Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Əbu Turxanın «qısa qapanma» prinsipi haqqında qeydlər
İdeyanın doğum məkanı insanın daxilində, onun re­al­­laşma, təzahür məkanı isə insandan kənardadır. Yəni ide­­­yanın müəyyən maddiyyat qazanması üçün onun in­san­­­dan kənarlaşması zəruridir. İstər söz şəklində olsun, is­­­­tər emosiya, istərsə də maddi bir cisim kimi. Berdyayev ya­­­­zır ki, «idrak yadlaşmadır» və «idrak bizim cəmiyyə­ti­mi­­­­zin genişlənməsidir». Xəlilov isə bildirir ki, «Mən»i «bö­­­­­­­lüşmək üçün əvvəlcə maddiləşdirmək – ifadə etmək la­­­­zımdır. Bu isə xüsusi bir prosesdir ki, ona yaradıcılıq deyilir».

Yaradıcılıq – içində doğulmuş ideyanın dərki və onu re­allaşdırmaq cəhdidir. İdrak – öz ideyanın kənar ob­yekt­də «tanınması» və bu «tanışlığın» öz şüurunda inikasıdır. «Ta­nıma»nı həmçinin öz ideyanla kənardakı obyektin ide­yasının harmoniyası, uyğunlaşması da adlandırmaq olar. Məsələn, heykəltaraşın ideyası ilə qranitin «ide­ya­sı­nın» üst-üstə düşməsi nəticəsində gözəl bir heykəl yaranır. Yə­ni bu, müəyyən başlanğıcı (ideyanın doğulması), kul­mi­nasiya anı (ideyanın «tanınması») və sonu (inikası) olan bir sikldir. Bu mərhələlərdən biri olmazsa, ideya dərk olunmamış və ya reallaşmamış qalar.

İnsan doğulandan şüurlu-şüursuz şəkildə qarşısına məq­sədlər qoyur, ona can atır. Körpə yıxıla-dura ilk ad­dı­mı­nı atır, uşaq şirin uşaqlığından ayrılıb həyatın çətin dön­gələrinin «dolaşıq xəritəsini» oxuya bilmək üçün elm öy­rənir, təcrübə toplayır, gənc qarşısında qaldığı seçimlər üzə­rində baş sındırır, tədbirlər tökür və s. və i.a. İnsan məq­sədi qoyur və ona doğru addımlayır. Can atdığı ide­ya­nı bəzən öz beynində o qədər aydın canlandırır ki, ara­da keçəcəyi vasitələr ona kiçik, əhəmiyyətsiz gəlir. Rəs­sam­lar, heykəltaraşlar, yaradıcı insanlar kimi. Onlar yal­nız atacaqları sonuncu addımı görür, onu atacaqlarını dü­şünürlər və onu atmaq üçün hər şeyə hazır olurlar. Əs­lin­də, onlar öz məqsədləri fonunda bu «hər şeyi» heç nə bi­lirlər. Cəmiyyətdə belə adamlara Məcnun və buna bən­zər adlar qoyurlar. Yəni insan və ideyası o qədər bir-bir­lə­r­inə yaxınlaşırlar ki, aradakı vasitələr yoxa çıxır. Əbu Tur­xan yazır ki, «aradan maneənin götürülməsi «qısa qa­pan­maya» səbəb olur, son başlanğıcla birləşir». Belə mə­lum olur ki, maneə ideyaya kənardan baxmağa, onu so­yuq təfəkkürlə dərk etməyə, onunla birləşməyin nəticəsini qiy­mətləndirməyə imkan yaradır. Qısa qapanma – part­la­yışdır, məhvdir, başlanğıcın bir nöqtədə qalıb inkişaf et­mə­məsi və sonla bərabərləşməsidir. Əbu Turxan dedik­lə­ri­ni ilk məhəbbətlə əsaslandırır və zənnimizcə, inan­dırıcı­dır. Lakin diqqəti başqa bir şeyə yönəldək: bunu yaşayan in­sanın təfəkkür səviyyəsinə.

İlk məhəbbət dönəmi əsasən insanın hisslərinin tə­fək­kür üzərində hegemon olduğu bir vaxtda – yetkinlik, ilk gənc­lik illərində baş verir. Yəni insan və ideyanı (sev­gi­si­ni) hisslər əlaqələndirir. O, öz ideyasını görür, eşidir, du­yur, onun doğmalığını, harmoniyasını hələ hissi səviyyədə ta­nıyır və bu hisslər o dərəcədə canlı olur ki, ideyanın – sev­gisinin obyektinin ondan kənarda olduğunu unudur. Əbu Turxanın da etiraf etdiyi kimi, insan «özünə qa­pa­nır» və «qarşı tərəf sənin üçün qaranlıq qalır». Başqa söz­lə desək, insanın yaşadığı iki ruhun harmoniyası olmur, yal­nız öz hisslərinin təkbaşına «oynaması» olur.

