3. O‘quvchi nutqidagi kam iste’mol so‘zlarni iste’molli so‘zlarga aylantirish. Ko‘p hollarda o‘quvchi so‘zning ma’nosini
bilsa-da, ammo nutqda undan deyarli foydalanmaydi. Bu holni
bartaraf etish uchun matndagi ma’lum bir so‘zni uning ma’nodoshari,
uyadoshlari, qarama-qarshi ma’nolari bilan almashtirish, nuqtalar
o‘rniga mazmunga muvofiq keladigan zarur so‘zni topib qo‘yish kabi
amaliy ishlardan unumli foydalansa bo‘ladi.
4. O‘quvchi nutqidagi adabiy tilga zid so‘zlarni bartaraf etish. Ma’lumki, o‘quvchilar nutqida adabiy tilda boshqacha aytiladigan
yoki umuman adabiy tilda bo‘lmagan bir qator so‘zlar (shevaga oid
so‘zlar, arxaik so‘zlar) borki, ular nutqning
sofligi, tushunarligi,
badiiyligiga putur yetkazadi. Bu salbiy holning oldini olish uchun
ko‘proq talaffiizi va yozilishi adabiy tildan farq qiluvchi so‘zlarni
adabiy tilda yozish, matndagi shevaga oid so‘zlar yoki arxaik so‘zlarni
adabiy tildagi so‘zlar bilan almashtirishdan foydalanish mumkin.
O‘qituvchi darsga tayyorlanar ekan, qaysi so‘zlar o‘quvchining
lug‘atiga kirishi, qaysi so‘zlaming ma’nolari izohlab berilishini
aniqlab olishi zarur. Masalan, «Undosh tovushlaming talaffuzi va
imlosi» mavzusi o‘rganilayotganda o‘quvchilar atigi bitta tovush bilan
farqlanuvchi
bir, bil, biy singari so‘zlarga duch keladilar. Shubhasiz,
yuqoridagi so‘zlardan
biy (
bek ma’nosida otlarga qo‘shilib keladigan
va onda-sonda urug‘ boshlig‘i ma’nosida mustaqil kela oladigan so‘z).
Masalan:
Biylar bir yoqadan bosh chiqarishga so‘z berdilar.
314
Abdurahmonbiy qo‘rboshi bo‘lsa ham ularning orasida obro‘yi baland edi kabilarning ma’nosi izohlanishi va o‘quvchilar
iste’molidagi so‘zga aylantirilishi lozim. O‘quvchilarning so‘z
boyligini oshirishda quyidagi usullardan foydalanishni maqsadga
muvofiq deb bilamiz:
