O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

Ob’ektning akkumulyatorlik (to’plash) qobiliyati. Har qanday rostlash 
ob’ektining texnikaviy jarayoni biror material muhitning yoki energiyaning kelishi, 
sarflanishi, to’planishi va o’zgartirilishi va bilan bog’liq. Ko’pchilik ob’ektlar ish 
jarayonida ish muhitini ob’ekt ichida to’plash qobiliyatiga ega. Masalan, suv 
bosimi bakida suv to’planadi, ichki yonuv motorining aylanuvchi qismlarida 
energiya to’plash uchun unga maxovik o’rnatilgan; issiqxonalarda issiqlik 
sig’imiga ega bo’lgan barcha ob’ektlarda issiqlik to’planadi va hokazo. 
Akkumulyatorlik qobiliyati ob’ektning rostlash xossalariga jiddiy ta’sir etadi. 
Ob’ektning akkumulyatorlik xususiyati qancha kam bo’lsa, ish muhitining 
(suvning) kelishi bilan sarflanishi o’rtasidagi balans buzilganda rostlanuvchi 
miqdorning o’zgarish tezligi shuncha katta va binobarin rostlash shuncha 
murakkab bo’ladi. Aksincha, ob’ekt qancha ko’p sig’imli bo’lsa, rostlash masalasi 
shuncha yengil bo’ladi. 
Ob’ektlar sig’imsiz, bir sig’imli va ko’p sig’imli bo’ladi. Sig’imlar soni 
turlicha bo’lgan ob’ektlarga misollar 10.5-rasm, a, b, v da keltirilgan. 
Ob’ektning akkumulyatorlik qobiliyatni tavsiflash uchun sig’im koeffitsiyenti S 
tushunchasi kiritiladi. Bu koeffitsiyent ob’ekt sig’imi S ning rostlanuvchi miqdor 
tegishli qiymatini u ga nisbati bilan ifodalanadi. 

---

у
С
с

(10.5) 
Sig’im koeffitsiyenti S kancha katta bo’lsa, ob’ektning galayonlarga 
sezgirligi 

shuncha kam bo’ladi; ob’ektning sezgirligi rostlanuvchi miqdor 
o’zgarish tezligi dy/dt ning g’alayontiruvchi ta’sirning o’zgarishi 

F ga nisbatan 
bilan ifodalanadi: 
F
dt
dy


/

(10.6) 
Ob’ektning rostlanuvchi miqdorining vaqt ichida o’zgarishlari shig’ov 
egrisi deyiladi. Bunday egri chiziq hosil qilish uchun ob’ektning kirishiga kirish 
miqdori pog’onasimon kiritiladi va chiqish miqdorining turli momentlari uchun 
o’zgarishlari yozib boriladi. 10.5-rasm, g da sig’imsiz (1 egri), bir sig’imli (2 egri) 
va ko’p sig’imli (3 egri) ob’ekt uchun dinamik tavsifnomalar ko’rsatilgan. 
Sig’imsiz ob’ektda kelish (keluvchi oqim) qancha o’zgarsa, sarflanish 
(ketuvchi oqim) Q
2
ham darhol shuncha o’zgaradi. Agar sig’im mavjud bo’lsa, 
ketuvchi oqim Q
2
oniy emas, balki vaqt ichida asta-sekin o’zgaradi. Ob’ekt sig’imi 
qancha katta bo’lsa, bu ob’ektning shig’ov egrisi shuncha yotiq bo’ladi, chunki 
sig’imda boshqaruvchi ko’rsatkich to’plana boradi. 
Ob’ektning akkumulyatorlik qobiliyati rostlagichni tanlashda hisobga 
olinadi. 

---

10.5- rasm. Sig’imlar soni turlicha bo’lgan ob’ektlarga misollar: a- 
sig’imsiz; b- sig’imli; v- ikki sig’imli; g- ob’ektning vaqt ichidagi o’zgarish egri 
chizig’i. 
Ob’ektning 
o’z-o’zidan 
tug’rilanish 
xususiyati. 
Ob’ektning 
g’alayonlanish paydo bo’lganidan so’ng odam yoki avtomat rostlagich yordamisiz 
yana muvozanat holatiga qaytish xususiyati o’z-o’zidan to’g’rilanish deyiladi. O’z-
o’zidan to’g’rilanishning sonli qiymati o’z-o’zidan tug’rilanish darajasi va 
tarqalish tezligi orqali baholanadi. 
O’z-o’zidan tug’rilanish darajasi 

g’alayonlovchi ta’sirning shu ta’sir 
natijasida sodir bo’ladigan rostlanuvchi kattalikning chetga chiqishiga bo’lgan 
nisbatiga teng: 









d
g
d
d
g
g
d
)
(
2
1
(10.7) 
bunda g
1
- ob’ektdagi modda yoki energiyaning nisbiy qo’shilishi; g
2
- ob’ektdagi 
modda yoki energiyaning nisbiy sarfi; 

g - rostlanuvchi ob’ektdagi ko’rilayotgan 
vaqt mobaynida modda yoki energiyaning qo’shilishi va sarfining nisbiy ayirmasi; 