Hisslər yüngüldür və hakim olduqları hər şeyi yün­gül­ləşdirirlər. İnsan ideyasını dərk etməyə can atmır, ma­ne­ələri dəf etmir. O, öz ideyasının ideyasını (özünü deyil!) ya­şayır, onu həqiqət zənn edir, buna qəti əmin olur. Belə hal­larda təfəkkürün mövcudluğu arzuolunmazdır, çünki o, hisslərin ayaqlarından tutub yerə endirir, ideyanın ide­ya­sının sadəcə bir kölgə olduğunu göstərir, qarşı tərəfin bəl­kə də nə qədər yad olduğunu anladır və …insan əzab çə­kir. Yəqin bu səbəbdən, məhəbbət məcnunları yana-ya­na sevgi və ağılın bir-birinə düşmən olduğuna, sevginin ağ­lı kor etdiyinə inanmağa və inandırmağa, soyuq təfək­kür­lə dəli eşqin bərabər olmaqlarının mümkünsüzlüyünü sü­but etməyə çalışırlar.

Hisslər bədənə məxsusdur. Sevginin, o cümlədən, baş­qa bir həqiqətin yuxarıda dediyimiz bütün mərhələləri ya­şaması – əsl mahiyyətinin reallaşması və dərk olunması, yə­ni qısa qapanmadan qorunması üçün bu prosesdə ruhun iş­tirakı zəruridir.

Hər insan bir ruha malikdir və bu ruh ancaq öz ide­ya­sını daşıya bilər! (Onu da əlavə edim ki, bir ideyaya ma­lik olması yalnız ruha aiddir, bədənə deyil. Əbu Tur­xan fəlsəfəsində bədən bir neçə ideyanın daşıyıcısıdır.) Ya­şa­nan harmoniya, doğmalıq isə ancaq iki ruh arasında müm­kündür. Əbu Turxan demiş, bu, «ruhun canlanma­sı­dır», yəni ruh tək olmadığını dərk edir, daşıdığı ideyanın ma­hiyyətinə varır, çünki müqayisə üçün əks tərəf var, öz ək­sini görmək üçün «güzgü» var. Onu da əlavə edək ki, bu «canlanma» bütünlüklə əks tərəfdən asılı olur və bu pro­ses qarşılıqlı şəkildə olduğu halda «canlanma» get-ge­də kamilləşir, ruhların daha dərin qatları işıqlanır. Filosof bu­nu «iki damlanın əvvəlcə bir damlada birləşməsi və dər­yaya birlikdə qatılması»na bənzədir və məhəbbəti «his­­sənin tama, yarımçığın bütövə doğru hərəkəti» ad­lan­dı­rır. İnsan həm malik olduğu ideyanın, həm də sev­di­yi­nin ideyasının mahiyyətini, onların məhz hansı cəhətlərlə bir-birini tamamladıqlarını, təmas nöqtələrini və bu nöq­tə­lərin hər iki ruh üçün hansı əhəmiyyət daşımasını dərk edir və bununla da öz sevgisini dərk etmiş olur. Bayaq xa­tır­latdığımız heykəltaraş kimi. Əbu Turxan yazır ki, «ru­hun ruha qovuşması daxili mənəvi yüksəliş gətirir». Bu, qa­na-qana sevməkdir! Bu, sevginin insana verdiyi neməti dərk edib dəyərləndirməkdir! Bu, iki könülün işığını bir­ləş­dirmək, artırmaqdır! Yəqin buna görə Şihabəddin Süh­rə­vərdi deyir ki, «kamal sahibi olmayan qafil həzz ala bil­məz. Hər bir həzzin qədəri kamillik dərəcəsindən asılıdır».

Biz sevginin iki halından danışdıq: hissi səviyyədə ya­şanan, yəni məcnunluqdan və ruhun iştirakı ilə hisslə tə­fəkkürün bir-birini tamamladığı sevgidən. Lakin sevg­i­nin üçüncü, daha mürəkkəb və əzablı bir halı da möv­cud­dur: təfəkkürün hisslər üzərində hegemon olduğu zaman ya­şa­nan sevgi.

