Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

2.Fəlsəfədə substansiya problemi
Fəlsəfə tarixində öz varlığı üçün heç nəyə əsaslanmayan ilkin əsası bildirən əhatəli kateqoriya “substansiya” (lat.substantia - əsasda duran mahiyyət) adlanır. İlk fəlsəfi məktəblərin nümayəndələri bütün şeylərin əsası olan əşyaları ilk əsas sayırdılar. O vaxtlar ilk ünsürlər: torpaq, hava, su, od, yaxud fikrin konstruksiyaları olan apeyron, atomlar belə əsas sayılırdı. Sonralar substansiya anlayışının sərhədləri genişlənir. Heç nədən asılı olmayan daimi, nisbətən sabit, mövcud olanlar sayılır. Dəyişilən, çoxcəhətli mənimsənilən dünyaya aid edilir. Fəlsəfədə belə əsaslar: materiya, Allah, şüur, ideya, efir və s. hesab edilir.

Dünyanın vəhdəti və mənşəyi sualına cavab verməkdən asılı olaraq fəlsəfi məktəblər substansiya ideyasından müxtəlif cür istifadə edirlər. Vahid substansiyanı qəbul edənlər “fəlsəfi monizm” (yunan.monos – bir, vahid) adını alır. İlk əsas kimi iki substansiyanı qəbul edənlər cərəyanı dualizm (lat.dualis-ikili) adlanır. İkidən artıq ilkin əsası qəbul edənlər isə plyuarizmi (lat.pluralis-çoxlu) ehtiva edirlər.

Fəlsəfə tarixində substansiyaya münasibətdə materializm və idealizm cərəyanları daha geniş yayılmışdır.

Materialist monizmə görə, dünya vahiddir, bölünməzdir; başlanğıcdan maddidir, məhz maddilik onun vəhdətinin əsasında durur. Ruh, şüur, ideya heç bir substansional əsasa malik deyildir, maddidən hasil olan xüsusiyyət və təzahürdür.

İdealist monizm, əksinə, nə isə ideal olanı əbədi varlıq, məhv olmayan, istənilən varlığın ilkin əsası sayır. Maddini isə idealdan törəmə kimi qəbul edir.

Obyektiv idealizmdə monizm (məs. Platonda əbədi ideyadır, orta əsrlərdə Allah, Hegeldə yaradılmayan, özüinkişaf edən “Mütləq ideya”dır), subyektiv idealizmdə hansısa mücərrəd quraşdırmaları, dünya elementləridir.

Qeyd olunmalıdır ki, substansiya problemi heç bir filosofun diqqət mərkəzindən kənarda qalmamışdır. İstənilən fikirdə həmişə müəyyən əsaslar axtarılır. Məsələn, dünyanın əsasında nəyin durmasının sanki əxlaq mövzusuna dəxli yoxdur. Eyni zamanda əxlaq ictimai və fərdi şüurla bilavasitə bağlı olduğundan, əxlaqı yalnız onlarla əlaqədar şərh etmək olar. Lakin fəlsəfə tarixində şüurun mənşəyi müxtəlif cür şərh olunur. Din fəlsəfəsinin nümayəndələrinə görə, mənəviyyatın mənbəyi və ilkin əsası Allah, ateist isə onu başqa cür həll edir.

Antik filosoflar fəlsəfənin fundamental problemini “Dünya nədən yaradılmışdır?”, orta əsrlərdə “Allahın rasional mövcudluğunu əsaslandırmaq necə mümkündür?”, ekzistensializm “Yaşamaq lazımdırmı?”, praqmatizm isə “Həqiqət və onun bərqərar olunması”nda görürdülər. İndi fəlsəfəni sxematizmdən qurtarmaq, fikir plüralizminə imkan vermək zəruridir. Yeni kəşflər qeyri ənənəvi üsullarla baş verir. Ona görə də fəlsəfə “ciddi”, mütləq səddlərdən uzaqlaşmalı, ehkamçılığa, durğunluğa yol verməməsi zəruridir.

