1. Interfaol ta’lim usullarining nazariy asoslari

3.2 Otlarning hollarini o'rganish bo'yicha uslubiy tavsiyalar
Ot — mustaqil soʻz turkumlaridan biri. U boshqa turkumlardan bir necha belgi — xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular quyidagilardan iborat: 1) ot yasalish xususiyatiga ega: ishchi, suhbatdosh, paxtakor, bogʻbon, oshpaz, Mirzachoʻl; b) son-miqdorni bildirish xususiyatiga ega: bola — bolalar, daftar—daftarlar; v) egalik koʻrsatkichiga ega: otam, otang, otasi — otamiz, otangiz, otalari; g) kelishik shakllari bilan oʻzgaradi; maktab, maktabning, maktabni, maktabga, maktabda, maktabdan; d) gapda barcha gap boʻlaklari vazifasida keladi.
Aniq, predmetlarni yoki predmet sifatida tasavvur qilinadigan tushunchalarni ifodalaydigan otlar maʼnosiga koʻra, atoqli va turdosh otlarga boʻli-nadi. Bir xildagi predmet yoki hodisaning birini ajratib koʻrsatuvchi otlar atoqli otlar sanaladi: Onatam, Olimjon, Jomboy, Mars, Venera, Boychibor kabilar. Bir jinsdagi predmetlarning umumiy nomi turdosh otlardir: gul, daraxt, qalam, daftar kabi.
Ot turkumi 3 xil grammatik kategoriyaga ega: 1) son kategoriyasi; 2) egalik kategoriyasi; 3) kelishik kategoriyasi.
Otning funksional shakllari mavjud boʻlib, ular maʼlum bir qoʻshimcha grammatik maʼno ifodalash, otlarning kategorial shakllariga xos boʻlmagan biror sintaktik vazifasiga moslashish uchun xizmat qiladi. Otga xos funksional shaklning yasalishga koʻra 3 tipi mavjud: 1) sintetik shakl; 2) analitik shakl; 3) juft va takror shakl. Otning sintetik funksional shakllari oʻz maʼno va vazifalariga koʻra quyidagi turlarga boʻlinadi: a) kichraytish shakli (baliqcha, yigitcha, kelinchak); b) erkalash shakli (opajon, boʻtaloq, qizaloq); v) hurmat shakli (onajon, opajon, dadamlar, akamlar, oyimlar); g) qarashlilik shakli (akamniki, maktabniki);. d) oʻrin belgisi (osmondagi, qirdagi, qishloqdagi); e) chegara shakli (uygacha, toqqacha, boqqacha); j) oʻxshatish shakli (Ozodday — Ozod kabi, sizlarday — sizlar singari). Otning analitik shakli koʻmakchi yordamida hosil boʻladi: qalam bilan (da), otam uchun (-ga) kabi. Otning juft shakli umumlashtirish, jamlik maʼnolarini ifodalaydi: qozon-tovoq, qovuntarvuz. Otning takroriy shakli koʻplik maʼno-sini ifodalaydi: qatra-qatra yosh, ombor-ombor gʻalla.
Otlarning yasalishi natijasida yasama otlar paydo boʻladi. Yasama otlar affiksatsiya, kompozitsiya, abbreviatsiya yoʻllari bilan yasaladi. Affiksatsiya ot yasashdagi eng mahsuldor usul boʻlib, uning yordamida shaxs otlari (boʻyoqchi, ishchi, maktabdosh, zargar, sholikor, saroybon, chorvador, tilshunos, etikdoʻz, oshpaz, aravakash, kaptarboz, kitobxon); narsa-qurol otlari (ochqich, oʻsma, toʻplam, kurak, qirindi, ekin, kekirdak, suyunchi, tuzdon); oʻrin-joy otlari (bodomzor, Oʻzbekiston, qarorgoh, ishxona, oʻtloq, Paxtaobod); mavhum maʼnoli otlar (yaxshilik, paxtachilik, ishonch, yig'ilish, radiolashtirish, odamgarchilik).
Kompozitsiya usuli bilan ot yasashda qoʻshma otlar vujudga keladi: bilaguzuk, achchiqtosh, uchburchak, kungaboqar, olibsotar, ishlab chiqarish.
Abbreviatsiya usuli bilan ot yasalganda, qisqartma otlar hosil qilinadi: BMT, SamDU, OʻzME kabi.
Otlar gapda ega, toʻldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi, hol vazifalarida keladi. Ammo oʻrni bilan sifatlovchi, izohlovchi, kesim yoki atov, vokativ ran boʻlib kelishi ham mumkin.
