Nisa Surəsi 77-80

Nisa Surəsi 77-80 ...............................................................5

77- Özlərinə, əlinizi döyüşdən çəkin, namaz qılın və zəkat

verin, deyilənləri görmədinmi? Sonra onlara döyüş fərz qılınınca, içlərindən

bir qisimi dərhal Allahdan qorxar kimi, hətta daha çox bir

qorxu ilə insanlardan qorxmağa başladılar da; "Rəbbimiz! Döyüşü

bizə nə üçün yazdın! Bizi yaxın olan ölümümüzə qədər gecikdirə bilməz

miydin?" dedilər. Də ki: "Dünya dolanışıqlığı azdır, axirətsə çəkinənlər

üçün daha xeyirlidir və sizə et payı qədər belə zülm edilməz."

78- Harada olsanız olun, ölüm sizə çatar; hətta istəsəniz

sağlamlaştırılmış yüksək qalalarda olun. Onlara bir yaxşılıq gəlirsə,

"Bu, Allahdandır" deyərlər; başlarına bir pislik gəlincə də, "Bu,

səndəndir (sən Peyğəmbərin yüzündəndir)" deyərlər. Də ki: "Hamısı Allahdandır." Bu adamlara nə olur ki heç bir sözü anlamağa

yanaşmırlar?!

6..............................................El-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

79- Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır. Başına gələn pislik isə

özündəndir. Səni insanlara elçi göndərdik; şahid olaraq da Allah

yetər.

80- Kim Peyğəmbərə itaət etsə, Allaha itaət etmiş olar. Yüz/üz

çevirənə gəlincə, səni onların başına gözətçi göndərmədik!

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr, daha əvvəlki ayələrlə əlaqəsiz deyil və o ayələr

qrupuyla bir bütün meydana gətirir. Hər iki qrupun axışı da eynidir.

Bu səbəbdən bu ayələrdə, zəif imanlı möminlərdən ibarət olan/yaranan bir başqa

qrupun vəziyyəti gözlər önünə sərilir. Bu məzmunda, ayələrin

öyüd ağırlıqlı, dünyanın keçiciliyini və axirət nemətlərinin qalıcılığını

vurğulayıcı olduğunu müşahidə edirik. Ayrıca bu çərçivədə yaxşılıqlar

və pisliklərlə əlaqədar Quranı bir gerçək də açıqlığa qovuşdurulur.

"Özlərinə əlinizi döyüşdən çəkin... deyilənləri görmədinmi?

...hətta daha çox bir qorxu ilə insanlardan qorxmağa başladılar." Ayədə

keçən "əl çəkmə" deyimi, döyüşməkdən qaçınmaqdan kinayədir.

Bunun səbəbi, döyüş əsnasında edilən hərəkətlərin əllər vasitəsilə

reallaşdırılır olmasıdır. Bu ayə göstərir ki, başlanğıcda

kafirlərin hücumları, haqsızlıqları möminlərin gücünə gedirdi.

Bu cür nəşr/təzyiqlərə qarşı səbr etməkdə və qılıncları qınlarından çəkib

etiraz etməməkdə çətinlik çəkirdilər.

Bu səbəbdən uca Allah bu ayədə bundan qaçınmalarını, namaz

və zəkat kimi dinin şüarlarını (nişanelerini, simvol ibadətlərini) yerinə

gətirmələrini əmr etdi. Çünki dinin güclənməsi, möhkəm bir

zəminə oturması buna bağlı idi. Iþte o zaman uca Allah, din düşmənlərinə

qarşı cihad etmələrinə icazə verəcəkdi. [Amma indi, təməlləri

sağlamlaştırmanın zamanı idi.] Əks halda dinin skeleti

həll ediləcək, təməlləri yıxılacaq, parçaları darmadağın olacaqdı.

