Osmanli devletiNİn ruhu

“MODERN OSMANLI MİLLİYETÇİLİĞİ”NİN BAŞLANGICI-GENÇ OSMANLILAR

“Türk-Müslüman orta sınıfın ekonomik kökleri işte bütün bu koşulların oluşturduğu karmaşık ağ içinde bulunabilir. Başlangıcı Osmanlı feodal sistemine, ayanlara ve devlet gelirlerinin artması ümidiyle maddi refahı arttırmak için her türlü önlemi almaya hazır hükümetlere kadar uzanır. Gücünü ticari girişimlerden ziyade toprak mülkiyetinden alan bu orta sınıfın doğuşunun etkileri çok kapsamlı olmuştur. Müslüman halk arasında sosyal katmanlaşmanın yeni modellerinin temellerini atmış, ulema aileleri, küçük tüccarlar, toprak ağaları ve hatta kırsal kesimde yaşayan aşiret şefliklerinden oluşan yeni bir grup toplum liderinin ortaya çıkmasına yol açmış ve zamanla kendine özgü bir aydın tabakası yaratmıştır. Bürokratik aydınların hakimiyetinde olmakla birlikte, orta sınıftan gelen Namık Kemal, Ahmet Mithat, Halit Ziya ve diğer bazı aydınlar zaman zaman yeni dünya görüşleri ve reform talepleriyle ortaya çıkabilmişlerdir”.

“Esasen idari merkeziyetçilik yönünde başlayan bütünleşme süreci, temel siyasi sadakat sorununu da içine alacak şekilde kapsamlı hale gelmiştir. Genellikle Osmanlıcılık olarak bilinen eşit vatandaşlık fikri, aslında çeşitli azınlık gruplarının etnik ve dini sadakatlerini kontrol altında tutmak için hükümet tarafından kullanılan yasal bir araç olmaktan öteye geçmemiştir. Bütünleşme yönündeki çabalar, Hristiyan tebaanın çoğunluğu açısından başarısızlıkla sonuçlanmıştır; zira bu fikirde kendi milliyetçilik kavramlarındaki duygusal çekim yetersizdi. Fakat 19.yy’ın ortalarından itibaren sayıları hızla artan Müslüman-Türk aydınlar Osmanlıcılığa kendi milliyetçi ideolojileri gibi dört elle sarılmışlar ve bu kavramın içeriğini kendi sosyokültürel geçmişlerine ve tarih yorumlamalarına göre belirlemişlerdir”[1].
Burada altı çizilecek nokta, “Müslüman-Türk aydınların” “Osmanlıcılığa” kendi milliyetçi ideolojileri olarak dört elle sarılmaları”dır.
Bugünkü anlayışla yaklaştığımızda “milliyetçilik” ve “millet” kavramlarının kapitalist bir içeriğe sahip olduklarını söyleriz, bu doğrudur da. Ama, 19.yy Osmanlı’sında “millet” ve “milliyetçilik” kavramları bambaşka anlamlara sahipti. Örneğin, Osmanlı Devleti kapitalist bir devlet olmadığı halde o dönemin aydınları için (hatta Devle’tin kendisi için bile) yukardan aşağıya doğru yaratılmaya çalışılan bir “Osmanlı milliyetçiliği” söz konusuydu. Bu anlayış daha sonra kendini kendine özgü bir “Türk milliyetçiliğine” bıraktı. Birinci durumda amaç, Osmanlı Devleti’ne, “Osmanlı milliyetçiliği” adı altında, “vatandaşlar” arasında çekim gücü olan bir bağ-ideoloji yaratmak iken, ikinci durumda bu bağ “Türklük” adı altında yaratılmaya çalışılacaktır. Yani, gayrımüslimlerin bağımsız bir millet haline gelme süreciyle (buna bağlı olarak oluşan milliyetçi ideolojileriyle) Osmanlı’nın “Müslüman-Türk milliyetçiliği” tamamen biribirinden farklı kulvarlarda gelişiyordu. Müslüman-Türk milliyetçiliği, Devlet’le olan bağından dolayı hiçbir zaman bağımsız bir burjuva ideolojisi haline dönüşemezken, gayrımüslim milliyetçilikleri giderekten kendine özgü burjuva ideolojileri haline geldiler.
