'e v& Mîzânü'l-kevâkib'i Kanunî Sul­tan Süleyman'a sundu. Onun çalışmala­rının önemli bir yönü de bir kısım eserleri­ni Türkçe kaleme almasıdır. Böylece ast­ronomi, özellikle pratik astronomi saha­sında Helenistik ve İslâm astronomi mi­rasının XVI. yüzyılın başlarından itibaren Arapça ve Farsça'dan Türkçe'ye aktarı­mına giden yolu açtı; kendisinden sonra gelen astronomlara örnek olduğu gibi astronomi dilinin Türkçeleşmesine de ze­min hazırladı. Türkçe telif etmesinin bi­lincinde olan ⁵⁷⁸ KonevTnîn bu eserleri zamanımıza gelen nüshalarının bulunduğu kütüphaneler­den anlaşıldığı üzere yalnız İstanbul, Bal­kanlar ve Anadolu'da değil Kahire'de de kullanılmıştır.

Konevî Ecnâhu'n-necâh, Kitâb fî manîeti'l-vazr'Tuhâmâî li-arzm mâ, Mîzânü'l-kevâkib, Mûzitıu'l-evkât fî ma(rifeti'l-mukantaröt, Risale üma'-riieü vazci rubci'd-dâıireti'l-mevzût'a 'aleyhi'l-mukantarât, lhhfetü'1-fuka-râ'r Tebyînü'l-evkât adıyla yedisi Arap Çave el-Aslü'1-maaddil, Fazlü'd-döir, Hediyyetü '1-ihvân, Hediyyetü '1-müiûk adıyla dördü Türkçe olmak üzere astro­nomi sahasında toplam on bir eser telif etti.⁵⁷⁹ Bu eserlerinin büyük bir kısmını ilm-i mîkât ile astronomi aletle­rine tahsis etti. Zira ibadet zamanlarının ayarlanması, Kabe'nin yönünün tayin edilmesi, başta ramazan olmak üzere dinî ayların ve günlerin belirlenmesi gibi ko­nuların devletin başşehri İstanbul'a göre yeniden düzenlenmesi için gerekli astro­nomik, geometrik-trigonometrik tablo ve tekniklerin geliştirilmesi, mevcut aletle­rin daha doğru ve kullanışlı hale getiril­mesi, ince hesaplamaların yapılması ge­rekiyordu. Böylece Helenistik ve islâm mi­rasını İstanbul'a göre yeniden düzenle­meye çalışan Konevî bir taraftan eserle­rinde rub'-i müceyyeb, rub'-i mukantara, rub'-i dâire gibi eski astronomi aletleri­nin kullanılış yöntemlerini basitleştirdi, diğer taraftan el-Aslü'1-muaddil adlı eserinde astronomi hesaplamaları için rub'-i dâireyi "sümünü'd-devr" adını ver­diği yeni bir yöntem icat ederek kullandı. Konevrnin çalışmaları kendisinden sonra. Kanunî Sultan Süleyman'ın baş astrono­mu olan Muvakkit Mustafa b. Ali tarafın­dan geliştirilmiş ve yaygınlaştırılmıştır.

Konevî'nin şimdiye kadar incelenen eserleri içerisinde en çok dikkate değer olanı Mîzânü'l-kevâkib'di. Yıldızlarla zaman hesabı cetvelleri ve yaklaşık çey­rek milyon kaydı içeren eser 500 sayfayı aşan tabloları ihtiva eder. King'e göre bu muazzam tabloların bilinen İslâmî yazma eserlerde 142S'te Dımaşk'ta tamamla­nan, Mehmed Konevî'nin tablolarına göre oldukça eksik bir çalışma dışında bir ben­zeri yoktur. Bu eser, tablolarla astrono­mik zamanı tesbit etme konusunda bili­nen en orijinal Osmanlı katkısını temsil eder.⁵⁸⁰

Konevî ayrıca, Şemseddin el-Halîlî'nin bütün enlemler için küresel astronomi­nin standart problemlerini çözen mîkât cetvellerinin girişini Terceme-i Cedâviî-i Âfâkî ⁵⁸¹ adıyla Türkçe'ye çe­virdi ve Halîlî'nin her bir enlem derecesi için hazırladığı takıma gayri muayyen bir mevkide 40;30° enlemi için özel bir tablo ekledi.⁵⁸² Konevî'nin, bilhas­sa Osmanlı Devleti'ndeki pratik astrono­mi eğitimi açısından dikkate değer olan Terceme-i Risâletü'1-ceybadlı çalışma­sının önsözünden.⁵⁸³ hem onun görev yaptığı muvakkithânelerde astronomi dersleri verdiği hem de muvakkithâneler-deki eğitim Öğretim dilinin Türkçe olduğu anlaşılmaktadır.