Görüldüyü kimi bu ayələrdə, bunlara belə qınayıcı bir tənqid

yönəldilir: Bunlar var ya! Bunlar, düşmənə qarşı çıxmaq üçün kafi

ədədi və donanımsal hazırlıqları ol/tapılmadığı bir sırada kafir-

Nisa Surəsi 77-80 .......................................................... 7

lerle döyüşmək üçün tələsik edən, qılıncını çəkməkdən özünü al/götürə bilməyən,

əziyyətlərə dözüm edə bilməyən kəslərdir. Lakin kafirlərlə

döyüşmələri fərz qılınınca, içlərindəki bir qrup, özləri kimi

insan olan düşmənlərdən Allahdan qorxar kimi, hətta ondan daha

də şiddətli bir şəkildə qorxarlar.

"Rəbbimiz! Döyüşü bizə nə üçün yazdın!... dedilər." Ifadenin zahiri bu

cümlənin, "içlərindən bir qisimi" ifadəsinə ətf edilmiş olduğunu

göstərir. Xüsusilə, ayənin axışının muzari hərəkətindən (insanlardan

qorxurlar), keçmiş hərəkətinə (dedilər) keçiş etmək surətiylə dəyişməsi

bu ehtimalı gücləndirir. Bu halda, bu sözü söyləyənlər, döyüşmək

üçün can atan, səbr etməkdə çətinlik çəkən, buna görə döyüşdən

qaçınma əmrinə həmsöhbət olan kəslərdir.

"Rəbbimiz! Döyüşü bizə nə üçün yazdın! Bizi yaxın olan ölümümüzə

qədər gecikdirə bilməz miydin?" ifadəsinin, onların davranış dillərinin

(dili hallarının) şifahi/sözlü bir izahatı olması olabiləcəkdir.

Amma eyni şəkildə, bu sözü şəxsən söyləmiş olmaları da mümkündür.

Biz bilirik ki, Quran bu cür izahat tərzlərinin bütününü istifadə edər.

Insanın təbii ömürünü tamamlayaraq ölməsi demək olan "əcəl"

sözünün "yaxın" xüsusiyyətiylə xarakterizə edilməsi ilə, onların öldürülməkdən

xilas olub qısa bir müddət yaşamağı istədikləri

nəzərdə tutulmur. Tərsinə, onların bununla söyləmək istədikləri budur:

"Əgər biz öldürülmədən təbii ömürümüzü tamamlayaraq ölmüş

olsaq bu, qısa bir yaşamaqdan və yaxın bir müddətdən başqa bir şey

deyil. Bu halda Allah, niyə/səbəb bu qısa həyatı yaşamamıza razı

olmur, bizi öldürülmə imtahanıyla qarşı-qarşıya buraxır, ölümümüzü

tezləşdirir?"

Bu sözü söyləmiş olmalarının səbəbi, könüllərinin dünya həyatına

bağlı olmasıdır. Dünya həyatı isə Quran ədəbiyyatında az bir

faydalanma olaraq təyin olunar; az bir müddət faydalanılar, sonra çarçabuk

tükənər, varlığından əsər qalmaz. Onun kənarında isə axirət həyatı

vardır; gerçək və qalıcı həyat, bu səbəbdən daha yaxşı bir həyat. Onlara,

"Də ki..." sözüylə başlayan bir ifadəylə cavab verilmiş olması

8 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

də bunu vurğulamağa dönükdür.

"Də ki: Dünya dolanışıqlığı azdır..." Burada Peyğəmbərimiz əfəndimizə

(s. a. a), adı çəkilən zəif xarakterlilərə, sadə və qısa dünya həyatını,

Allah yolunda döyüşmə, cihad etmə qüruruna seçmənin

səhvini ortaya çıxaracaq şəkildə cavab verməsi əmr edilir.

Qısaca verilmək istənən mesaj; imanları barəsində diqqətli davranmaları

və imanlarına zərər verəcək hər şeydən qaçınmaları lazım olduğudur.

Dünya həyatı bir faydalanma, bir əmtəədir. Axirətlə müqayisə edildiyində,

qısa müddət faydalanılan bir dolanışıqlıq olduğu dəqiq bir şəkildə görülər.

