Darslik O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligi tomonidan tasdiqlangan Dastur asosida ilk marotaba temir yo’l kollejlari uchun Davlat tilida bosmaga tayyorlandi

9 bob. Uchastka bekatlarining yo’l tarmoqlarini hisoblash


9.1 Uchastka bekatlarida yo’llar sonini hisoblash

Uchastka bekatlarida zaruriy yo’llar va elementlarning soni yuklarni va yo’lovchilarni tashish miqdoriga, kelib to’tashadigan yo’llar soniga, poezdlarni harakatini tashkil qilish va boshqa ma’lumotlar, hamda mahalliy sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Yo’llar sonini topishda ilk ma’lumot sifatida bekatning xisobiy davr uchun vagon aylanmasi va poezd massasi olinadi. Misol tariqasida 9.1 jadvalda uch yo’nalishli (A, B, va V) D bekatsining yuk aylanmasi asosida tuzilgan vagonlar aylanmasi berilgan. 9.2 va 9.3 jadvallar bekatning kelajakda tranzit poezdlarini o’tkazish, hamda uchastka va terma poezdlari bilan bajariladigan ishlash bo’yicha bekatning ish hajmi to’g’risida to’liq ma’lumot beradi. Hisobda poezd tarkibidagi vagonlar soni 48 ga teng.

Jadval 9.1

D bekatsining vagonlar aylanmasi

Jo’nash manzili	Borish manzili							Jami	Hammasi
	A	D-A	B	D-B	V	D-V	D
A		-		31		19	13
A-D	-		24	7	18	-	2	51
B	1857	43		-	81	13	17	2011	2084
B-D	53	3	-		13	3	1	73
V	624	14	57	17		-	9	721	765
V-D	33	2	5	4	-		-	44
D	6	1	4	-		-
Jami	2573	63		59		35	42		-
Hammasi	2636						42	-

Tranzit poezdlar sonini (9.2 jadv) yo’nalishlar bo’yicha 0,1 poezdgacha hisoblab keyin jami ustunda butun songacha yaxlitlanadi. Uchastka poezdidan ortib qolgan vagonlarni agar bu poezdlar sonini oshirmasa terma poezdlar bilan jo’natish mumkin. Yuk harakati miqdorini poezd turlari bo’yicha aniqlangandan so’ng, bekatning poezdlar oqimi chizmasini chizib unda yuk va yo’lovchi poezdlarni ko’rsatish mumkin.

Qabul-jo’natish yo’llarining sonini odatda analitik (poezdlar yurishidagi hisobiy oraliq interval bo’yicha) usulda va ommaviy xizmat ko’rsatish nazariyasini (teoriya massovogo obslujivaniya) qo’llab xisoblash mumkin.
Strelkali bo’g’izlarning yuklanilishini hisoblash va bekatning o’tkazish qobiliyatini tekshirish uchun analitik va grafik (chizma) usullar qo’llanilishi mumkin. Grafik usul bekatning ish haqida aniq tasavvur hosil qilishga imkon beradi, hamda analitik usulga qaraganda bekatlar va uchastkalarning hamkorligini, bekat chizmasining xususiyatlari va uchastkalarning elementlari orasidagi bog’liqliklarni hisobga olishga imkon beradi. Ushbu usul ayniqsa murakkab bekat bo’g’izlari bo’lganda bir muncha aniq natijalar berishiga qaramay uni bajarish katta mehnat talab etadi. Xozirgi sharoitlarda grafik uslub o’rniga zamonaviy, bekat ishlarini EHMda modellashtirish usullari va personal kompyuterlarni qo’llash kirib kelmokda.

Jadval 9.2

D bekatsida tranzit poezdlar oqimi

Jo’nash manzili	Borish manzili			Jami
	A	B	V
A
B	38,7		1,7	41
V	13	1,2		14
Jami	52

Eslatma. Suratda – tranzit poezdlar, maxrajda - qayta ishlanuvchi poezdlar soni

Jadval 9.3

D bekatda uchastka va terma poezdlar oqimi

Poezdlar turi	Poezdlarni tarqatish		Poezdlarni tuzish
	Vagonlar soni	Poezdlar soni	Vagonlar soni	Poezdlar soni
Uchastka Terma	Yo’nalish A 63 51	1 2	92 63	2 2
Uchastka Terma	Yo’nalish B 73 73	2 2	33 59	1 2
Uchastka Terma	Yo’nalish V 40 44	1 1	35	1 1
Jami	344	9		9

Eslatma. Maxrajda bo’sh (yuksiz) vagonlar soni

Dastlab yo’lning bir poezd bilan band bo’lish vaqti aniqlanib unda bajariladigan texnologik jarayonlarning davomiyligi t_on, hamda poezdning bekat yo’llarida har xil sabablar bilan (grafik chizig’ini, texnik xizmat tugallanishini va vagonni uzmasdan ta’mirlash kutish va boshqalar) to’xtalib qolish hollari hisobga olinadi.