Bibliyografya :

Mehmed Konevî, el-Aslü'l-muaddü, İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 1255/4, vr. 156"; a.mlf-, Fazlü'd-dâlr, İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 1255/5;a.mlf., Hediyyetü'l'ihuân,S0-leymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1286/1; a.mlf., Hediyyetü'l-mülûk, Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1473/3; a.mlf.. Mİzânü'l-ke-oâkib, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2710; a.mlf.. Terceme-i Ri$âletü'tMüellifleri, III, 301; Brockel­mann. GAL, II, 302; Suppi, II, 327; III, 1275; Hediyyetü Vârifin, II, 225; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihî, II, 631, 633; D. A. King, "Astronomical Timekeepİng in Ottoman Turkey", Isiamic Mathematical Astronomy, London 1986, s. 247-248; a.mlf.. "On the Role of the Müezzin and the Muwaqqit İn the Medieval Islamic Society", Tradition, Transmission ⁵⁸⁴ Leiden 1996, s. 285-346; Ekmeleddin İnsanoğlu v.dğr.. Osmanlı Astronomi Literatü­rü Tarihi, İstanbul 1997,1, 84-90. Îhsan Pazlıoğlu

KONEVÎ, MUHAMMED B. AHMED ⁵⁸⁵

KONEVÎ, SADREDDİN ⁵⁸⁶

KONEVÎ, ŞEMSEDDİN

Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. İlyâs el-Konevî ed-Dımaşki (ö. 788/1386) Hanefî fakihi.

715 (1315) veya 716 yılında doğdu. Memleketi Konya'da öğrenim gördükten sonra genç yaşta ailesiyle birlikte Dı-maşk'a yerleşti. Tâceddin İsmail b. Haiîl et-Tebrîzî'den ve diğer bazı hocalardan ders aldı. İki defa Kahire'ye gitti, burada ve Kudüste bir müddet kaldı. Daha son­ra tekrar Dımaşk'a döndü. 5 Cemâziyelâ-hir788'de (4 Temmuz 1386) Dımaşk'ta ve­fat etti. Bazı kaynaklarda cemâziyelevvel ayında öldüğü belirtilir.

Usul ve fürûda geniş bilgi sahibi olan Konevfnin, döneminde Hanefî ulemâsı­nın önde gelen şahsiyetleri arasında yer aldığı, çeşitli ilimlerde ve özellikle meânî ve beyanda önemli bir yeri olduğu belir­tilir. Hayatının sonlarına doğru hadisle da­ha çok ilgilendiği kaydedilen Konevî, fık-hî meselelerde hadislere dayanarak dört mezhebin görüşlerine muhalif tercihler­de bulunmuştur.

Şemseddin Konevfnin zâhid bir kişi ol­duğu, münzevi bir hayat yaşadığı, kendi­sinin ve çocuklarının resmî görev alma­dığı, yakınlarına da bu yönde telkinde bu­lunduğu, emir bi'1-ma'rûf nehiy ani'l-münker hususunda çok hassas olduğu kaydedilir. Devlet yöneticilerinin hediye­lerini kabul etmemiş, sultanın, kadıların ve diğer devlet adamlarının saygısını ka­zanmış ve tavsiyeleri dikkate alınmıştır. Geçimini at yetiştiriciliği, savaş aletleri yapımı ve bostancılıkla sağlamıştır. At ti­careti amacıyla Sayda ve Beyrut'a gidip geldiği, bir defasında Beyrut'ta savaşa katılarak sahilde bir burç inşa ettiği be­lirtilir.

Eserleri.