Axirət isə, Allahdan qorxub günahlardan çəkinənlər baxımından

daha xeyirlidir. Bu halda onların da, qısa davamlı bir faydalanmadan

ibarət olan dünya dolanışığından daha xeyirli olan axirəti seçmələri

lazımdır. Çünki onlar hər şeyə baxmayaraq mömindirlər və təqva

yolu üzərində ol/tapılmaqdadırlar. Bunu etməmələri bir tək şeylə

izah edilə bilər. O da uca Allahın özlərindən qisas almasından və

haqqlarında zülm etməsindən qorxmaları, buna görə əllərindəki

konkret əmtəəs(n)i, vəd edilən daha xeyirli nemətlərə seçmələridir.

Amma qorxmaları yersizdir. Çünki uca Allah, heç kimə et qədər

zülm etməz.

Bu şərhlərdən sonra "çəkinənlər üçün" ifadəsinin, sifətin

mevsuf (xarakterizə edilən) yerinə konuluşuna bir nümunə olduğu diqqətə çarpanlaşır.

Bununla güdülən məqsəd, verilən hökmün səbəbinə dəlalət

etmək və obyektiv qarşılığıyla tam üst-üstə düşdüyü iddiasında ol/tapılmaqdır.

Buna görə ifadənin təqdiri bucaqlımı -Allah doğrusunu daha yaxşı bilər-

belədir: Axirət sizin üçün daha xeyirlidir. Çünki iman etmiş olmanızdan

ötəri, təqva əhli olmanız lazımdır. Təqva isə,

axirətin ehtiva etdiyi xeyrləri əldə etmənin səbəbidir. Bu səbəbdən "çəkinənlər

üçün" ifadəsi, həmsöhbətlərinə istiqamətli göndərmədə ol/tapılma

xüsusiyyətli bir kinayə mövqesindədir.

"Harada olsanız olun, ölüm sizə çatar; hətta istəsəniz sağlamlaştırılmış

yüksək qalalarda olun." Ayənin orijinalında keçən "buruc"

sözü, "bürc" sözünün çoxluğudur; qalaların üzərində inşa edi-

Nisa Surəsi 77-80 .............................................................. 9

len strukturlar mənasını verər. Bu cür binalar, düşmən hücumlarını püskürtmək

üçün mümkün olduğunca möhkəm tikilər. Əslində sözün

etimoloji mənşəyində "açıqlıq" mənas(n)ı vardır. Necə ki bəzək

əşyalarını vs. aşkar etməyə "teberruc" deyilməsi də bundan ötəridir.

Yenə ayədə keçən "muşeyyede" sözü, yüksəklik mənasını

ifadə edər. Bunun da etimoloji mənşəyi "bərabər/yoldaş-şeyd", yəni əhəngdir.

Çünki əhənglə həm bir quruluş sağlamlaştırılar, həm yüksəldilər, həm

də bəzənər. Buna görə, ayədə keçən "əl-buruc-ul müşeyyede",

gəlməkdə olan hər cür düşmən hücumu qarşısında insanın sığınmaq

vəziyyətində olduğu qalalar üzərində yüksəldilən möhkəm

binalar deməkdir.

İfadənin təməl dayağı, istənməyən bəzi şeylərdən qorunma

məqsədiylə sığınılan bir faktın nümunə verilməsi və bunun hər cür

istənməyən faktlara qarşı möhkəm bir sığınacaq funksiyasını görən şeylərə

nümunə hesab edilməsidir. Buna görə, əldə etdiyimiz mənas(n)ı belə

yekunlaşdıra bilərik: Ölüm elə bir şeydir ki, sizi tapmaması deyə bir

şey olmaz. Hansı möhkəm, möhkəm sığınacağa sığınsanız da ondan

xilas ola bilməzsiniz. Bu səbəbdən döyüşə qatılmamanız və sizə döyüşün

bir öhdəçilik olaraq fərz qılınmaması vəziyyətində ölümdən yana

zəmanətdə olacağınıza, sizə ilişmədən onu sovuşduracağınıza bağlı

xam bir qurun idiyə qapılmamanız lazımdır. Çünki Allahın [sizin

həyata müddətiniz olaraq] təyin etdiyi vaxt yəni əcəl əlbəttə gələcəkdir.