- rostlanuvchi ob’ektning nisbiy chetga chiqishi; 

- o’z-o’zidan to’g’rilanish 
darajasi - o’lchovsiz miqdor. 
Chiziqli ob’ektlar uchun 

=const. O’z-o’zidan to’g’rilanish koeffitsiyenti 
kirish signalining ko’rilayotgan o’tish kanali bo’yicha ob’ektning kuchayish 
koeffitsiyentiga teskari kattalikdir. Shuning uchun 

qancha katta bo’lsa, 
rostlanuvchi ob’ektning bir miqdorli g’alayonlovchi ta’sir kuchidagi qoldiqli 
chetga chiqishi shuncha kichik bo’ladi.
O’z-o’zidan to’g’rilanish qobiliyatiga ega bo’lmagan (

=0) ob’ektlar 
neytral yoki astatik deyiladi. G’alayonlovchi ta’sir bo’lmasa, bunday ob’ektlar 
rostlanuvchi kattalikning istalgan qiymatida muvozanat holatda bo’ladi. Agar 
muvozanat holati buzilsa, rostlanuvchi kattalikning o’zgarish tezligi g’alayonlash 
kattaligiga to’g’ri proporsional bo’ladi. O’z–o’zidan to’g’rilanish holati bo’lmagan 
ob’ektlarda rostlash jarayoni qiyinlashadi. O’z-o’zidan to’g’rilanish rostlanuvchi 
ob’ektning kirishida ham chiqishida ham mavjud bo’lishi kerak. Nollik qiymatidan 

---

tashqari, u musbat yoki manfiy bo’lishi mumkin. O’z-o’zidan to’g’rilanish ma’lum 
(

=0) qiymatga ega bo’lgan ob’ektlar modda yoki energiyaning berilishi va 
iste’moli o’rtasidagi tenglikni tiklash qobiliyatiga ega. Bunday ob’ektlar turg’un 
yoki statik deyiladi. Agar o’z-o’zidan to’g’rilanish darajasi 

=

bo’lsa, ob’ekt 
ideal o’z-o’zidan to’g’rilanishga ega bo’ladi. Bu demak, ob’ekt o’zining 
muvozanat holati va rostlanuvchi kattaligining o’zgarmas qiymatini har qanday 
g’alayonlovchi ta’sirlar qiymatida ham saqlab qoladi. O’z-o’zidan to’g’rilanishi 
(

<0) bo’lmagan ob’ektlarning statsionar rejimi muvozanat holati buzilganda qayta 
tiklanmaydi. Bunday ob’ektlar noturg’un deyiladi. Ichki energiya manbaiga ega 
bo’lgan sodda ob’ektlar odatda turg’un bo’ladi. Bunday manbalari bo’lgan 
fizikaviy tizimlar (masalan, tizimda o’tayotgan jarayon ekzotermik reaksiya bilan 
birgalikda ketishi mumkin) noturg’un bo’lishi mumkin. Bu kabi ob’ektlarni 
rostlash qiyinlashadi, ayrim hollarda esa ularni avtomatlashtirish imkoni umuman 
bo’lmaydi. 
10.6-rasmda statik, astatik, noturg’un ob’ektlar va ideal o’z-o’zidan 
to’g’rilanishli ob’ektning tarqalish egri chiziqlari keltirilgan. Shuni ham aytish 
kerakki, o’z-o’zidan to’g’rilanishli ob’ektlar uchun avtomat rostlagichning hojati 
yo’k. Lekin, ideal o’z-o’zidan to’g’rilanish qobiliyatiga ega bo’lgan asosiy 
kattalikli ob’ektda texnologik jarayonni rostlash talablariga to’g’ri keladigan 
yordamchi kattalikni tanlash kerak. Masalan, bir tarkibli suyuqlikning doimiy 
bosimda qaynash jarayonini rostlash kerak. Apparatning moddani qaynatish uchun 
yetarli bo’lgan issiqligi har qanday harorati doimiy bo’lgani uchun asosiy kattalik 
hisoblangan qaynash haroratining rostlagichidan foydalanmaslikka to’g’ri keladi. 
Bir tarkibli suyuqlikning qaynash intensivligini boshqarish uchun yordachi 
rostlanuvchi kattalik sifatida (agar apparatning gidravlik qarshiligidan o’tadigan 
bug’ tezligining o’zgarishi natijasida bosim deyarli o’zgarsa) bug’lanuvchi 
suyuqlikning bug’ bosimi (agar suyuqlik bug’lanish tezligining doimiy kerak 
bo’lsa), issiqlik tashuvchining apparatga uzatish harorati va tezligi yoki 
(o’zgaruvchi yukli bug’latgichning ishini ta’minlash kerak bo’lsa) issiqlik 
tashuvchining uzatish tezligi va qayta ishlanayotgan suyuqlik o’rtasidagi 

