Нязяри вя практики риторика

I. Eyniyyət qanunu

(«Hər bir mahiyyət özü-özü ilə eyniyyət təşkil etməli­dir».)

Eyniyyət qanununa (Lex identitatis) görə hər bir ta­mam­lan­mış fikir əvvəlcədən məlum olan və ya nəzərdə tutulan müəy­yən kontekst çərçivəsində öz formasını və öz mənasını sax­lamalıdır.

Bu qanuna əməl etməklə məlumatın predmet sərhədi qəti olaraq müəyyən edilir. Bu isə məlumatın tam düzgün başa dü­şülməsi üçün zəruri haldır.

Dərhal qeyd edək ki, formal məntiqin digər qanunları kimi bu qanunun da fəaliyyəti yalnız bir tam nitqin üzərində cəmləşir. Ritorika heç də həyat boyu gərçəklik obyektlərinə dair təsəvvürlərimizi dəyişməyi qadağan etmir: məlum məsə­lə­dir ki, bu təsəvvürlər həmişə dəqiqləşir, konkretləşir, bəzən isə hətta şəklini dəyişir. Bu səbəbdən də təəccüblü deyil ki, srağağün insan cismani cəzanı faydalı, dünən – yol verilən kimi qəbul edər, bu gün isə onu tamamilə qadağan edə bilər.

Eyniyyət qanuna yalnız bir tam nitqin daxilində predme­tin sərhədləri dəyişməyə başlayanda «işə» düşür. Daha doğru­su, cismani cəzanın yolverizməliyinə dair məlumat hazırlayar­kən mən, görünür, onu nə vaxtsa cismani cəzanın kiməsə «fay­dalı» olmasına dair bir sıra nümunələrlə yükləməcəyəm.

Bu və ya digər anlayışa aid edilən mənanı mən həmişə dəyişsəm, dinləyici çətin ki, bu nitq situasiyasında özünü rahat hiss etsin. Bundan başqa, belə növ «təkamül» mənim müvafiq anlayışı nə dərəcədə geniş şərh etdiyimi aydınlaşdımaq məq­sə­dilə bir sıra dəqiqləşdirici sualların yaranmasına səbəb olur. Həm­­çi­nin mənim ümumiyyətlə, əvvəlcə etdiyim izahı nə dərə­cə­də yadda saxlayıb – saxlamadığımı yoxlamaq məqsədilə bir sıra sualların verilməsinə də ehtiyac yaranır (müqayisə et: mə­gər biz hələ N haqqında danışmırıq? Məgər biz N-i artıq … kimi xarakterizə etməmişikmi? və s.).

Eyniyyət qanununun necə işlədiyini başa düşməyə belə bir analogiya kömək edə bilər. Əgər siz mənə ev satmaq istə­yir­sinizsə və prinsipcə məni qane edən qiyməti artıq de­miş­si­nizsə, söhbətin gedişində sizdən gah bir, gah da digər məbləğ eşitmək mənim üçün çətin ki, xoş olsun (xüsusən də bu məb­ləğ həmişə artmaqda davam edərsə). Ən yaxşı halda bu alver baş tutmayacaq, çünki sizin arzunuzun «sərhədlərini» müəy­yən­ləş­dirmək mənə müyəssər olmur.

Beləliklə, hər hansı məlumatı verərkən danışan dinləyici­lərin tələblərini nəzərə almalıdır. Bu tələblərdən biri isə həm­söh­bətlə birbaşa və ya dolayısı ilə müəyyənləşdirdiyi «işlərin və­ziyyətinə» hərdənbir yenidən nəzər salmaqdır. Danışanın se­­çilmiş mövzuya sədaqıtə, onun üçün relevant olan aspektlər üzə­rində diqqəti cəmləşdirmək, obyektin sərhədlərini poz­ma­­maq və s. kimi keyfiyyətləri nəzərə alması elə nitq fəaliy­yə­tində eyniyyət qanunun reallaşması deməkdir.

Bu mənada ən yaxşı antimodel kimi «incəsənət aləmin­də» məşhur olan N-in şerləri haqqında gülməli rəy çıxış edə bilər. «N-in çox yaxşı şerləri var, xüsusilə də onlardan bəziləri … əslində baxanda bir şeri yaxşıdır. Hətta bütün şer də yox, yalnız bax bu yer – daha doğrusu, əslində, bu misra yaxşıdır… Amma əslində, elə onun özü də yaxşı deyil».

Mövzu ilə belə «kənara sapma» - eyniyyət qanununun ardı­cıl sürətdə belə pozulması – əlbəttə, həmişə qəsdən edil­mir. Amma predmetsiz danışığın bütün aspektri hamıya yaxşı mə­­lum­dur: həm «heç bir şey» haqqında danışıq, həm də «dər­hal hər şey» haqqında danışıqda eyniyyət qanunun pozulma­sına əyani nümunədir.

Bu qanunun pozulması zamanı arqumentləşdirmə prosesi nəinki çətindir, o, sadəcə olaraq mümkün deyil: axı arqument­ləş­dirmə (hər halda məntiqi cəhətdən arqumentlədirmə) özün­də dərəcələrə bölgünün istiqamətini və xarakterini anlamaqla müxtəlif dərəcəli anlayışlar birliyinə əsaslanmanı əks etdirir. Anlayışın sərhədinin qeyrimüəyyənliyi səbəbindən dərəcələrə bölgü prosedurası sadəcə olaraq həyata keçirilə bilməz.

Eyniyyət qanunu faktiki olaraq predmetin özünün özü ilə eyniyyət təşkil etməsini təmin edir. Bu isə onun vahidliyinin (soy əlamətlərinin və xüsusi əlamətlərin cəmi kimi) və dərk olunmasının zəruri şərtidir. Ritorikanın inkişafının ilk mər­hə­lələrində başa düşürdülər ki, konkret məlumatda predmet adə­tən onun bütün tərəflərinin vəhdəti şəklində əks olunmur.

Konkret məlumat predmetin yalnız ayrı-ayrı keyfiyyət­lə­ri­ni əks etdirir ki, bu da məlumatın aspektlərini təşkil edir. Amma bununla eyniyyət qanunu heç də məsələn, hər hansı mə­lumat üçün relevant olan aspektlərin miqdarını müəyyən etmir. Eyniyyət qanunu predmetin müxtəlif tərəfdən izahına da qadağa qoymur. O, yalnız danışana «miqyası» unutmamağı məs­­ləhət görür.