"Onlara bir yaxşılıq gəlirsə, 'Bu, Allahdandır' deyərlər..." Ayənin sonundakı

bu iki cümlə, onların havadan söylədikləri digər iki yanılmaya

və səhv düşüncəyə işarə etməkdədir. Uca Allah, bunu onlar adına

izah etməkdə və Peyğəmbərinə, insana ilişən yaxşılıq və pislik faktlarının

gerçək mahiyyətini açıqlamaq surətiylə onların bu qurun idilərinə

cavab verməsini əmr etməkdədir.

Ayələrin axışındakı bütünlük, bunu, yuxarıda haqqında danışılan zəif

xarakterli bəzi möminlərin söyləmiş olmalarını tələb etməkdədir;

istər bu sözü davranış diliylə (dili həllə) söyləmiş olsunlar, his-

10 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

tər şifahi/sözlü olaraq. Bunda yadırğanılacaq bir şey yox. Necə ki Hz. Musaya

(ə.s) də bənzəri bir ifadələ cəbhə alınmışdı. Uca Allah, bu

hadisəs(n)i belə izah etməkdədir: "Onlara bir yaxşılıq geldigi zaman, bu bizim

(öz məlumat və davranışlarımızla bunu əldə etdik) deyərlər;

özlərinə bir pislik gəlincə də, Musa və onunla birlikdə olanları

ugursuz sayardılar. Iyi bilin ki, onların ugursuzlugu Allah qatındadır;

lakin çoxları bilməzlər." (Ə'RAF, 131)

Başqa ümmətlərin də peyğəmbərlərinə qarşı bu cür bir davranış

içinə girdikləri rəvayət edilmişdir. Islam ümməti də peyğəmbərinə

qarşı sərgilədiyi tutum baxımından keçmiş ümmətləri axtartdırmamışdır.

Ulu Allah, "Ürəkləri bir-birinə bənzədi." (Bəqərə, 118) buyurmuşdur.

Bu məzmunda Islam ümməti, daha çox Israiloğullarına

paralel düşmüşdür. Rəsulullah (s. a. a) belə buyurmuşdur: "Onlar

kərtənkələ dəliyinə girsələr, siz də oraya girərsiniz." Bununla əlaqədar

olaraq Şiə və Sünni qaynaqlardan yığdığımız bir çox rəvayəti daha

əvvəl zikr etdik.

Təfsir alimlərinin böyük bir əksəriyyəti, bu ayələrin Yəhudilər

yaxud münafiqlər və ya hər iki qrup haqqında endiyini sübut etmək

üçün sıx bir səy içinə girmişlər. Lakin, ayələrin axış bütünlüyünün

bu ehtimalı rədd etdiyini görmüş ol/tapılırsan.

Hər vəziyyətdə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, axışı etibarilə, yaxşılıq

və pislikdən məqsədin, uca Allaha isnad edilə biləcək faktlar

olduğuna şahidlik etməkdədir. Bu cür Müsəlmanlar isə bir qisimini

yəni yaxşılığı Allaha, digər bir qisimini yəni pisliyi də Hz. Peyğəmbərə

(s. a. a) isnad edirlər. Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, onların

nəzərdə tutduqları yaxşılıq və pisliklər, Peyğəmbərimizin özlərinə

gəlməsindən, dinin təşkilatlarının təməllərini atıb yüksəltməsindən,

iddianı yaymasından və cihadı tövsiyə etməsindən sonra qarşılarına

çıxan hadisələrdir. Qalib gəldikləri kimi döyüş və qarşıdurmalarda əldə

etdikləri fəth, zəfər və qənimətlər; uduzmaya uğradıqları digər

bəzi döyüşlərdə də yaşanan öldürülmələr, yaralanmalar və itkinlər

yəni. Pislikləri Peyğəmbərə isnad etmələrinin mənas(n)ı, onu

uğursuz saymaq ya da zəif fikirli və tədbirsiz tapmaqdır.

