Nisa Surəsi 77-80

"Kim Peyğəmbərə itaət etsə, Allaha itaət etmiş olar." Bu cümlə,

bir yenidən başlama xüsusiyyətindədir. Lakin əvvəlki ayədə keçən

"Səni insanlara elçi göndərdik." ifadəsinin gücləndirilməsi də məqsəd qoyulur.

Əvvəlki ayənin hökmünün səbəbi açıqlanır bir baxıma.

Demək istənir ki, sən bizim tərəfimizdən göndərilmiş bir elçidən

başqa bir şey deyilsən. Bu səbəbdən bir elçi olduğun üçün sənə itaət

edən, Allaha itaət etmiş olar. Kimiləri ağız büzüb üz çevirsələr,

biz səni onların başına gözətçi olmağın üçün göndərmədik.

Bundan da aydın olur ki, "Kim Peyğəmbərə itaət etsə..." ifadəsi,

sifətin mevsuf (xarakterizə edilən) yerinə konuluşuna bir nümunə meydana gətirməkdədir.

Beləcə hökmün səbəbinə işarə etmə hədəflənmişdir.

Eynilə "axirətsə çəkinənlər üçün daha xeyirlidir və sizə et

payı qədər belə zülm edilməz." cümləsində olduğu kimi. Bu səbəbdən

"Səni... göndərdik." ifadəsindəki həmsöhbətə istiqamətli xitabdan, "Kim

Peyğəmbərə itaət etsə..." ifadəsindəki üçüncü tək şəxsə

(gayip siygasına), ondan da "səni... gözətçi göndərmədik." ifadəsindəki

ikinci tək şəxsə (həmsöhbət siygasına) doğru bir keçiş edilmiş

olmadan ayələrin axışı normal seyrini davam etdirməkdədir.

YAXŞILIQ VƏ PİSLİKLƏRİN ALLAHdan OLMASI NƏ

MƏNA IFADE EDƏR?

Mənə elə gəlir ki, insanın gözəllik anlayışının fərqinə var-

Nisa Surəsi 77-80 ................................................................ 13

ması, ilk dəfə öz növünə istiqamətli müşahidələri əsnasında reallaşmışdır.

Insan deyilən növün yaradılışındakı tarazlıq faktını, bütün

orqanların müəyyən bir uyğunluq içində bədəndəki yerlərini al/götürmüş olmasını,

xüsusilə yüzdəki orqanlar arası ahəngi nəzərdə tuturuq. Bunun

xaricində insan, təbiətdəki digər konkret faktların şəxsində də bu mənas(n)ı

müşahidə etmiş, qəbul etmişdir. Nəticə etibarilə gözəllik, bir şeyin

təbiəti etibarilə məqsədinə uyğun olması deməkdir.

İnsan yüzünün gözəl olması demək, göz, qaş, qulaq, burun və

ağız kimi orqanların olmaları lazım olan bir xüsusiyyət və ya vəziyyət üzrə

və bir-birləriylə uyğunlaşma içində olmaları deməkdir. O zaman insanın

canı ona doğru çəkilər, təbiəti ona meyl göstərər. Bir şeyin bunun

əksinə bir vəziyyətdə olması da pis, pislik və çirkin kimi yerinə görə

istifadə edilən ifadələrlə xarakterizə edilər. Bu halda pislik, adəm xüsusiyyətli

[varlıqdan məhrum] bir mənadır. Buna qarşılıq gözəllik varoluşsal

bir mənadır.

Daha sonra bu xarakterizə etmə bütün etibarı hərəkət və mənaları, ictimai

şərtlərdə nəzərdə tutulan təyin etmələri əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirilmişdir.

Burada da qiymətləndirmə və xarakterizə etmənin əsasını,

bir şeyin insan həyatının xoşbəxtliyi və ya bu həyatdan faydalanma

olaraq təyin edə biləcəyimiz ictimai hədəflərə uyğunluğu və ya

uyğun olmayışı meydana gətirər. Məsələn ədalət gözəldir. Hakkedene yaxşılıqda

ol/tapılmaq gözəldir. Təhsil, təhsil, öyüd vs. faktlar gözəldirlər.

Zülm, haqsızlıq kimi faktlar da pis və çirkin şeylərdir. Bunun

səbəbi birinci qrupdakı faktların insan xoşbəxtliyi və ya insanın ictimai

şərtlərdə faydalanması məqsədinə uyğun olmaları, ikinci

qrupdakı faktların da bu məqsədə uyğun olmayışlarıdır.

Gözəl olaraq xarakterizə edilən qisim və onun qarşısında iştirak edən çirkin

hadisələr, ictimai məqsədə uyğunluğu səbəbindən bu xüsusiyyəti qazanan

hərəkətə bağlıdırlar. Bu səbəbdən ictimai məqsəd və hədəflərə uyğunluğu

davamlı və qalıcı olan hərəkətlərin gözəllikləri də davamlı və qalıcıdır.