Materiya fəlsəfənin fundamental kateqoriyalarındandır. Onu ilk dəfə Platon işlətmişdir. O hyule termini ilə ifadə etmişdir ki, mənası heç bir keyfiyyətə malik olmayan, substratı (material) ehtiva edir ki, ondan da müxtəlif ölçülü cisimlər yaranır. Onun fikrincə, materiya formasız, qeyri müəyyən, istənilən həndəsi fiqur forması almaq unikal məkanla eyniləşdirilir. Volter “Materiya” məqaləsində fanatikin “Materiya nədir?” sualına filosof cavab verir: “Bu haqda mən az bilirəm. Mən düşünürəm ki, o müqavimətə, cazibəyə, bölünənliyə, hərəkətliyə malikdir”.

Müasir fəlsəfə məktəblərində “materiya” və “şüur” anlayışları geniş istifadə edilir, mühüm metodoloji və idraki rol oynayırlar. “Materiya” termininə çox təriflər verilmişdir. Ən yığcamı isə Lenin tərifidir. “Materiya – insana öz duyğuları ilə verilən, duyğularımızdan asılı olmayaraq mövcud olan və duyğularımızda əks olunan, surəti alınan, inikas edən obyektiv reallığı göstərmək üçün fəlsəfi bir kateqoriyadır”. Materiyaya verilmiş bu tərif metodoloji rol oynayır. Bu, materiyanın ümumi, yeni kəşflər, xüsusiyyətlər, forma və növlərinin onun substansionallığı, sonsuzluğu, məhvolmazlığı, hərəkət, zaman və məkan atributları ilə bağlılığı haqqında danışmağa imkan verir.

Materiyanın tükənməzliyini müasir təbiətşünaslıq da təsdiq edir. Materiyanın təşkilinin müxtəlif səviyyələri varlığın cansız, canlı, sosial səviyyələrə kimi əsas formalarına uyğun gəlir. Müxtəlif səviyyələr biri digəri ilə bağlıdır, müəyyən iyerarxiyaya malikdir, az mürəkkəb formadan (cansız materiya) daha mürəkkəbə (canlı və sosial) inkişaf edir və bunlar isə yalnız bizim planetimizə münasibətə təsdiq olunmuşdur. Cansız təbiətin strukturu və çoxcəhətliliyi haqqında təsəvvürlərimiz mikro, makro və meqa dünyaya da toxunaraq daim genişlənir və dərinləşir.

XX əsrin əvvəllərində maddə fasiləsiz, diskret hissəciklərdən, sahə isə fasiləsiz maddi mühitdən ibarət başa düşülürdü. Indi isə kvant fizikası, nisbilik nəzəriyyəsi, başqa təbiətşünaslıq ideyalarının inkişafı nəticəsində əşya və sahə arasındakı fərq nisbidir. Kəşf edilən bütün elementar hissəciklər öz çoxcəhətliyi ilə təəccüb yaradır. Elm “materiyanın subelementar səviyyəsini tədqiq edərək elementar hissəciklərin eyni təbiətli olmasını irəli sürmüşdür. Son dövrlərdə plazma hadisəsi, materiyanın xüsusi vəziyyəti olan fiziki vakkuum öyrənilərək kəşf edilmişdir. Bu, materiyanın sonsuzluğu ideyasının təsdiqidir. Makro və meqadünya səviyyəsində də sərhədlər yoxdur, Kainatın miqyasının başa düşülməsi ən ümidsiz təsəvvürləri də alt-üst edir.

Elm hələlik bəzi suallara yekdil cavab vermir. Lakin, elmi kəşflərin konkret nəticələri və tendensiyalarına əsaslanaraq materiyanın məhvolmazlığını fəlsəfi cəhətdən əsaslandırmaq zəruridir. Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın yaranmasının müasir mənzərəsinin izahı daha çox Böyük Partlayış nəzəriyyəsinə və materiyanın təşkilinin subelementar səviyyəsi anlamına söykənir. Bu isə, o anlama gəlir ki, bütün elementar hissəciklər vahid təbiətə malikdirlər.