Нязяри вя практики риторика

Model: təkzibedilməz sübutun təsiri əvəzinə – sübutun tək­zibedilməz təsiri.

Nümunə: Bəşəriyyətin tarixində kommunist ideyalarının anlaşılmaz möhkəmliyi fenomeni bir qədər təəccüblüdür.

Bu nümunədə, məlum olduğu kimi, anlaşılmaz möhkəm­lik fenomeni enallaqa kimi çıxış edir: Bu «şübhəsiz ki», möh­kəmliyin anlaşılmaz nəticəsidir. Bütün enallaqalar kimi bu enal­laqanı da yalnız təcrübəli auditoriya başa düşə bilər. «Anla­şılmaz möhkəmlik fenomeni» möhkəmliyin anlaşılmaz fenno­meni söz birləşməsi ilə müqayisədə daha asan başa düşülür.

Bu nümunədə də gördüyümüz kimi enallaqanın sirri hər şeydən əvvəl analogiyanın qaydalarından birini əks istiqamət­də istifadə etməsidir. Bu qayda belə səslənir: müqayisə edilən obyektlər arasındakı münasibətlər tranzitiv olmalıdır. (düzdür, simmetrik və tranzitiv əlamətlər, refleksiv əlamətlər kimi zəru­ri əhəmiyyət daşımır: enallaqa da məhz bu məqamdan istifadə edir.)

Bu qaydadan neqativ istifadə halında əlamət (bizim nümunədə anlaşılmazlıq) mahiyyətcə tranzitiv anlayış deyil, daha doğrusu hər iki anlayışda göstərilənlər («anlaşılmaz feno­men» və «(kommunist ideyalarının) möhkəmliyi») paraloqik əməliyyatın gedişində tranzitiv olur. Belə olduqda o, analo­gi­yanın bir üzvündən digərinə doğru hərəkət etmək imkanı əldə edir.

Sıra: ziddiyyətli ideyanın xarakteri, yayqın xətt növü; mə­nasız olaraq fikrə dalma cəhdi.

Enallaqa (2) çox vaxt həm də «qrammatik kateqoriyanı» müəyyənləşdirmək üçün istifadə edilir. Mahiyyətcə bu da yer dəyişikliyidir – kateqoriyanın (məsələn, nitq hissəsinin və ya ismin halının) qrammatik məntiq baxımından ona xas olama­yan mövqeyə tərəf yer dəyişikliyidir.

Bu mənada enallaqa cümlənin strukturunda qrammatik ardıcıllıgın kəskin «pozulması»dır. Buna gərə də onu hiquq bölməsində öyrənmək daha məqsədəuyğundur.

Model: yalnız yatmaq və yemək barədə düşünmək.

Nümunə: Həkimlər və tərbiyəçilər tez-tez soruşurlar: «Biz bu gün nə yemişik»?

Şəxs kateqoriyasına aid olan enallaqa onların özlərinin bu gün nə yediyi sualını yaratmır: onları yalnız pasiyentin və ya tərbiyə edilənin qida rasionu maraqlandırır, amma ikinci şəxsin əvəzinə birinci şəxsin cəmindən istifadə olunur.

Digər hüquqlar kimi enallaqa da normativ sintaksis qay­dasının şəklini dəyişir: bu halda – bu qayda sintaksis strukturun ayrı-ayrı komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsirin zəruri­liy­yətinə aiddir. Məlum olduğu kimi, həmsöhbətə adətən ikinci şəxs əvəzliyi ilə müraciət edilir; bu fakta əhəmiyyət vermə­yə­rək, bu halda enallaqa özünəməxsus «iştirak effekti» yaradır.

Sıra: biz kiçik insanlarıq; cavan piyada; bu elə belə də ola­caq, özünü mənimlə apar.

11) Epitet – ən məşhur troplardan biridir. Yunancadan (epi­tethon) hərfi tərcümədə əlavə etmə deməkdir və həqiqətən pred­metə onun xarakteristikası kimi «əlavə edilir». Epitetə uyğun olaraq, xüsusilə aydın şəkildə məntiqi və paraloqik nitq dav­ranışı növləri haqqında sual yaranır. Bununla əlaqədar ola­raq məntiq vasitəsi kimi – tərifi və paraloqika vasitəsi kimi – epi­teti fərqləndirmək lazımdır.

Belə hesab edirlər ki, tərifdən predmetləri fərqləndirmək, epitetdən isə onların xarakteristikası üçün istifadə olunur. Hə­qi­qətən əgər biz «ilkin sübut» və ya «qeyri-ciddi sübut» kimi tərif növünü «aydın sübut» və ya «mənasız sübut» kimi epi­tetlə müqayisə etsək, məntiq və paraloqika arasındakı fərqi görmək çətin etməz. Məntiq predmeti sistemləşdirir, paralo­qika isə onu fərdiləşdirir. Bu səbəbdən heç də bütün «əlavə­lər» epitet deyil.

Tərifdən fərqli olaraq, epiteti müəyyənetmə metodikasını konkret təsəvvür etmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, epitet de­mək olar ki, həmişə bir qədər metaforik xarakter daşıyır. Amma epiteti və tərifi bir-birindən ayıran bu fərqləndirici əla­mət epitet və metaforanı «yaxınlaşdırır». Axırıncı ikisi arasın­dakı fərq hər şeydən əvvəl ilk baxışda başlıca olaraq qram­matik xarakter daşıyır: epitet rolunda hər şeydən əvvəl (amma həmişə yox) sifət, metafor rolunda isə digər nitq hissələri çıxış edir.

Göründüyü kimi, bu qayda – heç də qeyd – şərtsiz deyil və yalnız istiqamətlənmə kimi istifadə olunmalıdır. Amma ikinci qaydanı – semantik qaydanı da göstərmək olar. Onu aşa­ğı­dakı şəkildə müəyyən etmək olar: bir tərəfdən metaforanın, digər tərəfdən isə epitetin komponentlərinin məna baxımından təhrif edilməsi bir-birindən fərqlənir. Metaforada hər iki komponent (həm isim, həm də sifət) eyni dərəcədə məna baxı­mından transformasiyaya məruz qalır, epitetdə isə isimə nisbə­tən sifət daha çox belə transformasiya olunur.

Beləliklə, «od rəngli sarı-qırmızı pələng» (epitet) və «ka­ğız pələng» (metafora) semantik baxımından hər şeydən əvvəl bir-birindən onunla fərqlənir ki, birinci halda əlamətin məna cə­hətdən intensivliyinə baxmayaraq, pələngin heyvan kimi key­fiyyəti praktiki olaraq dəyişməyib. İkinci halda isə söhbət artıq pələngdən (daha doğrusu heyvandan) getmir: söz birləş­mə­sinin hər iki komponenti semantik transformasiyaya məruz qalıb. Bu fərqi asanlıqla hiss etmək olar.

Amma hər bir halda epitet və metaforanı fərqləndirmək elə də asan olmur: real nitq praktikasında çoxlu sayda həqi­qə­tən mürəkkəb situasiyalara rast gəlmək olar.