Нязяри вя практики риторика

İn medias modelinin "yaradılması" ritorikada əslində intri­qa anlayışının (daha doğrusu oxucunun marağını stimul­laş­dırmaq məqsədilə süni yaradılmış hadisələrin) meydana gəl­mə­si demək idi. Hadisənin komponentlərinin fabullaşdırılıması prosesi – onların müəllif tərəfindən yenidən bölüşdürülməsi – materialın izahının bir sıra metodlarına adların verilməsinə sə­bəb oldu: onların əksəriyyəti izahın "fabula metodları" (lat. "fa­­­­­bula"- nağıl, əfsanə) adı altında qruplaşdırılır.

Səbəbin yerinə nəticənin ön plana gətirilməsi, daha əvvəlki epizodlara nisbətən daha sonrakı epizodların göstəril­məsi, sondan başlanğıca doğru hərəkət və s. – bütün bunlar və bir çox digərləri izahın fabula modelinin göstəriciləri, intriqanın, xüsusən də bədii intriqanın əlamətləridir.

Məsələn, Homerin "Odissey" əsəri klassik şəkildə həddindən artıq məharətlə qurulmuş intriqa hesab edilir. Burada əsas üsul kimi hadisələrin retrospektiv izahını (daha sonradan daha əvvələ doğru) və indidən keçmişə və gələcəyə tərəf çoxsaylı sıçrayışları müşahidə etmək olar. Belə kompozisiya (dispozisiya) texnikası əslində mümkün deyil.

Məlum olduğu kimi, birbaşa hadisələrin mahiyyətinə nüfuz etməsinə baxmayaraq, izahın fabula modeli də həm danışan, həm də dinləyən üçün çox təhlükəli idi.

Bu modellə işləyən zaman danışandan kifayət qədər yüksək səviyyədə "texnika" tələb olunur: o, bir tərəfdən, bütün tarixi elə ilk təqdimat zamanı "satmamalı", digər tərəfdən isə "işin mahiyyətini" həddindən artıq gec, artıq "iş" öz marağını itirəndən sonra "təqdim etməməli" idi. Belə şəraitə biz ən azı "lətifə danışmaq məharəti" nümunəsində qarşılaşmışıq. "Usta" heç bir zaman dərhal bütün kartları nümayiş etdirmir, əslində "yeməyin" verilməsi məqamını təxirə salaraq, eyni situasiyanı də­fələrlə təkrarlamaqla, dinləyiciləri hövsələdən çıxarmır. Çox­­lu miqdarda qəlyanaltıdan sonra (biz bunu kulinariya – qas­tronomiya sahəsindən bilirik) belə "yemək" bəzən artıq zə­ruri olmur. Fabulyar model quran müəllif yadda saxlamalıdır ki, ha­disələrin təbii gedişinə adətən etiraz etməyən dinləyicilər ha­di­­sənin digərləri ilə birlikdə nə dərəcədə yaxşı qruplaşdı­rılması mə­sələsinə həddindən artıq tənqidi yanaşırlar (hamı həmsöh­bə­tin "bunu əvvəl də deyə bilərdin!" və ya "vaxtı niyə uzadır­san?", "bu məsələni yekunlaşdırmaq lazımdır" və s. kimi reak­siyasının şahidi olub).

Buna görə də dinləyiciyə "fabula" təqdim ediləndə o, məsələyə tənqidi yanaşmaqdan daha çox (tənqid edən adətən problemin mahiyyətini itirir!) hadisələrin müəllif tərəfindən göstərilən şəkildə qruplaşdırılmasının səbəbini anlamağa və müəllifi hadisələri digər şəkildə deyil, məhz belə qruplaşdır­ma­ğa vadar edən gizli niyyətini başa düşməyə çalışmalıdır.

Başqa sözlə, dinləyici belə situasiyalarda nitq strategi­ya­sını "oxumağı" bacarmalıdır və materialın izahı zamanı onu qiy­mətləndirməkdən çəkinməlidir. Bundan başqa, dinləyici iza­hat zamanı bu və ya digər şəkildə çox sürətlə faktdan faktın şərhinə və ya daha çox maraqlı faktdan daha az maraqlı fakta keçidə hazır olmalıdır.

Əgər "ab ovo" modeli əslində yalnız bir izahın "süjet" və ya xronoloji (başlanğıcdan sona doğru) sxemi nəzərdə tutursa, "in medias res" modeli izahın sxem (və ya metod) seçimi üçün çox geniş imkan yaradır. Bu ikinci model ilə əlaqədar olaraq aşağıdakı metodlar fərqləndirilir:

- deduktiv

- induktiv

- analoji

- mərhələli

-konsentrik (ümumi mərkəzli)

Materialın izahı metodları kimi bu metodlar haqqında artıq burada bəhs edəcəyik, amma bu metodlar yalnız əsas hissənin birinci bölməsinə – izahata deyil, həm də onun ikinci bölməsi – arqumentasiyaya aiddir. Artıq qeyd edildiyi kimi, tam nitqin tərkibində izahatı və arqumentasiyanı "fərqləndirmək" tədricən çətinləşir. Yalnız bəzi hallarda əsas hissə aşağıdakı kimi görünür:

1. 
   izahat; 2) arqumentasiya
   

Adətən tövsiyyə edilən struktur kimi arqumentasiyanı əsas hissənin tərkibinə daha "incə" şəkildə daxil edən struk­turlar çıxış edir. Məsələn,

1. 
   Birinci yarımmövzu
   

1¹ izahat

1² arqumentasiya

2. ikinci altmövzu

2׳ izahat

2² arqumentasiya

3. üçüncü altmövzu

3׳ izahat

3² arqumentasiya və s.

Əsas hissənin bölməsinin daha qəribə təşkili sxemlərinə aid olan təkliflər də var. Məsələn, təklif edilirdi ki, əsas və ya daha güclü arqumentləri bu və ya digər «konstruksiya»nın zir­və­sində deyil, onun əsas hissəsində yerləşdirilməsi daha məq­sə­dəuyğundur (beləliklə, yeri gəlmişkən, dispozisiyanın üçün­cü bölməsi – nəticəyə ritorik baxımdan düzgün keçid realla­şır­dı).

Bu səbəbdən də izahatın metodları və arqumentasiyanın metodları haqqında ayrı-ayrılıqda danışmaq mümkün deyil.