Buna ədaləti nümunə göstərə bilərik. Digər bəzi hərəkətlərin də çirkinliyi elədir;

məsələn zülm.

Bəzi hərəkətlərin vəziyyəti, zamana, vəziyyətə, yerə və ya cəmiyyətə gö-

14 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

re dəyişənlik ifadə edər. Məsələn gülmək, zarafatlaşmaq dostlar arasında

gözəldir, böyük şəxsiyyətlərin yanında deyil. Sevinc mühitlərində

gözəldir, matəm mühitlərində deyil. Məscidlərdə və məbədlərdə

də bu cür davranışlar çirkin qaçar. Zina və içki qərblilərə görə

gözəldir; amma Müsəlmanlar arasında bu cür hərəkətlər çirkindir.

Bu baxımdan, "Gözəllik və çirkinlik anlayışları davamlı dəyişərlər,

dəyişənlik ifadə edərlər. Bu anlayışlar baxımından qalıcılıq, davamlılıq

və bütünsellik söz mövzusu deyil." iddiasını ortaya atan və

ədalətlə zülm kimi anlayışlar haqqında bu iddianı sübut etmək üçün,

"İctimai bəzi qəbulların uygulanışı məzmununda kimi cəmiyyətlərə

görə ədalət olaraq qiymətləndirilən bir xüsus, başqa bir

cəmiyyətin, ictimai qəbulları lazımınca pratize edilən bəzi

tətbiqlər çərçivəsində ədalət olaraq qiymətləndirilən xüsusla

fərqli olar. Bu səbəbdən ədalət mənasının söykən/dözdüyü müəyyən bir zəmin

yoxdur. Söz gelimi zina cinayət/günahını qırmancla cəzalandırmaq, Islam baxımından

ədalətdir. Amma bu tətbiq Qərblilərə görə ədalət deyil."

deyənlərin bu sözlərinə qulaq asmamalısan.

Çünki bunlar məsələni qarışdırırlar. Anlayış ilə onun obyektiv

qarşılığını ayırt edə bilmirlər. [Belə ki, ədalət anlayışı Müsəlmanlara

görə də yaxşıdır, Qərblilərə görə də. Yenə zülm hər iki qrupun da

yanında pisdir. Nə var ki bu iki birlik nəyin ədalətlə, nəyin də

zülmlə xarakterizə edilməsi barəsində fərqli düşünə bilərlər. Məsələn, Müsəlmanlar

zinanı zülm olaraq xarakterizə edərkən, Qərblilər onu elə qiymətləndirməyə bilərlər.

Bu isə, onların zülmü yaxşı bilmələri mənasını verməz.]

Anlayışı bu səviyyədə olanlara da söyləyəcək sözümüz yoxdur.

Insan, cəmiyyət üzərində təsirli olan faktorların dəyişməsi hasebiyle

ictimai qaydaların bir dəfədə və ya mərhələli olaraq dəyişməsini

təsdiqləyər; lakin ədalət xüsusiyyətinin özündən mücərrədlənməsini

və zalım deyə adlandırılmasını təsdiqləməz. Bir zalım tərəfindən

qəbul edilir bir gerçəyə söykən/dözmədən sərgilənən hər hansı bir zülmdən

xoşlanmaz və onu təsdiqləməz. Əslində mövzu daha da uzadıla bilər.

Ancaq sözü daha çox uzatmamız, bizi daha əhəmiyyətli olan

Nisa Surəsi 77-80 ............................................................ 15

bir xüsusdan uzaqlaşdırar.

Daha sonra, gözəllik və çirkinlik anlayışları, insanın, həyatı

boyunca dəyişik faktorların təsiriylə meydana gəlib qarşısına çıxan digər

zehin xarici obyektiv hadisələri də əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirilmişdir.

Bunlar fərdi ya da ictimai hadisələrdir. Bunların bir qisimi, insanın

arzularıyla üst-üstə düşər. Sağlamlıq, səhhət və ya rahatlıq kimi fərdi

ya da ictimai həyatının xoşbəxtliyi baxımından uyğunluq ifadə edərlər.

Buna görə yaxşılıqlar, gözəlliklər olaraq adlandırılarlar. Bunların

bir qisimi də, yuxarıdakının tam əksinə bir xüsusiyyətə sahib olar. Kasıblıq,

xəstəlik, zillət və ya məhbusluq kimi çətinlik və müsibətlər buna nümunədir.

Bunlara pisliklər adı verilər.

Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən bu xüsus diqqətə çarpanlıq

qazanır: Faktlar və ya hərəkətlər, insan növünün kamalıyla yaxud fərdin

xoşbəxtliyi və ya başqa bir şeylə elin idiləri baxımından yaxşı və pis xüsusiyyətini

al/götürərlər. Bu halda gözəllik və çirkinlik nisbi (nisbi) xüsusiyyətlərdir.