Nisa Surəsi 77-80 .................................................................... 11

Uca Allah, Peyğəmbərinə (s. a. a) onlara bu cavabı verməsini

əmr edir: "Də ki, hamısı Allahdandır." Bunlar, universal nizamı istiqamətləndirən

iradənin təşkil etdiyi hadisələr və fəlakətlərdir. Universal nizamın

istiqamətləndiricisi də tək və ortaqsız Allahdır. Varlıqlar yaranmaları,

qalıcılıqları və qarşılaşdıqları hadisələr etibarilə başqasına deyil, uca

Allahın iradəsinə təbii/tabedirlər. Quranın təlimindən bunu anlayırıq.

Ardından bu adamların qıt anlayışlılıqları, bu gerçəyi qəbul etmədəki

çatışmazlıqları, anlayışsızlıqları qarşısında qarışıqlığı ifadə edən

bir sual yönəldilir: "Bu adamlara nə olur ki, heç bir sözü anlamağa

yanaşmırlar?"

"Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır. Başına gələn pislik isə özündəndir."

Onların dərhal heç bir söz anlamadıqları ifadə edilib, işin əslini ortaya

qoyma məqsəd qoyulduğundan, onların idraksız olmaları hesaba

qatılaraq xitabın hədəfi olmaqdan çıxarılırlar və xitab doğrudan

Peyğəmbərimizə (s. a. a) yönəldilir; bu məzmunda ona isabət edən

yaxşılıq və pisliklərin gerçək mahiyyətləri açıqlanır. Buna görə bütün

varlıqlar, heç olmasa mömin, kafir, saleh (yaxşı), pis, peyğəmbər

və ya başqası olaraq bütün insan fərdləri üzərində suveren olan

varoluşsal hökmlər baxımından, Peyğəmbərin (s. a. a) bir imtiyazı,

fərqli bir mövqedə olması söz mövzusu deyil.

Buna görə, insanın öz təbiəti gərəyi xoş qarşıladığı, gözəl gördüyü

sağlamlıq, nemət, təhlükəsizlik və rahatlıq kimi faktlar mənasında yaxşılıqların

bütünü uca Allahdandır. Xəstəlik, alçaqlıq, düşkünlük və

fitnə kimi insana xoş gəlməyən faktlar mənasında pisliklər də

nəticədə insana gəlib söykən/dözərlər, uca Allaha deyil. Bu baxımdan ayənin,

məzmun baxımından bu ayəyə yaxın olduğunu görürük: "Bu, bir

millət özlərində ol/tapılanı (gözəl əxlaq və üstünlükləri) degiştirmedikçe,

Allahın da onlara verdigi neməti degiştirmeyeceginden

və Allahın eşidən, bilən olmasından ötəridir." (Ənfal, 53) Lakin

bu qiymətləndirmə, bütün yaxşılıq və pisliklərin başqa bir ümumi

perspektivlə Allaha çevirilməsi gerçəyi ilə ziddiyyət meydana gətirməz.

Bu mövzunu irəlidə ətraflıca açıqlayacağıq.

"Səni insanlara elçi göndərdik." Sənin bizim qatımızdan yana, əl-

12 ................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çi olmaqdan başqa bir xüsusiyyətin yox. Vəzifənin də ilahi mesajı açıq bir

şəkildə eşitdirməkdir. Sənin missiyanın elçilikdir. Bunun xaricində başqa

bir missiyanın yoxdur. Ayrıca əmr mövzusunda, qanunuma və universal

hökmranlıq nöqtəsində hər hansı bir səlahiyyətə sahib deyilsən.

Bu səbəbdən, uğur və uğursuzluq məzmununda bir fəaliyyətin olmaz.

Sən insanlara pislik ilişdirə bilməz, onlara yönəlmiş yaxşılıqları saxlaya bilməzsən.

Bu baxımdan ifadə, "Bu, səndəndir." deyərək pislikləri

Peyğəmbərimizdən (s. a. a) qaynaqlanan bir uğursuzluq hesab edən

söz mövzusu kəslərə istiqamətli bir cavab xüsusiyyətindədir və bu cavab,

"şahid olaraq da Allah yetər." sözüylə gücləndirilir.