---

munosabatlari tanlanadi. Тurli ob’ektlar uchun o’z-o’zidan to’g’rilanish 
jarayonining o’tish vaqti turlicha bo’ladi.
3.8- rasm. Rostlash ob’ektlarining yugurish egri chiziqlari: 
1- noturg’un ob’ekt; 2- neytral ob’ekt; 3- turg’un ob’ekt 4- ideal, o’z-o’zidan 
to’g’rilanadigan ob’ekt; 

- rostlanuvchi miqdorning nisbiy chetga chiqishi 
Bu vaqt rostlanuvchi kattalik o’zgarish tezligining g’alayonlovchi ta’siri 
qiymatiga bo’lgan nisbatidan iborat tarqalish tezligi orqali ta’riflanadi. Тarqalish 
tezligini ba’zan rostlanuvchi ob’ektning sezgirligi deyiladi.
Bu ko’rsatkichning fizikaviy ma’nosi shundaki, u tarqalish vaqtiga teskari 
qiymatli kattalikdir. Тarqalish vaqti deb, chiqish kattaligining modda yoki 
energiyaning kirishi va chiqishi o’rtasidagi maksimal nobalanslik holatidagi noldan 
o’zining nominal qiymatiga yetguncha o’zgarish vaqtiga aytiladi. Nazariy jihatdan 
cheksizlikka teng tarqalish tezligi kirish kattaligining o’zgarish vaqtidan chiqish 
kattaligining o’zgarishi bir onda sodir bo’lishini bildiradi. 
10.2. Bir sig’imli va ko’p sig’imli ob’ektlar 
Berilgan vaqtda ob’ekt ichidagi modda yoki energiyaning miqdori sig’im 
deyiladi. Demak, sig’im ob’ektning yoki energiyaning yig’ish qobiliyati bo’lib 
uning inersionligini ifodalaydi. Sig’im qancha katta bo’lsa, ob’ektga ko’rsatilgan 

---

ta’sir natijasida rostlanuvchi kattalikning o’zgarishi shuncha past bo’ladi. 
Sig’imlari katta bo’lgan ob’ektlar sig’imlari kichik bo’lgan ob’ektlarga nisbatan 
turg’unroqdir. 
Rostlanuvchi kattalikning qiymati o’zgarishi bilan ob’ekt sig’imi o’zgaradi. 
Ob’ekt sig’imining rostlanuvchi kattalikka ko’rsatgan ta’sirini baholash uchun 
sig’im koeffitsiyenti tushunchasi ishlatiladi. Sig’im koeffitsiyenti rostlanuvchi 
kattalikni bir o’lchov birligiga o’zgartirish uchun ob’ektga qancha modda yoki 
energiya kiritish yoki undan uzoqlashtirish kerakligini ko’rsatadi. Umuman, 
rostlash jarayoni modda yoki energiyani ob’ektga yaqinlashishi va undan 
uzoqlashishiga ta’sir ko’rsatish yo’li bilan rostlanuvchi kattalikni ma’lum bir 
sathda ushlab turishdan iborat. Rostlanuvchi ob’ektga kelgan modda yoki energiya 
miqdori 

Q ni ob’ekt tashqi rejimining sonli parametri deb ataladi. Uning qiymati 
modda va energiyaning yaqinlashish Q
ya
va uzoqlashish Q
u
qiymatlarining 
ayirmasiga teng: 

Q = Q
ya 
- Q
u
.
(10.8) 
Rostlanuvchi ob’ektning ichki rejimi sifatini ta’riflovchi ko’rsatkich odatda 
rostlanuvchi kattalik 

dan iborat. Ob’ektning muvozanat holatida Q
ya
=Q
u
bulib 

sifat ko’rsatkichi vaqt mobaynida o’zgarmas qoladi. Agar muvozanat buzilsa 
(