Ona tili va bolalar adabiyoti
-ilova.Mutaqil ishlarni tekshirish
Yüklə 5,67 Mb.
|
3-ilova.Mutaqil ishlarni tekshirish; Talabalarning uyda mustaqil tarzda turli badiiy asarlardan olib kelgan mavzuga oid gaplari tahlil qilinadi. Javoblarning to’g’riligi talabalar tomonidan kuzatilib, tegishli o’rinlarda tuzatishlar kiritilib boriladi. Namuna: Bosmachilik harakatidan ko’z-quloq bo’lib turmoq uchun Keyli Farg’onada qoldi. (S. Kalmikov.) Ko’z-quloq bo’lib turmoq –ibora, xabardor so’ziga teng. 4-ilova.Blits texnologiyasi. (Talabalar blits savollariga tegishli tartibda o’z javoblarini belgilaydilar)
Talabalar savollarga javoblarni belgilaganlaridan so’ng javoblar mavjud ikkinchi shakl namoyish etiladi va talabalar o’z xato va kamchiliklarini bilib olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Blits savollari ifodalangan varaqlar talabalarga tarqatilishi yaxshi samara beradi. Tekshirish uchun namuna
5-ilova. Mustaqil va ijodiy ish. Talabalar o’tirgan joylariga qarab 3 qatorga bo’liniadilar va har bir qatorga alohida quyidagi tartibda o’tilayotgan mavzu asosida mustaqil ishi topshiriladi:(Bajarilgan ishning sifati gapning mazmuni, tarbiyaviy ahamiyati hamda talabaning o’z misolini to’g’ri va tushunarli ifodalay olishi bilan belgilanadi.) 1-qator-Frazeolgik birlik ega vazifasida kelgan ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. 2-qator- Frazeolgik birlik kesim vazifasida kelgan ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. 3-qator- Frazeolgik birlik to’ldiruvchi vazifasida kelgan ikkita mazmunli gap tuzib izohlaydi. 6-ilova.Test tekshiruvi. Bunda har bir talabaga alohida variant asosidagi test beriladi va uning mustaqil tarzda bajarilishi nazorat qilinadi. (Test kalitlari yig’ishtirib olinib natijalari keyingi mashg’ulotgacha e’lon qilinadi.) Namuna
1. Qaysi iboraning ma’nosi tegajoq so‘zining ma’nosiga teng keladi? A) tutgan yeridan kesadi. B) tepa sochi tikka bo‘ldi. C) yerga ursa ko‘kka sachraydi D) tekkanga tegib tegmaganga kesak otadi. 2 So‘z va ibora o‘zaro sinonim bo‘lgan qatorni toping. A) tinchidi, ko‘ngli joyiga tushdi; B) mum tishlamoq, og‘ziga tolqon solmoq; C) o‘jar, tutgan yeridan kesadi; D) A va C 3. Frazeologik sinonimlar qatorini ko‘rsating. A) yulduzni benarvon uradigan, abjir; B) C, D C) burni ko‘tarilmoq, dimog‘i shishmoq; D) boshi ko‘kka yetmoq, og‘zi qulog‘iga yetmoq; 4. Qaysi qatordagi ibora mug‘ambir so‘ziga sinonim bo‘ladi? A) oyog‘ini tirab olmoq B) dilini og‘ritdi C) ilonning yog‘ini yalagan D) mehri tosh 5. Qaysi iboraning ma’nosi beparvo, beg‘am so‘zlariga sinonim bo‘ladi? A) qush kabi yengil tortmoq B) do‘ppisi yarimta C) chuchvarani xom sanamoq D) kayfi xush 6. 1) parvoyi falak; 2) dunyoni suv bossa, to‘pig‘iga chiqmaslik; 3) oshig‘i olchi; 4) do‘ppisi yarimta. Ushbu iboralardan qaysilari o‘zaro sinonim? A) 1,2,3,4 B) 1,2,3 C) ,2,3,4 D) 1,2,4 7. Qaysi qatordagi birliklarda so‘z o‘z ma’no mustaqilligini yo‘qotgan holda qo‘llangan? A) ushoqlarni termoq B) ko‘nglini bo‘shatmoq C) shu o‘lkada qolmoq D) A va B . Quyidagi gapda qo‘llangan iboraning qanday ma’noga egaligini belgilang. Bizning orzularimiz ko‘p edi, ammo peshanamizga yozilgani shu bo‘ldi. A) taqdir B) orzu C) qismat D) A va C. 8. Quyidagi iboralarning qaysi biri nisbatan