Ushbu sabablarda poezdlarni jo’natish yoki tarkibni yo’ldan olib chiqishni kutish t_kut hollari ko’proq sodir bo’ladi.
Yo’lning bir poezd bilan band bo’lishi t_band hisobiy vaqti quyidagicha topiladi:
Tranzit poezdan uchun, t_bandqt_kelQt_kutQt_onQt_kutQt_jo’n

bu erda
tkel -	Poezdni bekatga qabul qilishda marshrut yo’lining band bo’lish vaqti;
ton -	Texnologik jarayon bo’yicha qabul jo’natish yo’llarida bajariladigan ishlar vaqti;
tkut -	Texnologik jarayonlarni boshlash oldidan o’rtacha kutish vaqti;
tkut -	Grafik «chizig’i»ni o’rtacha kutish vaqti, odatda ushbu yo’nalishda poezdlar jo’natish intervalining yarmiga teng olinadi;
tjo’n -	Poezd jo’natishda marshrut yo’lining yo’l tayyorlab boshlangandan uni to’la bo’shatguncha band bo’lish vaqti;

Tarqatiluvchi poezdlar uchun,

t_bandqt_qabQt_kutQt_onQt_kutQt_yig’

bu erda
tkut -	Tarkibni parkdan tarqatish uchun tortib chiqarishni o’rtacha kutish vaqti (hisoblarda 15 min olinishi mumkin)
tyil -	Tarkibni tortish yo’liga tarqatish uchun olib o’tishda yo’lning band bo’lish vaqti;

Bekatda tuzib jo’natiluvchi poezdlar uchun,

t_bandqt_berQt_kutQt_onQt_kutQt_jo’n

bu erda
tber -	Yo’lning tarkibni tortish yo’lidan qabul-jo’natish yo’liga olib o’tish vaqti.

Poezdlar yurish intervali bo’yicha ikki yo’llik liniyalardagi uchastka bekatsining qabul-jo’natish parklari yo’llarini hisoblab topish mumkin.

Bir yo’nalishdagi yo’llar soni


tq

Formula bilan topilgan yo’llar soni poezdlarning o’zaro quvib o’tish hollari mavjud bo’lganda etmay qolishi mumkin.

Shuning uchun qabul-jo’natish yo’llarini bir tomonga hisoblash yuk poezdlarini boshqa tezkor poezdlar bilan quvib o’tish zaruratini hisobga olgan holda (yo’lovchi yoki tezlashtirilgan), quyidagi formula orqali topilishi mumkin:


tq ,

bu erda
Jx -	Yuk poezdlari kelishining hisobiy intervali

Natija katta tomonga butun songacha yaxlitlanadi. Formulada t_band qiymati tranzit poezdi uchun yoki qayta ishlashga keladigan, hamda shu bekatda tuzib jo’natish uchun o’tkaziladigan poezdlar bilan o’rtacha qiymat hisobidan olinadi. Masalan t_qabq5 min, t_opq30 min, t_kutq5 min, t_jo’nq4 min, J_hq10 min bo’lganda bir yo’nalish bo’yicha qabul-jo’natish yo’llarining soni

tq Q 1q6 yo’l.
Tugunli bo’lmagan uchastka bekatlar uchun dastlabki hisoblarda quyidagilardan foydalanish mumkin:

Parallel grafik bo’yicha harakat miqdorlari juft poezd hisobida		Ko’rilayotgan yo’nalish uchun qabul-jo’natish yo’llarining soni
12 gacha		1
13 – 24		1 – 2
25 – 36		2 – 3
37 – 48		3 – 4
49 – 60		4 – 5
61 – 72		5 – 6
73 – 84		6 – 7
85 – 96		7 – 8
97 – 108		8 – 9
109 – 120		9 – 10
121 – 132		10 – 11

Bu erda qabul-jo’natish yo’llarining soni har bir yo’nalish uchun (bosh, yo’lovchi va o’tish yo’llarini hisobga olmagan holda) tranzit poezdlarida lokomotivlar almashtirilishi ko’zda tutilmagan uchastka bekatlari uchun qabul-jo’natish yo’llari soni keltirilgan. Agar poezdlarda lokomotivlar almashtiriladigan bo’lsa, yo’llar sonini bir yo’lga oshirish kerak bo’ladi.