1. Dürerü'l-bihâr fi'1-mezâ-hibi'l-erbaıati'l-ahyâr. İbnü's-Sââtfnin Mecmcfu'l-bahreyn adlı eserinde yer alan Ebû Hanîfe. Ebû Yûsuf, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Züfer b. Hüzeyl, İmam Şafiî ve Mâlik'in görüşlerine Ahmed b. Hanbel'in görüşleri de ilâve edil­mek suretiyle kaleme alınan bir eserdir.

Konular klasik fıkıh kitaplarındaki tasnife uyularak düzenlenmiş, mezhep imamla­rının ittifak ve ihtilâf ettikleri meselelere ayrı ayrı işaret edilmiştir.⁵⁸⁷ Esere İbn Vehbân, İbn Kutluboğa. Zeynüddin el-Aynî, Şemsed­din Muhammed b. Muhammed el-Buhârî,⁵⁸⁸ Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Hıdır ⁵⁸⁹ ve Ganim el-Bağdâdî ⁵⁹⁰ şerh yazmış, ayrıca kitabı Ebü'l-Mehâsin Hüsâmeddin er-Ru-hâvî el-Bihörü'z-zâhire adıyla ⁵⁹¹ manzum hale getirmiştir. ⁵⁹²

2. Şerhu Mecmcfi'l-bahreyn. Kaynak­larda Şemseddin Konevî'nin MecmaVi-bahreyn'i önce on cilt halinde şerhettiği, daha sonra da altı cilt halinde telhis etti­ği kaydedilir.

3. Şerhu Telhîşi'i-Miftâh. SekkâkTnin Mi/fâ/ıuVuIûm'unun bela­gata dair olan üçüncü bölümü üzerine Kazvînî tarafından Telhîşü '1-Miîtâh adıy­la yazılan muhtasarın şerhidir.

4. Muh-taşarü'l-Mufaşşal. Zemahşerînin nahve dair eserinin ihtisarıdır.

5. Muhtaşaru Şerhi Müslim. Nevevî'nin el-Minhâc ad­lı Şahîh-i Müslim şerhinin ihtisarıdır.

6. Şerha 'Umdeti'n-Nesefî. Ebü'l-Berekât en-Nesefî'nin idadlı ese­rinin şerhidir.

7. Risale fî hakikati't-tev-hîd. Kitap ve Sünnet'e uygun olarak tev­hidin hakikatini anlatan bir çalışmadır. ⁵⁹³

8. Risale fî cevâzi icâreti'î-iktâ. Orduya iktâ edilen arazi ve akarın kiraya veriüp verilemeyeceği meselesine dair bir risaledir. ⁵⁹⁴

9. Şerhu'ş-Şecereti'n^Nu'mû-niyye fi'd-Devleti'1-Oşmâniyye. Muh-yiddin İbnü'l-Arabî'ye nisbet edilen eserin şerhidir.⁵⁹⁵ Kaynaklarda Şemseddin Kone-vî'ye daha başka eserler de nisbet edil­mektedir.

Bibliyografya :

İbn Hacer, ed-Dürerü'l-kâmine. IV, 292-295; a.mlf.. Inbâ'ü't-ğLtmr, II, 244-246; İbn 'fağrîber-(S,en-Nücûmü'z-zâfıire, XI,309-310; İbn Kutlu-boğa, Tâcü't-terâcim fi tabakâti'l-Hanerıyye, Bağdad 1962, s. 68; Süyûtî. Buğyetü'l-uu'ât, I, 287-288; Keşfü'?-?unûn, I, 477. 557, 746; II, 1168,1600,1776; İbnû'l-İmâd, Şezerât, VI, 305-306; Leknevî. el-Feuâ'İdü'l-behiyye, s. 202-203; Osmanlı Müellifleri, I, 331-332; Brockel-mann, GAL, II, 97; SuppL, !I, 90; Ziriklî, el-A'lâm, VIII, 28; HeeUyyeta'l-'ârtfin, II, 172; Keh-hâle, Mu'cemü'l-mü'eUifın, XII, 122-123; Ah­met özel. tfane/î Fıfcfft ÂJİm/eri, Ankara 1990, s. 86. Tahsin Ozcan