keng tushuncha ifodalaydi? A) ko‘ngil bermoq B) ko‘ngil bog‘lamoq C) ko‘ngil qo‘ymoq D) yaxshi ko‘rmoq 9. O‘zaro sinonim bo‘lgan iboralar qo‘llangan gapni toping. A) Meni bilsang, Qo‘ng‘irot elda turaman, Har ish bo‘lsa, peshonamdan ko‘raman. B) Yaqinda peshonamdagi yolg‘iz onajonim ham betob bo‘lib qoldi. C) Taqdirga tan berib, nima bo‘lsa, peshonamdan ko‘rarman, deb xayol qildi. D) Peshonamizga bitgani shu bo‘lsa, qandoq qilaylik, oyi! 10. Quyidagi iboralardan qaysi biri bog‘lovchi bilan sinonim bo‘la oladi? A) shunga qaramay B) bo‘lsa, bordir C) u yoqda tursin D)ammamning buzog‘i
1. H.Jamolxonov. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti 2. M.Hamroyev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova, SH.Yo‘ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-yil. 3. Z.Otamirzayeva, M.Yusupova. O`zbek tili. 2004, O`AJBNT» markazi. 4. R.Ikromova D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001-yil. 5. Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. 2006, “Universitet” nashriyoti 6. R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamroyev. Ona tilidan mashqlar to`plami Toshkent, 2009-yil.
Amaliy mashg`ulotning texnologik kartasi
1-ilova Fonetik usul. Bu usulga ko‘ra, so‘zda fonetik o‘zgarish yuz berib, yangi so‘z hosil qilinadi. CHunonchi, so‘z urg‘usining o‘rnini almashtirish natijasida boshqa-boshqa so‘z turkumiga doir so‘zlar hosil bo‘lishi mumkin: yo’zma – fe’l, yozma’ – sifat, su’zma – fe’l, suzma’ – ot, fi’zik – ot, fizi’k – sifat, akade’mik – ot, akademi’k – sifat va b. Semantik usul. Bu usulga binoan, so‘z ma’nosida o‘zgarish ro‘y berib, ma’nosi boshqa-boshqa, shaklan o‘xshash yangi so‘z hosil bo‘ladi: kun – sutkaning yorug‘ qismi, kun - quyosh, planeta; ko‘k – osmon, ko‘k - havorangga o‘xshash rang, bir – son, birga, birdan, birda – ravish. Fonetik va semantik usul hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan nofaol tarixiy so‘z yasash usullari deb qaraladi.
2. Alg’bom, anketa, aktrisa, avans, abajur, attraktsion, ansamblg’, akusher, amortizator, antrakt, artilleriya, akkordeon, adres, avangard, atelg’e, argo, alg’ternativa, avantyura, anons. 3. Abstrakt, avaxta, avtomatika, akrobat, anonim, ariston, avtobaza, aktiv, akula, aliment, aerodrom, ataman, aviatransport, amirkon, affrikat, arbitraj, aristokrat. 4. Akademiya, akustika, aksioma, alebastr, anatomiya, antibiotik, amnistiya, antiteza, aorta, asbest, asfalg’t, atmosfera, alfavit, amfiteatr, azot, avtograf, analiz, araxis, akatsiya, antonim, apostrof, apteka. 108-mashq. O`qing. Berilgan va ajratib ko`rsatilgan so`zlar etimologik jihatdan qaysi tilga mansubligini aniqlab ayting. I. Adir, azimut, neft, guzar, muammo, kompleks, beshik, zona, gul, ruboiy, chilla, latifa, ayol, bola, stsenariy, platshakl, mushoira, diyor, disket, anor, armug`on, gavhar, gayka, davo, dabdaba, demokrat. II. 1. Dunyoda oqilona so`z va yaxshi nomdan boshqasi unutiladi. 2. Tarbiyasiz odam jonsiz jasadga o`xshaydi. (“Oz-oz o`rganib dono bo`lur”) 3. Xalqimiz azaldan o`z mahnaviy qadriyatlari va diniy ehtiqodini yuksak qadrlab kelgan. 