Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

3.Hərəkət və inkişaf
Ətraf aləm haqqında təsəvvürlərimiz, onun mühüm bir xüsusiyyətini – daim dəyişməsini nəzərə almasaq təbii ki, danışmasaq tam ola bilməz. Universumun bütün əsas hissələri, mikrodünyadan tutmuş makrokosmik obyektlərədək - hamısı əbədi dəyişmə prosesindədir.

Fəlsəfədə hərəkət kateqoriyası təkcə cisimlərin məkanda mexaniki yerdəyişməsini deyil, həm də təbiət hadisə və proseslərinin istənilən dəyişilməsi kimi ehtiva olunur. Metaqalaktika və qarşılıqlı təsirdə olan elementar hissəciklər, çoxalan, maddələr mübadiləsi prosesinə daxil olan canlı hüceyrələr, sosial proseslər, hətta fikri fəaliyyət prosesi belə daim hərəkətdədir. Hərəkət – sadə yerdəyişmədən başlamış təfəkkürə qədər Kainatda baş verən bütün dəyişmə prosesləri əhatə edir.

Materiyanın mövcudluq üsulu olmaq etibarilə hərəkətin bir sıra xassələri vardır. Binlardan obyektivliyi, əbədiliyi, yaradılmazlığı və məhvedilməzliyi, mütləq və nisbiliyi, materiyanın digər atributları ilə bağlılığı və s. göstərmək olar.

Bununla yanaşı XVII-XVIII əsrlər fəlsəfəsində materiya haqqında təbii-elmi təsəvvürlərə nisbətən daha ümumi olan vahid maddi substansiya anlayışı işləmək kimi mütərəqqi meyl meydana çıxır. Artıq Holland filosofu B.Spinoza (1632-1677) atomlardan deyil, substansiyadan, ümumiyyətlə materiyadan bəhs edirdi. B.Spinoza və xüsusilə substansiya anlayışının işlənilməsi kimi mütərəqqi meylin ifadəçiləri olan XVIII əsr fransız materialistləri materiyanın daha geniş və tam fəlsəfi tərifini verməyə cəhd etmişlər. Məsələn, P.Holbax materiyanı artıq maddi obyektlərin konkret fiziki və ümumiyyətlə xüsusi növləri və xassələri ilə eyniləşdirməyərək ona fəlsəfi kateqoriya kimi tərif verməyə cəhd etmişdir. O yazırdı ki, bizə nəzərən materiya ümumiyyətlə duyğu orqanlarımıza hər hansı şəkildə təsir edən hər şeydir. “Hissələrimizə təsir edən hər şey materiyadır”. Lakin materiyanın mahiyyətcə düzgün olan bu tərifi kifayət qədər təbii-elmi materialın olmaması və metafizik məhdudluq üzündən lazımınca əsaslandırılmamışdı və məzmunca məhdud idi, yəni materiya yenə də bərklik, nüfuzedilməzlik, ətalətli kütlə kimi dəyişməz xassələrin isnad verildiyi maddə ilə eyniləşdirilirdi. Həm də materiya anlayışına tərif vermək üçün Holbaxın götürdüyü əlamət kifayət deyildi. Belə ki, bizim hissələrimizə yalnız maddi deyil, mənəvi hadisələr də təsir edir və müəyyən şəraitdə sonuncuların təsiri daha güclü olur.

Metafizik materializmin görkəmli nümayəndəsi olan L.Feyerbax da materiya haqqında fəlsəfi təsəvvürlərin inkişafına əhəmiyyətli hədiyyə verərək onun obyektivliyini, “bizdən xaricdə” və şüurumuzdan asılı olmadan mövcud olduğunu qeyd etsə də materiyaya fəlsəfi tərif verməyərək onu materiyanın konkret növləri ilə eyniləşdirirdi. O yazırdı ki, təbiət işıqdır, elektrikdir, maqnetizmdir, havalıdır, sudur, oddur, torpaqdır, heyvandır, bitkidir, insandır. Beləliklə, L.Feyerbax da materiya anlayışının onun konkret növlərinə münasibəti məsələsini düzgün həll edə bilməyərək onları eyniləşdirmişdi.

Fəlsəfi və təbiətşünaslığın müvəffəqiyyətli inkişafı üçün böyük əhəmiyyətli olan bu vacib məsələni ilk dəfə dialiektik materializm təliminə görə həll edildi. Həmin fəlsəfənin baniləri fəlsəfi kateqoriya olmaq etibarilə materiya anlayışının məzmununu açaraq göstərdilər ki, materiya şüurdan asılı olmadan mövcud olan və duyğu orqanlarımıza təsir edərək şüurumuzda əks olunan obyektiv reallığı ifadə edir. Məsələn, F.Engelsə görə “materiya” elə ixtisasdır k, onun vasitəsilə biz duyğu ilə qavranılan müxtəlif maddi cisimlərin konkret xassələrindən, keyfiyyət fərqlərindən səhfnəzər edərək onların hamısı üçün ümumi olan xassəni ifadə edirik. Buna görə də materiyanın fəlsəfi anlayışını heç bir halda əvvəlki filosofların etdikləri kimi, onun növlərindən və ya xassələrindən biri ilə, yaxud da materiya haqqındakı konkret təbii-elmi təsəvvürlərlə eyniləşdirmək olmaz.

Qeyd etmək lazımdır ki, materiyaya fəlsəfi kateqoriya kimi tərif verilməsi XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində materiyanın quruluşu və xassələri sahəsində baş verən və materiya haqqındakı mövcud təbii-elmi təsəvvürləri alt-üst edərək təbiətşünaslıqda əsl inqilab yaradan kəşflərin mənasının açılması ilə əlaqədar olaraq mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdi.

Hərəkət əbədi və məhvedilməzdir, materiyadan ayrılmazdır, mütləqdir. Sükunət isə nisbidir və keçici xarakter daşıyır. Hərəkət ona görə mütləqdir ki, ən ümumi əhəmiyyətə malikdir. O, heç nədən asılı deyildir. Rasional baxımdan o əbədidir, dünya miqyasında onun başlanğıcını, sonunu aşkara çıxarmaq mümkün deyildir. İstənilən reallığın özhərəkəti həyata keçir, əsasında isə cəzbetmə və itələmə qüvvələri durur.

Elm predmet və hadisələrin iki əsas hərəkət formasını ehtiva edir. Onlardan biri materiya, enerji, informasiyanın məkana keçirilməsi ilə xarakterizə olunur ki, əşyalar hərəkətdə olarkən özünün əsas cəhətləri sabit qalır, öz keyfiyyətini dəyişmir. Bu məkanca yerdəyişmədir və kəmiyyət dəyişikliyi adlanır. Məsələn, qaranlıq səma fonunda projektorun işığının, yerdəyişməsi, hərəkət və ya fikrən bir obyektdən digərinə keçidi xatırladır.

Bu növ hərəkət dünyada baş verən çoxcəhətli dəyişmələri tam əhatə etmir. Çox halda predmetlərin daxili strukturunun yenidən qurulması ilə müşayət olunur. Bu isə əşyanın ilkin keyfiyyətinin dəyişməsinə, başqa əşyaya çevrilməsinə səbəb olur. Belə növ hərəkətə geridönməzlik və müəyyən istiqamətlilik xasdır və inkişaf adlanır. Bu halda strukturun mürəkkəbləşməsi, əşyanın təşkilinin səviyyəsi yüksəlir. Həmin proses tərəqqi adlanır. Hərəkətin daha yüksək pilləsindən aşağı pilləyə keçməsi hadisəsi reqres-tənəzzül adlanır. Tərəqqi və tənəzzülün xüsusiyyətlərini mütləqləşdirmək olmaz. Məsələn, idarəetmə aparatının mürəkkəbliyi və bürokratiyanın artması hələ tərəqqi demək deyildir.

Cansız təbiətdə inkişafa ulduzlarda baş verən təkamül prosesləri, canlı təbiətdə - müxtəlif orqanizmlərin çoxalması, sosiumda – elm, texnika, sənaye istehsalı, sosial münasibətlərin dəyişilməsi aiddir. “İnkişaf” anlayışı insan təfəkkürünə də aiddir. Məsələn, bütövlükdə şüurun yaxud ayrıca fikrin, ideya, nəzəriyyənin inkişafı belə xarakterlidir. Fikrin inkişafı onun “yetkinləşməsi”, mürəkkəbləşməsi, təkmilləşməsi, aydınlıq əldə etməsi, tamamlanması deməkdir. Obyektiv dünyanın əşya və hadisələrindən fərqli olaraq subyektiv konstruksiyalara (ideya, təfəkkür, nəzəriyyə) məkan xarakteristikası müncər edilmir.

Hərəkətin formalarının təsnifatında müxtəlif prinsiplər rəhbər tutulur. XIX əsrdə F.Engels materiyanın beş hərəkət formasını, mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və sosial hərəkət formalarını göstərmişdir. Dünyanın yaranması və inkişafı haqqındakı müasir təsəvvürlər baxımından bu formalar mövcud olanların bütün çoxcəhətliliyini, hərəkətin mümkün imkanlarını izah edə bilmir. Məsələn, elementar hissəciklərin çevrilməsi, keçən əsrdə mikro və makrodünyadakı dəyişiklər fikrimizə sübutdur. İndi materiyanın mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji, sosial hərəkət formaları arasındakı münasibət başqa şəkildə qoyulur. Hazırda mexaniki forma bütün fiziki proseslərin əsası sayılmır. Bioloji hərəkətin maddi əsası indi zülal molekulu deyil, DNK və RNK sayılır. Alimlər Yer qabığı, Yerin qatlarında baş verən prosesləri nəzərə alaraq hərəkətin geoloji formasının olduğunu əsaslandırır. Elmin inkişafı imkan verir ki, bəşəriyyətin inkişafı reallığın yeni hərəkət formalarını aşkara çıxarsın.