So‘z turkumlarini o‘qitish mеtodikasi. Otni o‘rgatish izchilligi. Otning lеksik va grammatik ma’nosi ustida ishlash. Otlarda son haqida tushunchani o‘rganish mеtodikasi. Ma’ruza rejasi:
1. So‘zlarni leksik-grammatik turkumlarga ajratish tamoyillari
2. Boshlang‘ich sinflarda so‘z turkumlarini o‘rganish aspekti
3. Ot so‘z turkumi yuzasidan o‘quvchilarga beriladigan bilim va hosil qilinadigan ko‘nikma va malakalar
4. Otni o‘rganishda izchillik.
5. Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishini o‘rganish?⁶
Nutqni rivojlantirishga oid boy uslubiy adabiyotlar mavjud. Bular jonli so'zni himoya qilish, uning inson hayotidagi ahamiyati va bolalarda nutq qobiliyatini rivojlantirish zarurligini isbotlash, sof amaliy xarakterdagi tavsiyalar, bolalar nutqining xususiyatlarini o'rganishga bag'ishlangan izlanishlar. Nutqni rivojlantirishga befarq bo'lib qoladigan, metodologiya tarixida e'tiborga sazovor bo'lgan biron bir o'qituvchi yo'q edi. O'qitish usullarining paydo bo'lishi F.I. nomi bilan bog'liq. Buslaev. Uning maktab o'qituvchiligi sohasidagi faoliyati juda samarali bo'lib, Ona maktabiga katta ta'sir ko'rsatdi.
1844-yilda uning “Milliy tilni oʻqitish toʻgʻrisida” kitobi nashr etildi. Bu Ona tilining metodologiyasi bo'yicha birinchi umumlashtiruvchi ish edi. Buslaev Ona tilida birinchi ilmiy va uslubiy asoslangan dasturlarni tuzdi.
Muvaffaqiyatli til o'rganish, F.I. Buslaevning so'zlariga ko'ra, talabalar tomonidan suhbat va yozishda til vositalaridan to'g'ri va erkin foydalanishni o'zlashtirishdan iborat bo'lib, bunga nafaqat uning grammatikasini emas, balki "xalqning tirik tilini" o'rganish orqali erishiladi. Talaba "nutqning barcha shakllarini" amaliy yo'l bilan o'rganishi kerak, ular "o'z-o'zidan emas, balki doimo u ifodalagan fikr bilan uzviy bog'liq holda ko'rinishi kerak:
1. Bolaga tilning barcha hodisalarini ... to'g'ridan-to'g'ri fikrni og'zaki ifodalash, suhbat va o'qish yordamida to'g'ridan-to'g'ri ifodalash ... Biz o'quvchida qobiliyatga qattiq e'tibor beramiz. gapirish, ya'ni oson, uyg'un, aniq, aniq, oqilona va ma'no bilan ifodalash qobiliyati ...
2. Talaba qanday foydalanishni allaqachon biladigan nutq shakllari. Uning ongiga tahlil qilish, demak, tahlil qilish orqali yetkazish... O`quvchi eng avvalo ona tilidan ko`nikma hosil qilishi va shuning uchun uning shakl va qonuniyatlari ongiga yuksalishi kerak...
3. Tahlil bilan, sintez, individual kopulyatsiyani amaliy mashg'ulotlarda birlashtiring ... Avvaliga taqlid, keyin bilim; Endi yana mashq qiling...
Talabalar uchun, deb yozadi Buslaev, "nutq jarayonida o'z fikrlarini malakali va oqilona ifoda etishni o'rganish juda muhim, bu ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun ham, umuman xarakterni shakllantirish uchun ham xosdir". Akademik Ona tili rivojlanishining har qanday davrida o'zining doimiy ahamiyatini saqlab qolgan eng muhimini, til hodisalarini ko'rib chiqishda shakl va mazmun birligi tamoyilini targ'ib qiladi:
4. "Tashqini ichki bilan, shaklni tarkib bilan bog'lang ...".
Ushbu "o'qitish usullari qoidalari" ga muvofiq, Buslaev tayyorgarlik sinfida Ona tili dasturining asosi sifatida "grammatikani boshlashdan oldin faqat amaliy til o'rganishni" qo'yadi va har bir "umumiy kurs sinfi" uchun dastur oxirida. ” deb amaliy mashg‘ulotlar ro‘yxatini qo‘yadi, “har bir savolda, iloji bo‘lsa, suhbat va yozishda tildan to‘g‘ri foydalanishga e’tibor qaratish lozim”:
“a) to‘g‘ri grammatik mashqlarni bajaradi.
1. O`qituvchi tomonidan keltirilgan misollar tahlili.
2. Kitobdan o‘quvchining o‘zi misollar izlash.
3. Talabalar o'zlarining misollarini tuzmoqdalar ...
b) aqliy va axloqiy rivojlanish, adabiyotning boshqa predmetlari bilan erta tanishish va o'z kompozitsiyalari uchun materiallar tayyorlash maqsadida mashqlar.