4. Milliy tuyg`u inson uchun tabiiydir, chunki u ota-bobolardan meros qilib olingan. (I.Karimov) 5. Aspirant Davron Bo`ronov kechqurun institutdan uyga qaytmoqda edi. (E.Ahzamov) 6. Vatanimda chin grajdanman, SHudir mening oliy mansabim. (T.Saydaliev) 109-mashq. Quyida berilgan o`zlashma so`zlarni o`qing. Arab tilidan va fors-tojik tilidan o`zlashgan so`zlarni aniqlab, ularni ikki ustunga ajratib yozing. Abadiy, avvalo, ajdar, andisha, beandisha, attor, anjir, anjirzor, aziyat, alifbe, alifbo, ark, armug`on, asar, afsun, afsungar, atir, afzal, arg`uvon, arzon, ashyo, ashyoviy, anduh, aqida, aql, ahil, afg`on, astoydil, astar, avra, araz, ariza, armon, anjuman, adolat, ayol, arzanda, ajoyib, ajoyibot, andava, axloq, anor, anorzor, aholi, angishvona, askiya, askar, arra, arrakash, aloqa, amal, amaliyot, andaza, asbob, asil, atrof, afsona, anhana, ayyor, asab, ahlo, andarmon, azmoyish, adabiyot, ahd, ahamiyat. 110-mashq. O`qing. Gaplarda ishlatilgan jargon va argolarni aniqlang, qanday mahnoda qo`llanganini ayting. 1. Zamon bunaqa bo`lishini bilganimda hamma narsani sotib, shundan qilib qo`ymasmidim, — boy tagidagi xurjunga ishora qildi, — uch mingta buxoriy xurjunning bir chekkasida kelyapti. (H. Nuhmon, A. SHorahmedov.) 2. — Belni baquvvatrok, qilib oliptimi? — CHakki emas, uch mingdan ortiq tirigi-yu, uch ming o`ligi bor. — «O`ligi» dedingizmi? — O`sha Buxoroning qizili-da, — dedi cho`zib O`rmonbek xuddi pashmak holva eb tamshangandek. (H. Nuhmon, A. SHorahmedov.) 3. — Xo`sh, agar ikkita oq qirg`oqdan bo`lsa? — Ikkita yuz so`mlik demoqchisan-da, a? yomon emas-a!.. (M. G.) 4. — Nilufar, tur o`rningdax deyapman! — Nima qilaman turib? Nima ishingiz bor? — E, bomisan, danap? — dedi Karomatxon Nilufarni gij-gijlab va menga qarab: — Ana, pattangizni oldingiz, kalampo, endi noyi bo`ling! (U. N.) 5. Mullajiring bo`lmasa, har qanaqa mavsum ham befayzu belutf ko`rinadi. (R. Zahir.) 6. Burchakka ilib qo`yilgan plashchning cho`ntagidan g`ilofli ustara va quyidagi mazmundagi g`alati xatni topib oldik: «Kecha Mitkani xitlar ilintirishibdi, TSigan sotgan bo`lishi kerak. Qaqir-ququrlar xitoynikida». (L. SH.) 111-mashq. O`qing. Ajratib ko`rsatilgan so`zlarning mahnosini izohlang. 1. Bo`y desangiz — bir guli nihol, Dilni o`rtar yonoqdagi xol. (O.) 2. 3. Bir podsho shikordan qaytayotib tashna bo`libdi va bir hovli oldiga kelib suv so`rabdi. («Gulpari».) 4. Oftob mashriqdan chiqib o`lkamizni nurafshon qildi. (S. Kalmikov.) 5. Diydalarda yosh qalqidi. (S. Kalmikov.) 6. Mulla Mirtojiga o`xshaganlar zohirda tishlarining oqini ko`rsatib yurgan bo`lsalar-da, botinlarida g`azab-nafrat qaynab toshardi. (N. S.) 7. Ashhoriy kitoblarga ixlosmand bo`lgan Husayn yangi «Devon» yoki «Bayoz»lar topish ishtiyoqida saxxof do`koniga tez-tez kelib turardi. (K. Moiseeva.) 8. Hatto Aburayhonga birinchi dahfa muqobil kelganda ham, o`zini bunchalik yo`qotib qo`ymagan edi. (K. Moiseeva.) 9. Zarb, taqsimdan bergan vazifalarni tez-tez ishlab berdim. (N. S.) 10. Satranjning ham vatani Hindiston ekanligi jumla olamga ayon-ku! (K. Moiseeva.) 11. Siz yoshlarimiz fabrika-zavodlar qurishni bilmog`ingiz, «osmon poezd»lar yasab uchmog`ingiz kerak. (N. S.) 12. Har toifa xalq va qavm olimlari bitib qoldirgan kitoblarni o`qib chiqish lozim bo`ladi. (K. Moiseeva.) 13 Aburayhonning falakiyot va riyoziyot bobidagi ilm-hunarlari Xorazm saltanati uchun mislsiz foyda keltirajagiga imonim komil. (K. Moiseeva.) 