“İbrahim Şinasi, Ziya Paşa ve Namık Kemal’den oluşan Osmanlı aydınları üçlüsüne genellikle ‘Genç Osmanlılar’ dendi.. bunlar “modern” aydın sınıfının öncüleri olarak tanımlandılar..padişahla bazı konularda çatışmalarına rağmen bunlar yeni oluşan merkezi bürokratik yapının unsurlarıydılar..bu aydınların amaçları, Tanzimat reformlarının hatalarını düzeltmek ve İmparatorluğun felsefi, etik ve sosyal temellerinin yanlış anlaşılmasından ve toplum üzerine yabancı kültürel sistemi empoze etmek için devlet gücünün kullanılmasından kaynaklandığı düşünülen kültürel iki başlılığa son vermekti. Ayrıca, Genç Osmanlılar, padişahın ve onun bürokrasisinin merkeziyetçilik yoluyla elde ettiği mutlak yetkilerle ve bunu mevcut kültürel sistemi yok etmek için kullanmasıyla ilgili eleştirileri açısından ‘liberal’ olarak görülüyorlardı. Padişahın eleştirilmesinin bir başka nedeni ise, otokrasinin akılcı, yaratıcı yaşamla uyum sağlayamamasıydı”.
“Namık Kemal’in fikirleri tamamen anavatan, bir başka deyişle umma (cemaat), yani aidiyetin belli bir toprak parçası üzerinde kurulduğu devlet fikrine dayanmaktaydı. Fakat bu milliyetçilik çağrısı, Hristiyan değerlerin yerine İslami değerleri koymasının dışında, Batılı yaklaşım, kavram ve bu ideolojinin Batılı kullanım şekline uygun olarak oluşturulmuştu. Çağdaş anlamda kitleleri harekete geçirme ve tanımlama yolu olan bu ideoloji Müslüman-Türk özelliklerle şekillenmişti. Namık Kemal’in kökleri İslam’a dayalı ideolojisi kendi ulusal vatanlarını kurmaya çalışan Hristiyan gruplara pek çekici gelmemiştir”..
“Tüm bunlara karşın, Genç Osmanlılar 1876-77 anayasa denemesi için uygun zeminin hazırlanmasında ve çağdaşlaşma öncesi politik kültürün bazı genel kavramlarının hayata geçirilmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Fakat mülk sahibi orta sınıflarla devlet ve devletçi bürokrasi-aydınlar sınıfı arasında ortaya çıkan ve için için kaynayan anlaşmazlığa kalıcı çözümler bulamamışlardır. Bu sorunlar kültür birliği sağlayarak kolayca çözümlenemeyecek ekonomik ve sosyal farklılıklardan kaynaklanıyordu. Varlıklı gruplar kendi görüş açılarını belirleyecek ve ifade edecek yapılanmadan yoksundu, fakat çatışma kaçınılmazdı. 1876-78 de ilk anayasal parlamenter deneyim sırarında çatışma su yüzüne çıktı”.
Genç Osmanlılar dönemi-milliyetçilikle ilgili fikirleri değilse bile- 1878’de aniden sona erdi!.