Lakin bu nisbilik bəzi sahələrdə daimidir, dəyişməz; digər

bəzi sahələrdə isə dəyişəndir. Hakkeden birinə mal bağışlamanın

gözəl, həkk etməyən birinə vermənin də çirkin, pis olması məsələn.

Yenə bu xüsus diqqətə çarpanlıq qazanmış oldu ki, gözəllik hər vaxt

üçün varoluşsal bir faktdır. Pislik və çirkinlik isə adəmidir, varlıqdan

məhrumdur; yəni bir şeyin, insanın mizacına uyğunluq və uyğunluq

xüsusiyyətini itirməsidir. Yoxsa bir şeyin və ya hərəkətin quruluşu (özü,

özü), söz mövzusu uyğunluq və uyğunluğu bir kənara buraxsaq,

birdir və təməldə bir dəyişikliyi yoxdur. [Bu səbəbdən bu şey və ya hərəkət,

nə gözəlliklə xarakterizə ediyər, nə də çirkinliklə.]

Məsələn zəlzələ və sel kimi fəlakətlər bir qövmün başına gəldiyi

zaman, bunlar o qövmün düşmənləri baxımından gözəl nemətlər olaraq

qəbul edilərlərkən, özlərinə yönəlincə çirkin və pis hesab edilərlər.

Yenə din perspektivində bütün ümumi müsibətlər yer üzündə

təxribatçılıq edən kafirlərin və ya azğın günahkarların başına gəlincə

xoşbəxtlik, bolluq; saleh möminlərin başına gəlincə də bədbəxtlik

və çətinlik olaraq diqqətə çarpanlaşarlar.

16 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Yenə bir başqa nümunə olaraq, bir yeməyi yemək, adamın öz

malı isə, gözəldir, mübahdır. Lakin başqasının malından və onun

razılığı alınmadan məğlub olursa çirkindir, haramdır. Çünki başqasının

malını, onun razılığı alınmadan yeməklə əlaqədar qadağana və ya sırf Allah-

'ın halal etdiyi şeyləri yeməklə əlaqədar əmrə uyğun gəlmə ilə maraq/əlaqəsi kəsilmiş

olar. Sözgəlişi, bir qadınla bir kişi arasındakı cinsi birləşmə evlilik

yoluyla reallaşırsa gözəldir, mübahdır. Lakin nikahsız və

zina şəklində reallaşırsa, çirkindir, haramdır. Çünki nikahsız

birləşmə şəklindəki hərəkət ilahi öhdəçiliklə uyğunluq xüsusiyyətini

itirmiş olar. Bu halda gözəlliklər, faktlara və hərəkətlərə bağlı varlıksal

tərif və xarakterizə etmələrdir. Pisliklər isə adəmi (varlıqdan məhrum)

tərif və xarakterizə etmələrdir. Yoxsa gözəl və ya çirkin, yaxşı və ya pis

xüsusiyyətinə məruz qalan şeyin özü, əsli birdir.

Quranın baxışı, uca Allah xaricindəki hər şeyin ONun tərəfindən

yaradıldığı şəklindədir. Necə ki belə buyurur: "Allah hər şeyin

yaradıcısıdır." (Zumər, 62) "Hər şeyi yaratmış, ona ölçü, forma və

nizam vermişdir." (Furqan, 2) Bu iki ayə, hər şeyin yaradılmış olduğunu

ortaya qoyur. Bir başqa ayədə də belə buyurur: "O (Allah)

ki, yarattıgı hər şeyi gözəl etmişdir." (Səcdə, 7) Burada da yaradılan

hər şeyin gözəl olduğu vurğulanır. Bu gözəllikdən məqsəd

isə, xilqət üçün lazım olan, onun ayrılmaz bir parçası olan və onun oxu

ətrafında dönən bir gözəllikdir.

Bu halda hər şey, yaradılışdan və yaranmadan pay aldığı nisbətdə

gözəllikdən pay alar. Yuxarıda üzərində dayandığımız gözəllik anlayışına

bağlı mənas(n)ı düşündüyümüzdə, bunun daha bir açıqlığa

qovuşduğunu görərik. Belə ki: Gözəllik, bir şeyin məqsədinə və

məqsədinə uyğun olması, özüylə hədəflənən məqsədlə tamdamına

üst-üstə düşməsi deməkdir. Varlıq bütününün parçaları, universal

nizamın ölçüləri arasında tam bir uyğunlaşma və üst-üstə düşmə vardır. Uca

Allah, məqsədini pozacaq şəkildə parçaları arasında heç bir uyğunluq

olmayan, bir-birini etibarsız edən bir şey yaratmaqdan münəzzəhdir.

