Nitq mədəniyyətinin əsasları

Samitlər əvəzlənərək tələffüz olunur 
c→j dil-diş samitindən əvvəl gəldikdə: əcdad - ə/j/dad, səcdə - sə/j/də, 
vicdan – vi/j/dan və s. 
ç→ş ç samiti ilə bitən təkhecalı sözlərdən sonra dil-diş samiti gəldikdə: 
qaçdı – qa/ş/dı, uçdu – u/ş/du, köçdü – kö/ş/dü, üç dəstə - ü/ş/ dəstə, heç zaman – 
he/ş/ zaman və s. 
g→y əgər - ə/y/ər, məgər – mə/y/ər, Nigar – Ni/y/ar və s. 
n→m söz daxilində n-dən sonra b samiti gələrsə: sünbül – sü/m/bül, şənbə 
- şə/m/bə, tənbəl – tə/m/bəl, günbəz - gü/m/bəz və s. 
ğ→x söz ortasında kar samitdən əvvəl gəldikdə: bağça – ba/x/ça, 
sağsağan – sa/x/sağan və s. 
k→k` söz daxilində qalın saitli hecada gəldikdə dilarxası, partlayan, kar k` 
səsi ilə tələffüz olunur: mi/k`/rob, yarmar/k`/a, tra/k`/tor və s. 
k→x` k samiti ilə bitən sözdən sonra samitlə başlayan şəkilçi və söz 
gəldikdə: çörəkdən – çörə/x`/dən, çörək kəsmək – çörə/x`/ kəsmə/x`/ və s. 
q→k` təkhecalı və çoxhecalı alınma sözlərin sonunda: aşıq – aşı/k`/, 
məxluq – məxlu/k`/, fərq – fər/k`/, xalq – xal/k`/ və s. 
Səslər tələffüzdən düşür 
1)
st, şt və xt səs birləşmələri ilə bitən sözlərin sonunda t səsi həmin 
sözlərdən sonra samitlə başlanan şəkilçi və ya söz gəldikdə tələffüzdən düşür. 
Məsələn, dosluq (dostluq), dos sözü (dost sözü), güzəşsiz (güzəştsiz), güzəş 
getmək (güzəşt getmək), xoşbəxdır (xoşbəxtdır), xoşbəx tələbə (xoşbəxt tələbə) 
və s. 

---

156 
2) Sözlərdə o və ö saitlərindən sonra v samiti gələrsə, v tələffüzdən düşür. 
Məsələn, dovşan-do:şan, dovğa-do:ğa, çovdar-ço:dar, növbə-nö:bə, lövbər-lö:bər 
və s. 
Şəkilçilərin tələffüzü 
Bəzi şəkilçilər müəyyən şərait və məqam daxilində yazılışından fərqli 
tələffüz olunur ki, bu deyiliş tərzi orfoepik norma kimi qəbul edilir. Şəkilçilərin 
orfoepik tələffüzünə aşağıdakıları göstərmək olar: 
1.
İsmin çıxışlıq hal şəkilçisi 
m, n
samitləri ilə bitən sözlərdən sonra 
nan, nən
şəklində tələffüz olinir. Məsələn, adamdan-adam/nan/, atamdan- 
atam/nan/, milyondan-milyon/nan/, birindən-birin/nən/, məndən-mən/nən/ və s. 
2.
Üçüncü şəxsin xəbər şəkilçisindəki r samiti tələffüzdən düşür. Həmin 
şəkilçi -dı, -di, -du, -dü formasında tələffüz olunur. Məsələn, şagirddir – 
şagird/di/, həkimdir – həkim/di/, yazmışdır – yazmış/dı/ və s. 
3.
a, ə saitləri ilə bitən fellərə saitlə başlanan şəkilçi artırıldıqda söz 
sonundakı açıq saitlər (a, ə saitləri) ahəng qanununa uyğun şəkildə müvafiq qapalı 
saitlərin biri ilə əvəz olunaraq tələffüz edilir. Məsələn, başlayır-başlıyır, işləyir-
işliyir, gözləyir-gözlüyür, ovlayan-ovluyan və s. 
4.
II şəxs cəm şəkilçisi -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz bir heca ilə -sız, -
siz, -suz, -süz şəklində tələffüz olunur. Məsələn, gedirsiniz-gedir/siz/, görürsünüz-
görür/süz/, yorğunsunuz-yorğun/suz/ və s. 
5.
Sifət düzəldən -lı, -li, -lu, -lü şəkilçisi qoşulduğu sözün son 
samitindən asılı olaraq -rı, -ri, -ru, -rü; -dı, -di, -du, -dü; -nı, -ni, -nu, -nü şəklində 
tələffüz olunur. Məsələn, ətli-ət/di/, unlu-un/nu/, dadlı-dad/dı/, qazlı-qaz/dı/, varlı-
var/rı/, ətirli-ətir/ri/, qüsurlu-qüsur/ru/ və s. 
6.
Cəm şəkilçisi –lar//-lər qoşulduğu sözün son samitindən asılı olaraq –
rar//-rər, -dar//-dər, -nar//-nər şəklində tələffüz olunur. Məsələn, qərarlar – 
qərar/rar/, dəftərlər-dəftər/rər/, qovunlar-qovun/nar/, gəlinlər-gəlin/nər/, işlər-
iş/dər/, atlar-at/dar/ və s. 

---

157 
7.
İndiki zaman III şəxsin cəmində işlənən fellərdə zaman şəkilçisi -ıl, 
-il, -yul, -yül şəklində tələffüz olunur. Məsələn, alırlar-al[ıl]lar, gəlirlər-gəl[il]lər, 
oxuyurlart-oxu[yul]lar, görürlər-gör[ül]lər, söyləyirlər-söyl [ü][yül]lər və s. 
8.
–ma//-mə şəkilçisindən sonra y ilə başlanan şəkilçi gəldikdə inkarlıq 
şəkilçisinin saiti söz kökünün ahənginə uyğun qapalı saitlə əvəz edilir. Məsələn, 
gəlməyim-gəlm/i/yim, almayım-alm/ı/yım, oxumayım-oxum/u/yum, görməyim-
görm/ü/yüm və s. 
9.
Nəqli keçmiş zaman şəkilçisindən sonra III şəxs xəbər şəkilçisi 
gəldikdə zaman şəkilçisindəki ş samiti tələffüz olunmur. Məsələn, baxmışsan-
baxmısan, baxmışsınız-baxmısız, gəlmişsən-gəlmisən, gəlmişsiniz-gəlmisiz, oxu-
muşsan-oxumusan, oxumuşsunuz-oxumusuz və s. 
10.
İdi, imiş
hissəcikləri saitlə bitən isim, sifət və fellərə qoşulduqda 
hissəciyin əvvəlinci saiti düşür, sözün son saiti bitişdirici y samitinin təsiri ilə 
müvafiq qapalı saitə çevrilərək tələffü olunur. Məsələn, alsa idi - /alseydi/, gəlsə 
idi - /gəlseydi/, görsə imiş - /görseymiş/, xına imiş - /xıneymiş/, nəvə idi - 
/nəveydi/, dərə imiş - /dəreymiş/, ata idi - /ateydi/, ata imiş - /ateymiş/, acı idi - 
/aciydi/, quru imiş - /quriymiş/, xırda idi - /xırdeydi/, incə imiş - /inceymiş/ , alsa 
imiş - (alseymiş), gəlsə imiş – (gəlseymiş) və s.