1. O'qish.
2. Tahlil: grammatik va material, kompozitsiyalar qismlari o'rtasidagi ichki bog'lanishni tahlil qilish, kompozitsiyaning umumiy fikri yoki ma'nosini tahlil qilish. Axloqiy rivojlanish maqsadida tahlil qilish, nafis ifoda vositalari va nasriy va she'riy ifodalarni tahlil qilish.
3. Yoddan o‘rgatish.
4. Og‘zaki va yozma hikoyalar.
5. Tarjimalar.
6. Taqlidlar.
5. O'z kompozitsiyalari.
Ona tilini o'rganishning amaliy yo'nalishi 19-asrning boshqa maktab dasturlarida ham qayd etilgan.
A.Mixaylov ta’kidlaydiki, “milliy tilni o‘qitish ikki qism yoki tomondan: nazariy va amaliy qismdan iborat. Va agar nazariy ta'limning maqsadi bolalarga "xalq o'z-o'zidan anglab yetgan va tirik so'z tovushlari bilan muhrlangan" g'oyalar va g'oyalar boyligini o'zlashtirishga yordam berish bo'lsa, amaliy ta'limning maqsadi o'quvchilarga "mantiqiy fikr" berishdir. , ruhning rasmiy tarbiyasi, - deb yozgan A. Mixaylov.
amaliyot ustuvorligi bilan jonli, yaxlit o'qitish asosida erishiladi : "amaliyot nazariya bilan qo'shilib, undan oldin bo'lishi kerak"; “Oqilona ta’lim amaliy boshlang‘ichdan boshlab, bolalar ongiga misollardan qoidalarni, xususiydan umumiyni, konkretdan eslatib o‘tishni anglatishi kerak”; "grammatik qoidalar va shakllarni nazariy o'rgatish yozuvchilarning o'qishiga asoslanishi, undan kelib chiqishi va unga qaytishi kerak".
U Ona tilini o'qitish masalalarini e'tiborsiz qoldirmadi va I.I. Sreznevskiy o'zining "Ona tili tarixi haqidagi fikrlar", "Ona tilining boshlang'ich kursi haqida mulohazalar", "O'rta ta'lim muassasalarida Ona tili va adabiyotini o'rganish bo'yicha mulohazalar" va boshqalarda ilgari surgan. umumta'lim maktablarida Ona tilini o'qitish jarayonida amalga oshirilishi kerak bo'lgan amaliy qoidalar. Bu, birinchi navbatda, o'quvchini "eshitilgan va o'qilgan narsaning ma'nosiga chuqur kirib borish va og'zaki va yozma shaklda oqilona etkazish qobiliyati" tarbiyasi; "O'z bilimlari va fikrlarini yozma ravishda to'g'ri, aniq, izchil ifodalash qobiliyati, bunga birinchi yoshlik yoshida qanchalik erishish mumkin" .
Ona tili metodologiyasiga katta hissa qo'shgan K.D. Ushinskiy.
Uning "Ona tilini boshlang'ich o'qitish to'g'risida" maqolasi F.I. Buslaev. Ushinskiy Ona tilini ta'limning asosiy, markaziy predmeti deb hisoblaydi va "bolalar ona tilini o'rgatish" ning birinchi vazifasi "nutq in'omini rivojlantirish" dir.
Mahalliy ilmiy metodologiyaning dahosi ushbu in'omni doimiy mashg'ulotlar orqali mustahkamlash va rivojlantirishni talab qiladi va mashqlarga bir qator talablarni qo'yadi, uning fikricha:
a) “o‘quvchilarning mustaqil fikrini og‘zaki yoki yozma ravishda ifoda etishdagi mustaqil harakatlari”. Ushinskiy o'quvchiga o'qiganlarini tushunishga, o'z so'zlari bilan qayta aytib berishga va "mavzular bo'yicha kompozitsiyaga" yordam berishni qabul qilib bo'lmaydi;
b) tizimli - “Har qanday yangi mashq avvalgilari bilan bog'liq bo'lishi, ularga tayanishi va oldinga qadam tashlashi kerak”;
Bolalarda nutq qobiliyati qanchalik rivojlangan bo'lsa, o'qituvchi ularga kamroq yordam berishi kerak.