“Rusya ile yapılan savaş ve 1878 Berlin Antlaşması devletin yapısını kökten değiştiren esaslı toprak ve nüfus değişikliklerine neden olmuştu. Bulgaristan özerkliğini elde etmiş, Romanya, Sırbistan ve Karadağ bağımsızlıklarını kazanmışlar, Rusya, Besarabya bölgesinde toprak elde etmişti. Onbeşinci yüzyıldan beri Osmanlı yönetiminde olan ve büyük çapta etnik Türk ya da Müslüman grupların yaşadığı topraklar kaybedildi. Fakat bu toprakların kaybedilmesiyle İmparatorluk’ta yaşayan Hristiyanların sayıları azaldı ve Müslümanların sayıları bununla doğru orantılı olarak arttı. Bu arada, Müslümanların Kırım’ın 1783’te Rusya’ya ilhakından sonra ilk belirtileri görülen Osmanlı topraklarına göçleri büyük boyutlara ulaştı. 1862 ile1870 yılları arasında Balkanlar’da ve Anadolu’da yerleşen yaklaşık 1.200.000 Müslüman Çerkez vardı. 1878’den sonra Balkanlar’daki Tatarlar’ın ve Çerkezler’in çoğu Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan’daki yaklaşık bir milyon etnik Türk’le birlikte göç ederek Osmanlı topraklarına yerleştiler. Bu, Osmanlı Devleti’nde sosyal demografi ve etnik değişiklikte hayati rol oynayan kapamlı bir hareketti. 1844 sayımına göre Müslümanlar, Balkanlar ve Anadolu’daki Osmanlı nüfusunun yaklaşık %60’ını, Hristiyanlar ise %35’ini teşkil etmekte idi. Bu oran 1875’te pek fazla değişmedi. Fakat kısa bir süre sonra 1912 sayımından da anlaşılacağı gibi, savaşlar nedeniyle Türk nüfusunda yaşanan azalma ve Batılı bilim adamlarının bu bölgelerde yaşayan Hristiyanların sayılarını abartma eğilimlerine rağmen Hristiyanlar bütün halkın yalnızca yaklaşık %30’unu teşkil etmekte idi. 1913’te, Makedonya ve Kuzey Yunanistan’ın da kaybedilmesinden sonra, Hristiyan nüfus %10-15’e inerken, Türklerin bütün nüfusa oranında hızlı bir yükselme kaydedildi”.
“Bu arada Türk ırkının tarihine ve Türkçeye gösterilen linguistik ilgi ve Rus hükümetinin Panislav baskılarından kaçan Müslümanların ve Türkçe konuşan grupların etkileri etnik Türklük alt akımlarının gelişmesine katkıda bulundu. Osmanlı bürokrasisinin büyük bir kısmı ve bazı aydınlar Osmanlı Devleti’ni bir tür ulusal yapı olarak görüp Osmanlılığı Türklükle özdeşleştirmeye ve Osmanlı tarihini Türk katkısının ışığında değerlendirmeye başladılar. Psikolojik olarak Osmanlı Devleti’nin kalıcılığı ulusal kalıcılıkla eşdeğer görülmeye başlandı. Bütün bu akımlarda devletin kurtulabileceği ve zamanla Türk ulusal kimliği verilerek yeniden yapılandırılabileceği fikri ağırlık kazanmaya başladı. Bu fikir, hızla yaygınlaşan Türk edebiyatı ve dil rönesansı ile liberalizmden etkilenen ordu subaylarına ve aydınlara da cazip geldi. Buna paralel olarak 1908’de Anadolu’da ve Balkanlar’da Müslüman Osmanlı aydınları arasında Türkçe konuşan aydınların sayısı büyük bir çoğunluğa ulaştı. Aydınlar arasındaki Çerkezler, Boşnaklar, Kürtler ve diğer Türk olmayan unsurların, yerel farklılıkları, ortak tarihi anılar arasında ve ordu hizmeti ya da sivil görevlerde ulaşılan dayanışma sayesinde yok edilerek kendilerini Türk milliyetçiliğiyle özdeşleştirmiş oldukları görülüyor. Türkçe her zaman idari dil olmuştur ve elite katılan aydınlar ve subaylar bunu sosyal ve ulusal bağlılıklarının bir parçası olarak görmüşlerdir. Önce hükümet üst kademeleriyle ve sonra da Türklükle özdeşleşmişlerdir; çünkü bu onlara bir sosyal statü ve konumla yeni bir politik kimlik sağlamıştır”[1].