Onu da qeyd etməliyik ki, söhbət maddi hisslərin, niy­yətlərin üstünlüyündən getmir. Belə olan halda yüksək sev­gi, saf məhəbbət olmadığına görə, onu ümumiyyətlə mü­zakirə mövzusundan kənarda saxlayırıq.

Diqqətə çatdırılmalı olan məsələ Əbu Turxanın öz mə­həbbət konsepsiyasında ilk iki haldan danışdığı halda, hət­ta bizim mövzudan kənarda qoyduğumuz məsələyə də ge­niş bir açıqlama gətirdiyi halda, qeyd etdiyimiz üçüncü hal­dan danışmır.

Bildirdiyimiz kimi, sevgi əsasən hisslərin «məkanı» sa­yıldığına görə, təfəkkür ora yaxın buraxılmır. Əbu Tur­xa­nın düşüncələrinin köməyi ilə sevginin mahiyyətinə bir də baxaq: «tamamlanmaya ehtiyac», «vahidin əzəmətinə, bü­tövün gözəlliyinə, tamın harmoniyasına heyranlıq», «ruh­­lar arasında körpü», «mənəvi kamilliyin təməlinin əsas şərti», «kamilliyə aparan yolun məqamı» və s. Deyi­lən­­lər hamısı insanın mahiyyətinə xas olan və açılmağa eh­­tiyac hiss edən zəruri hallardır. Maraqlıdır, insanın za­hi­­rində də özünü müsbət tərəfdən büruzə verən belə bir mə­­nəvi kamilləşmə yalnız hisslər səviyyəsində mümkün­dür­­mü? Yuxarıda qeyd etdik ki, mümkün deyil və ruhun iş­ti­rakının vacibliyini vurğuladıq. Elə isə alternativ sual ve­rək? Bəs yalnız təfəkkürlə belə bir yüksəliş, kamilləşmə mümkündürmü?

Əbu Turxanın bildirdiyinə görə, «alimlər qısa qa­pan­madan qaçır, şairlər isə onu vəsf edir». Yalnız alimlər de­yil, ağlına güvənən, həyatında təfəkkürü hegemon ola­raq qəbul edən hər kəs «qısa qapanmadan qaçır», tə­fək­kü­rün qurduğu möhtəşəm sarayı bir anlıq partlayışın yer­lə yeksan etməsindən qorxur. Əbu Turxan qısa qapan­ma­ya alternativ olaraq normal elektrik cərəyanının ya­ran­ma­sı üçün tənzimləyici müqavimətin zəruriliyini vur­ğu­la­yır. İdeyanın normal inkişaf etməsi üçün haqlı və xeyirli bir iraddır. Lakin digər bir tərəfdən, maneənin çoxluğu cə­rə­yana hansı təsiri göstərir? Mən fizik deyiləm, amma gü­man etmək olar ki, cərəyanın şiddətini azaldır, yəni işı­ğı zəiflədir. Düzdür, Əbu Turxan «güclü enerjinin təd­ri­cən işlətməyi» də xatırladır. Bu nədir? Hissin enerjisinin tə­fəkkürə xidmətimi? Ruhu bədənin xidmətçisinə çevir­mək­mi? Yaxud təfəkkürün dərk etdiyi böyük bir sevgini qı­rıq-qırıq, səpələnmiş halda yaşamasımı?

Diqqəti cəlb edən daha bir məsələ: sevgi iki ideyanın bir­ləşməsidir. Təfəkkürün qoyduğu süni maneələr, «qısa qa­panma» qorxusu hisslərin çərçivəsini həddindən artıq da­raldır və bu naqislik ümumi vəhdətə mane olur. Başqa söz­lə desək, hiss və təfəkkür, ruh və bədən bir-birindən təc­rid olunur və ruh öz əksini başqa bir ruhda görə bil­mir, deməli tamamlanmaqdan da məhrum olur. Rəssam, hey­kəltaraş və ya başqa bir yaradıcı insan can atdığı ide­ya­ya yalnız təfəkkürü ilə çata bilərmi? Yaxud onun çat­maq istədiyi ideyanı mahiyyətdən uzaq səpələnmiş ide­ya­lar əvəz edə bilərmi?

Maraqlıdır, təfəkkürün öz hakimiyyətini bölüşmək is­təməməsini, özünə qapanmasını, hissi heç bir vəchlə ya­xı­na buraxmamasını, Əbu Turxanın təbirincə, «tə­fək­kü­rün qısa qapanması» adlandırmaq olarmı?