v) mantiqiy, ya'ni "aniq g'oyalardan mavhumlash va bu o'ziga xos g'oyalarni umumiy tushunchalarga qurish, bu tushunchalarni farqlash va birlashtirish, ular orasidagi o'xshash va farqli xususiyatlarni topish, ularni bitta umumiy hukmga birlashtirish qobiliyatiga tayanish. , va hokazo";

O‘quvchi asosiy fikrni topa olishi, unga “ikkinchi darajalini biriktirishi, taqdimotning mohiyatini anglashi, ibora va so‘zlarni joylashish tartibida yodlamasligi” kerak.
d) og'zaki va yozma «Maktablarimizda bolalarning og'zaki nutqdagi mashqlariga juda kam e'tibor beriladi. Bolalar yo sukut saqlaydilar yoki yod olgan darsga javob berishadi yoki o'qituvchining savollariga parcha-parcha, tushunarsiz javoblar berishadi. Ushinskiy savolni bitta o'quvchiga emas, balki butun sinfga qaratishni taklif qiladi, masalan, yozma mashqlarning og'zaki mashqlarning ustuvorligi printsipi, "bolalar yoshiga, ularning rivojlanishiga, yozish mexanizmidagi ko'nikmalariga muvofiq. o‘z fikrlarini yozma ravishda ifodalash qobiliyati”; javob shaklining bosqichma-bosqich murakkablashishi; savollarni "uyg'un tavsif ... qisqa jumlalarda" bo'ladigan tarzda tartibga solish, Ona tilini o'qitishning amaliy yo'nalishi va har bir talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga g'amxo'rlik qilish.
Sovet davrining dastlabki dasturlarini tuzuvchilar ta'lim va o'quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash vazifalari o'rtasidagi bog'liqlikka ham katta e'tibor berishgan.
Ajoyib filolog, metodist, Ona tili va tilshunoslik bo'yicha darsliklar muallifi D.N. Ushakov “maktab o‘quvchini to‘g‘ri o‘qish, yozish, gapirish va fikrlashga o‘rgatishi kerak”, deb ta’kidladi.
asarlar, rasmlar yoki talabalarning shaxsiy tajribasi bo'lishi mumkin bo'lgan kompozitsiyalarga berildi .
Ona tilini o'qitishni takomillashtirish bo'yicha ko'p yillik sa'y-harakatlarni umumlashtirishning bir turi RSFSR Ta'lim vazirligining 1967 yilda chiqarilgan dasturi bo'lib, unda nutqni rivojlantirishga katta e'tibor beriladi; grammatikaning har bir bo'limi uchun maxsus paragraflarda nutqda til vositalaridan amaliy foydalanishga qo'yiladigan talablar shakllantiriladi. Bundan tashqari, "Bog'langan nutq" maxsus bo'limi joriy etildi.
Ushbu dasturga muvofiq Ona tili darsida nutqni rivojlantirish "uch yo'nalishda" amalga oshirilishi kerak:
- Ona adabiy tilining me'yorlarini o'zlashtirish;
- o‘quvchilarning so‘z boyligini boyitish;
- fikrlarni og'zaki va yozma shaklda izchil bayon qilish ko'nikma va malakalarini shakllantirish.
Va shunga qaramay, metodologiya nazariyasining ma'lum bir sohasi sifatida nutqning rivojlanishi endigina shakllana boshlaydi. Buni metodikaning nutqni rivojlantirish bo'yicha ish bo'limlari, o'qitish vositalarini bog'lash, o'quvchilar nutqining rivojlanish darajasini baholash mezonlari kabi fundamental kategoriyalari va tushunchalari etarli darajada ishlab chiqilmaganligi dalolat beradi.
Shu bilan birga, nutqni rivojlantirishning zamonaviy usuli o'zining tadqiqot ma'lumotlariga ega, asosiy tushunchalar tizimini ajratib olish, ularni aniqlash va fanda to'plangan eksperimental ma'lumotlardan zarur xulosalar chiqarish uchun zarur didaktik, psixologik va lingvistik bazaga ega. "Nutq" tushunchasi fanlararo: u psixologik, lingvistik adabiyotlarda uchraydi. Tilshunoslar, qoida tariqasida, nutqni til bilan solishtirish nuqtai nazaridan yozadilar, nutqni tilga qarama-qarshi qo'yadi, " alohida, yagona narsa sifatida emas, balki til mavjudligining, uning jonli va bevosita amalga oshirilishining real shakli sifatida".
Til va nutq o'rtasidagi bu farq metodologiya uchun muhimdir. Unga asoslanib, metodistlar til tizimini o‘rganish bilan til tushunchasining vazifasini o‘rganishni farqlaydilar; lingvistik tushunchalar tizimini oʻrganish va funksional jihatdan oʻrganish, murakkab mazmunni, shu jumladan, oʻz maʼlumotlariga qoʻshimcha ravishda mavjudlikka da'vatni, uni harakatga undashni etkazish uchun til vositalaridan foydalanish.