14. Qarag`aylar uzra yoyilgan, ko`k gumbazida jilva qilayotgan ol rang shafaqning nafis bo`yog`i uning qirmizi yonog`i tusichalik tiniq va dilrabo emasdi. (F. Kuper.) 15. Biringiz buyuk munajjim bobolaringiz Ulug`bek poyoniga eta olmagan falakiyot ilmini nihoyasiga etkazarsiz. Oralaringizdan Beruniylar, Ibn Sinolar, zamon muhandislari, ulug` tabiatshunoslar etishib chiqar. (N. S.) 3- ilova 1. So‘zning ma’noli qismlari deyilganda nima nazarda tutiladi? A) so‘zning o‘zagi B) so‘zning o‘zagi, so‘z yasovchi va so‘z shakli yasovchi qo‘shimchalar C) so‘zning o‘zagi, so‘z yasovchi va so‘z shakli yasovchi qo‘shimchalar D) o‘zak va qo‘shimchalar so‘zning ma’noli qismlari hisoblanadi. 2. Qo‘shimchalarning vazifasiga ko‘ra qaysi turi o‘zlashma bo‘lishi mumkin? A) so‘z yasovchi; B) shakl yasovchi; C) so‘z o‘zgartuvchi; D) A va B javoblari to‘g‘ri. 3. Keltirilgan ta’riflardan o‘zak morfemaning asosiy xususiyatlari ifodalangan javobni toping. A) so‘zning ma’noli qismlari haqidagi ta’limot B) so‘zning eng kichik, bo‘linmas ma’noli qismi C) so‘zda albatta ishtirok etadigan, leksik ma’no ifodalay oladigan morfema turi D) mustaqil leksik ma’no ifodalay olmaydigan, so‘zning leksik yoki grammatik ma’nolarining shakllanishiga xizmat qiladigan morfema turi 4. Keltirilgan ta’riflardan qay biri so‘z yasovchi qo‘shimchalarning xususiyatini aks ettiradi? A) so‘z birikmasi va gapda so‘zlarni bir-biriga bog‘lash uchun xizmat qiladigan qo‘shimcha turi B) o‘zakkka qo‘shilib, ma’noni bir oz o‘zgartiradigan qo‘shimcha turi C) mustaqil leksik ma’no ifodalay olmaydigan, grammatik ma’nolarning shakllanishida xizmat qiladigan qo‘shimcha turi D) yangi so‘z hosil qiladigan, so‘z leksik ma’nosining shakllanishida qatnashadigan qo‘shimcha turi 5. So‘z shakli yasovchi qo‘shimchalarning xususiyatlari aks etgan javobni toping. A) yangi so‘z hosil qilmay, so‘zning ma’nosiga turli ma’no nozikliklarini qo‘shadi. B) leksik ma’no ifodalamaydi. C) so‘z ma’nosiga kichraytirish, erkalash, chegaralash, kamlik, gumon, taxmin kabi turli ma’nolar qo‘shadi. D) A,B,C 6. So‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar necha xil bo‘ladi va ular qaysilar? A) 3 xil: zamon, mayl, nisbat B) 2 xil: unumli va unumsiz C) 3 xil: kelishik, egalik va shaxs-son D) 2 xil: tub, yasama 7. Qaysi qatorda o‘zak+so‘z yasovchi qo‘shimcha+so‘z yasovchi qo‘shimcha+so‘z yasovchi qo‘shimcha shaklidagi so‘z berilgan? A) yamoqchiniki B) sanoqsiz C) pishiqchilik D) barcha so‘zlar o‘zak va ikki so‘z yasovchi qo‘shimchadan iborat 8. Qaysi so‘z uch morfema (ma’noli qism) dan iborat? A) rostakam B) loygarchilik C) oshnachilik D) majburiyat 9. Omonim o‘zakka omonim qo‘shimcha qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan omonim so‘zni belgilang. A) olma, suzma B) to‘lat, kechik C) changi, tinchi D) barcha javoblar to‘g‘ri 10. Yarqirama sifati qaysi qatorda morfemalarga to‘g‘ri ajratilgan? A) yarq – o‘zak morfema, -ira va –ma – so‘z yasovchi morfema. B) yarq – o‘zak morfema, -ira so‘z yasovchi morfema, -ma – shakl yasovchi morfema. C) yarqira – o‘zak morfema, -ma – bo‘lishsizlik shaklini hosil qiluvchi qo‘shimcha. D) yarqira – o‘zak morfema, -ma – so‘z yasovchi morfema.
Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||