Yaratdığı bir şeyin, ONU aciz buraxması, ağıllara durğunluq

verən bu fövqəladə təşkil et güddüyü məqsədi ləğv etməsi

Nisa Surəsi 77-80 ................................................................ 17

düşünülə bilməz.

Necə ki belə buyurur: "O tək və hər şeyə üstün olan Allah'-

dır." (Zumər, 4) "O, qullarının üstündə hər cür qənaətə malikdir."

(Ən'am, 18) "Nə göylərdə, nə də yerdə, Allahı aciz buraxacaq bir

güc vardır. O biləndir, güclüdür." (Fatır, 44) Buna görə heç bir şey Allahı,

yaratdıqlarıyla əlaqədar iradəsi, qullarına bağlı diləməsi barəsində

aciz buraxa bilməz, ONU maneə törədə bilməz; ONA nəşr/təzyiq qura bilməz,

ONun üstündə bir gücə sahib ola bilməz.

Bu halda, varlıq aləmindəki hər nemət varlığı etibarilə gözəldir

və uca Allaha nisbət edilər. Eyni şəkildə başa gələn hər fəlakət də

pisdir. Lakin bu fəlakət, özü etibarilə yəni, yaradılmış varlıqlara

suveren olan təməl xüsusiyyət (nisbət) baxımından uca Allaha nisbət

edilər. Hərçənd başqa bir nisbətlə pis olaraq xarakterizə ediyər. Bu ayələrin

vurğulamaq istədiyi məna budur: "Onlara bir yaxşılıq gəlirsə, 'Bu, Allahdandır.'

deyərlər; başlarına bir pislik gəlincə də, 'Bu, səndəndir

(sən Peyğəmbərin yüzündəndir).' deyərlər. Də ki: 'Hamısı Allahdandır.'

Bu adamlara nə olur ki heç bir sözü anlamağa

yanaşmırlar?!" (Nisa, 78) "Onlara bir yaxşılıq gəlincə, 'Bu, bizim

haqqımızdır.' deyərlər; eger özlərinə bir pislik çatsa, Musa

və onunla birlikdə olanları ugursuz sayardılar. Iyi bilin ki, onlara

gələn ugursuzluk Allah qatındandır; lakin onların çogu bunu bilməzlər."

(Ə'RAF, 131) Bu mövzuya təmas edən başqa ayələr də vardır.

Pislik məzmununa gəlincə; Qurani Kərim, onu insanla

elin idilən-deyərərkən insan nəfsinə isnad edər. Məsələn təfsirini təqdim etdiyimiz

bu ayə, "Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır. Başına gələn pislik

isə özündəndir." (Nisa, 79) və digər ayələr bunun bir nümunələridir:

"Başınıza gələn hər hansı bir müsibət, öz əllərinizlə işlədikləriniz

yüzündəndir. (Bununla birlikdə) Allah birçogunu da

bağışlayar." (Şura, 30), "Bir millət öz vəziyyətlərini degiştirmedikçe

Allah onların vəziyyətlərini degiştirmez." (Rə'd, 11) "Bu da, bir millət

özlərində ol/tapılanı (gözəl əxlaq və üstünlükləri) degiştirmedikçe,

Allahın onlara verdigi neməti degiştirmeyeceginden... ötəridir."

(Ənfal, 53) Bu xüsusu vurğulayan daha bir çox ayə nümunə göste-

18 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rilebilir.

Bunu belə açıqlamaq mümkündür: Görüldüyü kimi əvvəlki ayələr,

pis xüsusiyyətli fəlakətləri də eynilə yaxşılıqlar kimi yaradılışları etibarilə

gözəl faktlar kateqoriyasına soxur. Bu səbəbdən onların pis

olmalarının tək səbəbi, bəzi şeylərin təbiətləriylə uyğunlaşmamaları,

bundan ötəri də onlar üçün zərərli olmaları qalır.

Nəticədə məsələ bu nöqtəyə söykən/dözür: Uca Allah, müsibətə

düçar qalan və zərərə uğrayan bu faktlar üçün tələb etdikləri və

təbiətləri gərəyi maraq duyduqları şeylər meydana gətirməmiş, onlara

etməkdə olduğu hədiyyəs(n)i dayandırmışdır. Iþte bu hədiyyənin dayandırılması,

zərərə uğrayan faktlar baxımından müsibət və pislik mövqesindədir.

Bu ayə, bu xüsusu son dərəcə açıq bir şəkildə ortaya

qoymaqdadır: "Allahın insanlara açtıgı hər hansı bir rəhməti tutub

həbsədən ola bilməz (ona mane olan ol/tapıla bilməz). ONun tuttugunu

ONdan sonra yollayacaq da yoxdur. O, üstündür, hikmət sahibidir."