Saralash parklarida odatda bekatga tutashadigan yo’nalishlarga jo’natiladigan poezdlar tarkibiga vagonlar yig’ish uchun yo’llar (terma, uchastka va ayrim hollarda tranzit poezdlar), hamda mahalliy vagonlar uchun yo’llar mavjud bo’ladi. Kelayotgan uchastka va terma poezdlar tarkiblarining tarqatiladigan, hamda korxona shoxobcha yo’llari va yuk hovlisidan olib chiqiladigan tarkiblar vagonlari manzillariga qarab saralash parki yo’llarida yig’iladi.
Ushbu yo’llarning soni poezd tuzish rejasi bo’yicha belgilangan manzillar soni va ushbu manzillarga sutka davomida yig’iladigan vagonlarga, hamda mahalliy ish hajmiga bog’lik bo’ladi. Bekatga tutashadigan har bir yo’nalish bo’yicha uchastka va terma poezdlar tarkibiga vagonlar yig’ish va poezd tuzish uchun kamida qabul-jo’natish yo’llariga teng uzunlikda bittadan yo’l bo’lishi kerak. Tranzit poezdlar bor bo’lsa, uning uchun alohida yo’l olinadi. Bulardan tashqari bekat nomiga keladigan mahalliy vagonlar uchun kamida bir yo’l ajratiladi. Poezddan uzib ajratiladigan, ta’mirlash talab etiladigan, xujjatsiz va shu kabi vagonlar uchun ham alohida yo’llar ajratiladi. Razryadli yuklari bo’lgan, siqilgan yoki suyultirilgan gazli vagonlarni qo’yish uchun ham ikki tomondan to’g’ridan-to’g’ri bosh yo’llarga olib chiqadigan alohida yo’llar ko’zda tutilishi kerak. Agar bekat nomiga keladigan vagonlar soni 30 dan ortiq bo’lsa, ular uchun tegishli uzunlikda ikki yo’l ajratish kerak bo’ladi.
Saralash parkida rejaviy poezd tuzish uchun mo’ljallangan yo’llar uzunligi belgilangan poezddan 10 % uzunroq olinadi. Mahalliy vagonlar uchun ajratilgan yo’llar uzunligi ularda yig’iladigan vagonlar soniga qarab, vagonlar soni kam bo’lsa 200-300 m atrofida olinadi.
Manevr tortish yo’llarining soni qayta ishlanadigan vagonlar soniga, hamda uchastka va terma poezdlarni tarqatish bo’yicha manevr ishlari uslubiga qarab belgilanadi. Tortish yo’llarining bandligini hisoblashda tranzit poezdlar og’irligini o’zgartirish, shoxobcha yo’llarga, yuk hovlisi va boshqa joylarga vagonlarni uzatish uchun terish harakatlari ham hisobga olinishi kerak. Bekatlarni rivojlantirish loyihalarida tortish yo’llarining umumiy bandligi.

∑nt_manq ∑n_tart_tarQ ∑n_tuzt_tuzQ ∑n_mant_man;

bu erda
ntar,ntuz	-Tarqatiladigan va tuziladigan poezdlar soni (turlari bo’yicha);
ttar,ttuz	-Poezdlarni tarqatish va tuzish vaqti (turlari bo’yicha)
nman -	Tortish yo’lini band qiladigan manevr harakatlari soni (vagonlarni saralash va poezdlar tuzishdan tashqari)
tman -	Manevr ishlarining davomiyligi

Zaruriy tortish yo’llarning yuklanishii:

t_Tq

bu erda
Tek -	Sutka davomida lokomotivlarni ekipirovka qilish va brigadalarni almashtirish vaqti, odatda teplovoz va elektrovozlarda 1-1,5 soat

Odatda uchastka bekatlarini loyihalashda manevr tortish yo’llari saralash parkining ikki tomonidan qo’yiladi (hisob bo’yicha bir yo’l chiqqanda ham). Bunda asosiy manevr tortish yo’li tegishli saralash vositasi bilan tarqatiladigan poezd uzunligida saralash parkining asosiy bo’g’izida, ikkinchisi esa zaruriy yoki kamida poezd uzunligining yarmicha uzunlikda saralash parkining quyi tomonida yotqiziladi. Bekatning birinchi bosqich rivojlanish davri uchun ish hajmi ko’p bo’lmaganda faqat tortish yo’lini loyihalashga ruxsat etiladi.