MüƏLLİFDƏN

BEŞİNCİ VƏ ALTINCI CAVAB 
MÜSƏLMAN İCMASININ QURANIN YIĞILMASINA 
DAİR NƏQL OLUNMUŞ RƏVAYƏTLƏRƏ BAXIŞI 
MÜSƏLMAN İCMASI MÜTƏVATİR OLMAYAN 
RƏVAYƏTLƏRLƏ QURANIN İSBAT OLUNMASINI QEYRİ-
MÜMKÜN HESAB EDİRLƏR 
Quranın, Peyğəmbərdən (s) sonrakı dövrlərdə yığılmasına dair 
nəql olunmuş rəvayətlərin hansı səbəblər üzündən əsassız olduqları 
barədə bəzi izahatlar verdik. Bu fəsldə də biz, həmən rəvayətlərin 
beş və altıncı zəif xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirəcək və şübhə 
yaradacaq məsələləri aradan qaldırmağa çalışacağıq. 
Hər şeydən əvvəl bunu qeyd etmək lazımdır ki, müsəlman 
icması iki mühüm məsələdə əqidə ixtilaflarını kənara qoya 
bilməmişdir. 
1. Quranın yalnız mütəvatir rəvayətlərlə isbat olunması; 
2. Quranda təhrifə yol verilməməsinin qəbul olunması. 
Lakin, bir qədər əvvəl Quranın yığılmasına dair nəql olunmuş 
rəvayətlər, bu iki məsələ ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir. 
Müsəlman icmasının Quranın yalnız mütəvatir rəvayətlərlə isbat 
olunmasını qəbul etdikləri bir halda, bu məzmunda nəql olunmuş 
rəvayətlərdə isə biz, yazılı nüsxələrin həqiqətən Quran ayəsi 
olduğunu bir, iki və ya bir nəfərin, iki nəfərin yerinə şəhadət 
verməsi ilə qəbul olunduğunun şahidi olurduq. Bu isə o deməkdir 
ki, Quran mütəvatir rəvayətlərlə deyil, vahid xəbər formasında 
yazılmışdır. Quranın yalnız mütəvatir rəvayətlərlə isbat olunduğu 
bir halda, görəsən bəzilərinin vahid xəbər formasına istinad 
etmələrinə hansı amillər səbəb olmuşdur? 
Təəccüb doğuran burasıdır ki, İbni Həcər və onun kimi bəzi 
mühəddislər, rəvayətlərdə qeyd olunan «şəhadət» kəlməsini 
«yazmaq» və «qorumaq» kimi mənalandırmışlar. 

---

250 
Lakin, rəvayətlərə verilən belə bir təfsiri bir neçə səbəbdən 
əsassız hesab edə bilərik. 
1. Belə bir təfsirin Quranın yığılmasına dair nəql olunmuş 
rəvayətlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur və biz burada şəhadəti 
«qorumaq» və ya «yazmaq» kimi mənalandıra bilmərik. 
2. Bu o deməkdir ki, Quranı yığan şəxslər ayələri yaddaşlarda 
olan, lakin kağız üzərinə köçürülməyən ayələri Qurana əlavə 
etmişlər. Hərçənd bu nüsxələrin Quran ayələri olduğu mütəvatir 
olaraq sübuta yetirilmişdir, bu isə o deməkdir ki, mütəvatirliyi 
sübuta yetirilməyən bəzi ayələr Quranın əsl nüsxəsinə daxil 
edilmişdir. 
3. Əgər ayənin mütəvatirliyi sübuta yetirilmişsə, demək onu 
yazmağa və ya əzbərləməyə heç bir ehtiyac olmayacaqdır. Yox əgər 
mütəvatirliyi sübuta yetməmişsə, onun həqiqətən Quran ayəsi 
olduğunu yazmaqla heç cür sübut etmək olmaz və belə olduqda 
təbii ki, həmən ayələr Qurana əlavə olunmayacaqdır. Demək, 
Quranın yığılmasında ayələrin yazılması və ya əzbərlənməsinin heç 
bir əhəmiyyəti olmayacaqdır. 
Nəticə: 
Müsəlman icmasının Quranın mütəvatirliyinə olan 
etiqadlarını, Quranın öz ayələrini və nəhayət Peyğəmbərdən (s) 
nəql olunmuş rəvayətləri əsas tutaraq, Quranın yığılmasına dair 
nəql olunmuş qeyri-mütəvatir rəvayətləri kənara qoymalı və 
onların mötəbərliyinə istinad etməməliyik.