(Fatır, 2)

Ardından uca Allah, hədiyyənin birindən alıkonmasının və ya

rəhmətinin axışının artım və eksilişinin qarşı tərəfin tutumuna,

öhdəsindən gələ bilmə səlahiyyətinə bağlı olduğunu açıqlayır. Necə ki

örnəklə izah etdiyi bir ayədə belə buyurur: "Göydən su endirdi də

vadilər öz ölçüsün tərəfindən çaglayıp axdı." (Rə'd, 17) Bir başqa ayədə

də buyurur ki: "Heç bir şey yoxdur ki onun xəzinələri, bizim yanımızda

olmasın və biz onu ancaq bilinən bir miqdarda endirərik."

(Hicr, 21) Demək ki uca Allah, qarşı tərəfin həkk etdiyi miqdarda və

bildiyi vəziyyətinə uyğun olaraq verər. "Heç yaradan (yarattıgını)

bilməzmi? O lətifdir, hər şeydən xəbərdardır." (Mülk, 14)

Bilindiyi kimi nemət, əzab, bəla və rahatlıq hər şeyin xüsusi

vəziyyətinə görə diqqətə çarpanlaşar. Uca Allah bir ayədə bu xüsusa belə

işarə edir: "Hər kəsin yöneldigi bir istiqaməti vardır." (Bəqərə, 148) Hər

şey özünə xas istiqamətə yönələr, öz vəziyyətinə uyğun hədəfi, məqsədi

və məqsədi istər.

Bu nöqtədə belə bir hissi dilə gətirmək mümkündür: Bolluq,

çətinlik, nemət və müsibət, Quran təliminə görə, sərbəst iradə ko-

Nisa Surəsi 77-80 ............................................................. 19

şullarında yaşayan insan məzmununda, yenə insanın iradəsiylə elin idili

faktlardır. Çünki insan bir yol üzərindədir. Bu yolu yaxşı və ya pis

qət etməsinə paralel olaraq sonunda xoşbəxtlik və ya bədbəxtliklə

qarşılaşar. Bütün bunlar insanın sərbəst iradəsinin müdaxiləsinin

söz mövzusu olduğu faktlardır [və yolu yaxşı və ya pis qət etmənin insanın

iradəsinə bağlı olduğu, inkar edilməyəcək bir gerçəkdir].

Qurani Kərim də bu hissi təsdiqləyir və belə buyurur: "Bu

də, bir millət özlərində ol/tapılanı (gözəl əxlaq və üstünlükləri)

degiştirmedikçe, Allahın da onlara verdigi neməti degiştirmeyeceginden...

ötəridir." (Ənfal, 53) Içlerinde bəslədikləri təmiz niyyətlər

və etdikləri saleh əməllər, özlərinə xas qılınan nemətlərin

verilməsində təsirlidir. Lakin niyyət və rəftarlarını dəyişdirincə, uca

Allah da rəhmə idinin axışını dayandırmaq surətiylə onlara istiqamətli hərəkətini

dəyişdirər. Uca Allah belə buyurar: "Başınıza gələn hər hansı

bir müsibət, öz əllərinizlə işlədikləriniz yüzündəndir. (Bununla

birlikdə) Allah bir çoxunu da bağışlayar." (Şura, 30)

Buna görə, insanların işlədikləri əməllər, fəlakətlərin başlarına

gəlməsində və müsibətlərin qarşılarına çıxmasında təsirli olarlar.

Bunun yanında Allah, bir çox qüsurlarını da bağışlayar [bunlardan ötəri

qarşılarına hər hansı bir mənfilik çıxarmaz].

Yenə uca Allah, belə buyurmuşdur: "Sənə gələn yaxşılıq Allah'-

dandır. Başına gələn pislik isə özündəndir..." (Nisa, 79)

Əsla/çəkin ola ki ağılına, uca Allahın bu ayəs(n)i Peyğəmbərinə (s. a. a)

vahyederken bu ifadələrdə açıqladığı diqqətə çarpan bir gerçəyi unutduğu

şəklində bir fikir gəlməsin: "Allah hər şeyin yaradıcısıdır." (Zumər,

62), "O (Allah) ki, yarattıgı hər şeyi gözəl etmişdir." (Səcdə, 7) Belə

ki bu ayələrdə uca Allah, hər şeyi özünün yaratdığını və yaratdığı

hər şeyin, özü etibarilə gözəl olduğunu vurğulayır. [Amma

təfsirini etməkdə olduğumuz ayədə insanın başına gələnlərin yaxşı

və pis deyə ikiyə ayrıldığını; yaxşılığın Allahdan, pisliyin də insanın

öz nəfsindən olduğunu ifadə edir və bu iki ayədə vurğuladığı

gerçəyi, burada unudur sanki. Ancaq sən belə bir vəhmə

əsla qapılmamalısan.] Çünki uca Allah başqa ayələrdə belə bu-

20 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

yuruyor: "Rəbbin əsla unutqan degildir." (Məryəm, 64) "Rəbbim nə

yanılar, nə də unudar." (Taha, 52)

Buna görə, "Sənə gələn yaxşılıq..." ifadəsinin mənas(n)ı belədir:

Sənin qarşına çıxan hər yaxşılıq -ki qarşına çıxan hər şey yaxşıdır, gözəldir-

Allahdandır. Sənə gələn hər pislik isə, məqsədinə və arzuna

uyğun olmamasından ötəri sənin bucağından pis olduğu üçün pisdir.

Əslində onlar da özü etibarilə yaxşıdırlar, gözəldirlər. Sənin nəfsin

onları pis seçkisiylə üzərinə çəkdi, onları çağırmış oldu. Bu səbəbdən

onlar da Allahdandırlar. Allah, [səndən qaynaqlanan bir seçki

və iradə olmadan] doğrudan sənə pislik və ya zərər yönəltməkdən

münəzzəhdir.

Daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, ayədə xüsusi olaraq

Peyğəmbərimizə (s. a. a) xitab edilirsə də, mənas(n)ı hər kəsi

əhatə edəcək ümumiliyə malikdir. Digər bir ifadəylə, bu ayə də "Bu

belədir... Allah degiştirecek degildir." və "Sizə gələn hər

müsibət..." ayələri kimi, fərdi xitabın yanında, ictimai xitabı

də ehtiva edər xüsusiyyətdədir. Çünki cəmiyyət də fərddən ayrı olaraq insani

bir orqanizmə, iradəyə və seçmə qabiliyyətinə malikdir.

Cəmiyyətin bir orqanik quruluşu vardır. Cəmiyyəti meydana gətirən fərdlərdən

əvvəlkilər və sonrakılar, bu quruluş çərçivəsində yox olar, əriyərlər;

keçmişdə qalanlar ölüb gedincə, sonradan gələnlər əvvəlkilərin,

ölülər dirilərin pisliklərindən məsul olarlar; onlardan ötəri

sorğuya çəkilər, əzaba çarpdırılarlar. Hətta günah işləməyən fərd,

günah işləyənlərin günahı qarşılığı cəzalandırılar vs. Halbuki bu, tək

tək fərdlərə tətbiq olunan hökmlər baxımından heç bir zaman doğru

olmaz. Təfsirimizin ikinci dərisində "Cəza Baxımından Əməllərin Hökmü"

nü araşdırarkən, bu mövzuya bağlı bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq. 1

Necə ki Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Uhud Döyüşü əsnasında üzündən

yara almış, mübarək dişləri qırılmışdı. Müsəlmanlar da bir çox

yaralar al/götürmüşlər idi. Halbuki o, günahdan və yanılmadan bəri olan

1- [baxın. c. 2, Bəqərə Surəsi, ayə: 216-218.]

Nisa Surəsi 77-80 ............................................................... 21

günahsız bir peyğəmbərdir [və belə bir cəzalara məruz qalması əsla

düşünülə bilməz]. O halda, ona isabət edən şey, içində olduğu

cəmiyyətə isnad edilsə -ki onlar Allahın və Rəsulunun əmrinə müxalifət

etmişlər idi- bu, içində olduğu cəmiyyətin öz əlləriylə

qazandığı şeylərdən ötəri başına gələn bir pislikdir. Əgər [təfsirini

təqdim etdiyimiz ayədəki kimi] onun mübarək şəxsinə isnad edilsə,

bu, Allah yolunda qarşısına çıxan ilahi bir sınama məqsədli

müsibət olar; insanları şüurlu olaraq Allaha dəvət etmə qüruru uğruna

çəkilən mihnet olar. Bu isə insanın dərəcəsini yüksəldən bir

nemətdən başqa bir şey deyil.

Eyni şəkildə, Quranın baxışına görə, -ki Quranın baxışı haqqdan

başqa bir şey deyil- bir qövmə isabət edən pisliklərin qaynağı

onların əməlləridir. Yenə onlara isabət edən yaxşılıqlara gəlincə,

onlar yalnız uca Allahdandır.

Bəli, burada yaxşılıqları bir baxımdan insanlara nisbət edən ayələr

də vardır şübhəsiz. Məsələn: "O ölkələrin xalqı inansalar və (günahlardan)

çəkinsədilər, əlbəttə onların üstünə göydən və yerdən

nə qədər bərəkət qapıları açardıq." (Ə'RAF, 96) "Səbr etdikləri və ayələrimizə

qətiliklə inandıqları zaman, onların içindən, buyrugumuzla

dogru yola çatdıran öndərlər təyin etmişdik." (Səcdə, 24) "Onları

rəhmətimizin içinə al/götürdük; dogrusu onlar yaxşı kəslərdən idi." (Ənbiya,

86) Bu mənas(n)ı ehtiva edən ayələrin sayı olduqca çoxdur.

Nə var ki, uca Allah Quranda yaratdığı hər hansı bir varlığın,

özü üçün nəzərdə tutulan bir məqsədi reallaşdırmasının, bir xeyirə

çatmasının ancaq Allahın müqtədir etməsi və yol göstərməsi ilə

mümkün ola biləcəyini vurğulamaqdadır: "...Hər şeyə öz (xüsusi)

yaradılışını verən, sonra da onu (o dogrultuda) hidayət edən Allahdır."

(Taha, 50) "Eger Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı,

içinizdən heç bir kimsə əsla təmiz bir hala gələ bilməzdi." (Nur, 21) Bu

iki ayələ və bundan əvvəl zikr etdiyimiz ayələrlə, yaxşılıqların uca Allahdan

olması barəsində qarşımıza yeni bir məna çıxır. O da

budur ki: Insan, ancaq uca Allahın sahib etməsi ilə, ona çatdırması

ilə bir yaxşılığa sahib ola bilər. Demək ki bütün yaxşılıqlar Allahın, pis-

22 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lükler də insanındır. Beləcə, "Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır. Başına

gələn pislik isə özündəndir..." ayəsinin mənas(n)ı daha bir diqqətə çarpanlıq

qazanır.

Iyilikler Allahdandır, çünki hər yaxşı ONun tərəfindən yaradılmışdır.

Xilqət və gözəllik də ayrılmaz ikilidir. Yenə yaxşılıqlar ONdandır,

çünki xeyrdirlər. Xeyr isə, ONun əlindədir. Bir kimsə ancaq ONun

sahib etməsiylə bir xeyirə sahib ola bilər. Pisliklər isə ona nisbət

edilməzlər. Çünki pis bir şey, pislik məzmununda yaradılmış deyil.

Uca Allah isə yaradar. Yaratma ONun işidir. Pislik, məsələn

insanın Allah qatından gələn bir rəhməti itirməsidir; insanlar tərəfindən

işlənən bir əməldən ötəri, uca Allah o rəhmətin axışını

dayandırmışdır. Itaat və günah mənasında yaxşılıq və pisliyə gəlincə;

daha əvvəl bu kitabın birinci dərisində, "Allah bir sivrisinegi... nümunə

göstərməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəsini təfsir edərkən, bunların

uca Allaha nisbət edilişləri haqqında şərhlərdə ol/tapıldıq.

Bu məzmunda təfsir kitablarını araşdıracaq olsanız, fərqli sözlər,

dəyişik görüşlər və meyllər görəcəksiniz, sizi heyrətə salacaq

problemlərlə qarşılaşacaqsınız. Etdiyimiz şərhlərin, Allahın

kitabı üzərində düşünənlər üçün kafi bir açıqlıqda və açıqlayıcılıqda

olmasını diləyirik. Bir araşdırmaçı, bu mövzunu araşdırarkən,

mövzunun fərqli istiqamətlərini bir-birindən ayrı tutmaq, Quranın yaxşılıq,

pislik, nemət, cəza kimi anlayışlara gətirdiyi mənaları qavramaq,

cəmiyyətin və birənin şəxsiyyətlərini ayrı-ayrı qiymətləndirmək məcburiyyətindədir.

Çünki belə et-ması halında, ifadələrin ana mesajını

dəqiq bir şəkildə qəbul edə bilər.

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Özlərinə əlinizi döyüşdən çəkin...

deyilənləri görmədinmi?" ayəsiylə əlaqədar olaraq Nəsəs(n)i, Ibni

Cərir, Ibni Əbi Xatəm, Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək- və

Beyhaki öz Süneninde Ikrime kanalıyla Ibni Abbasın belə dediyini

rəvayət edərlər: "Əbdürrəhman b. Avf və yoldaşları

Rəsulullahın (s. a. a) yanına gələrək, 'Ey Allahın peyğəmbəri, bizlər

Nisa Surəsi 77-80 ............................................................. 23

müşrikkən şərəfli, üstün idik; lakin iman edincə alçaldıq.' dedilər.

Peyğəmbərimiz (s. a. a) 'Mən bağışlamaqla [döyüşdən əl çəkib əziyyətləri

xoş görməklə] əmr edildim. Əsla/çəkin xalqla döyüşməyin.' Uca Allah,

onun Mədinəyə gəlməsini təmin edincə, döyüşməsini əmr etdi.

Bunun üzərinə daha əvvəl döyüş istəyənlər, bu səfər döyüşdən qaçındılar.

Uca Allah, onların ziddiyyətli rəftarlarına işarə edən bu ayəs(n)i

endirdi: "Özlərinə, əlinizi döyüşdən çəkin... deyilənləri görmədin

mi?"

Yenə eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Ibni Cərir və Ibni Münzir Qata-

baban bu ayələ əlaqədar olaraq bunları rəvayət edərlər: "Peyğəmbərin

(s. a. a) səhabələri içində bir qrup vardı. Bunlar, hicrətdən əvvəl Məkkədə

olduqları sırada döyüşmək üçün can atırdılar. Rəsulullaha

(s. a. a) gedib belə dedilər: Bizə icazə ver ki, külünklerimizi al/götürüb onlarla

döyüşək. [Yəni onlara qılıncsız belə qalib gələ bilərik.]"

Katade daha sonra belə deyir: "Bizə gələn məlumatlara görə

ABdir-rəhman b. Avf da bunlar arasında idi. Lakin Rəsulullah

(s. a. a) onları bundan daşınmağa çağıraraq, mənə döyüş əmri verilmədi, buyurdu.

Ancaq hicrət reallaşıb döyüş əmri verilincə, bu adamlar

bundan məmnun olmadılar və sizin duy/eşitdiyiniz şeyləri etdilər. Bunun

üzərinə uca Allah belə buyurdu: "Də ki, dünya geçimligi azdır,

axirətsə çəkinənlər üçün daha xeyirlidir və sizə et payı qədər

belə zülm edilməz."

Təfsir-ul Ayyaşidə Safvan b. Yəhya kanalıyla Imam Musa

Qazıntımdan (ə.s) belə rəvayət edilər: "Allah dedi ki: Ey Adəmoğlu,

mənim me-şiyetimle (iradə və diləməmlə) diləyə bilir və söyləyə bilir

oldun. Mənim gücümlə sənə yüklədiyim fərzləri yerinə yetirdin.

Mənim bəxş etdiyim nemətlər sayəsində, özündə mənə qarşı

günah işləyəcək gücü tapa bildin. Sənə gələn hər yaxşılıq Allahdandır;

başına gələn hər pislik də özündəndir. Çünki sənə yaxşılıq vermə

barəsində mən səndən daha prioritetliyəm və sənə pislik

vermə nöqtəsində, sən məndən daha layiqsən. Çünki mən etdiyimdən

ötəri sorğulanmam; amma insanlar sorğulanarlar." [c. 1,

s. 258, h: 200]

24 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Mən deyərəm ki: Təfsirimizin birinci dərisində, "Allah bir sivrisinegi...

nümunə olaraq göstərməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəsini açıqlayarkən,

bu rəvayətin dəyişik bir ifadə tərzinə sahib bir başqa versiyasını

köçürdük. Orada bununla əlaqədar düşüncələrimizə də yer verdik.

əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə

Əbdürrəhman b. Haccacdan belə rəvayət edər: "Imam Cəfər Sadiğin

(ə.s) yanında bəladan və uca Allahın möminlərə xas etdiyi

bəla növlərindən danışıldı. Buyurdu ki: Rəsulullaha (s. a. a), dünyada

ən şiddətli bəlalara düçar olanlar kimlərdir? deyə soruşuldu.

Buyurdu ki: Peyğəmbərlər. Sonra insanların içərisindən peyğəmbərlərə

bənzəyənlər (evliyaullah), dərəcələrinə görə sıralanarlar.

Daha sonra möminlər imanları və əməllərinin yaxşılığı nisbətində bəlalara

məruz qalarlar. Bu səbəbdən kimin imanı səhih, əməli gözəlsə,

qarşılaşdığı bəla da o nisbətdə şiddətli olar. Imanı zəif və əməli

zəif olanın başına gələn bəla da o nisbətdə cılız olar." [Üsulu Kafi, c. 2,

s. 252, h: 2]

Mən deyərəm ki: Məşhur rəvayətlərdən biri də Peyğəmbər əfəndimizin

(s. a. a) bu sözüdür: "Dünya möminin zindanı, kafirin cənnətidir."

Eyni əsərdə, bir neçə kanaldan Imam Sadiq və Imam Misdən

(ə.s) belə rəvayət edilər: "Mömin [onun iman və bəla xüsusundakı

vəziyyəti] tərəzinin [iki] kefesi kimidir. Imanı artdıqca başına gələn

bəlalarda da artım olar." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 254, h: 10]

Eyni əsərdə Imam Misin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər:

"Uca Allah möminə bəlaları hədiyyə olaraq göndərər, eynilə qürbətdəki

bir insanın ailəsinə hədiyyə göndərməsi kimi. Bir doktor/həkimin

xəstəyə zərərli şeyləri qadağan etməsi kimi, möminə dünyanı qadağan edər."

[Üsulu Kafi, c. 2, s. 255, h: 17]

Yenə eyni əsərdə Imam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət

edilər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allahın, malında və bədənində