O`zbеkistоn rеspublikasi оliy va o`rta maхsus ta’lim vazirligi

4. Jarohat va kasbiy kasalliklar.
Jarohat - tana ahzolarini va to’qimalarni kutilmagan holatda tashqi tahsir ostida shikastlanishidir. Jarohatlar ikki turli bo’ladi:

1 - ishlab chiqarish jarohatlari

2 - maishiy jarohatlar.

Ishlab chiqarish jarohatlari o’z navbatida

- mexanik (urib olish, kesilib ketishi, ezilish va h.k.);

- ximiyaviy (ximiyaviy kuyishlar);

- issiqlik (kuyish va muzlatib olish);

- elektrik (elektr zarbalar);

- aralash jarohatlar turlariga bo’linadi.

Korxonalarda ko’pincha aralash jarohat turlari uchraydi.

Kasbiy kasalliklar - bular ishlovchi uchun zararli ish sharoitlarining tahsiri natijasida hosil bo’ladi.

To’qimachilik, yengil sanoat va tolali materiallarni dastlabki ishlash (paxta tozalash zavodlarilubzavodlar) korxonalariga taalluqli kasbiy kasalliklar silikoz, pnevmokonioz, teri kasalliklari, dermatitlar, gidroadenitlar (ipakchilik korxonalari) va sh.o’.

Zararli ish sharoitlariga tananing ayrim ahzolarining yoki bir guruh mushaklarning uzoq vaqt majburan zo’riqish, tsex havosiga tarqalib ketgan zararli moddadalrning tahsiri, yoqimsiz meteorologik sharoitlar, normadan yuqori shovqin, titrash, yoritilganlik, atmosfera bosimidagi katta tafovutlar.

Jarohatlarni tidqiq qilish turlari.

1. Statistik turi. Bu turda jarohatlarning qaytarilishi chastota va og’irlik nisbiy ko’rsatkichlarida taqqoslab baho beriladi.

bu yerda: K_r - chastota koeffitsienti;

a - hisobot vaqtida sodir bo’lgan jarohatlar soni;

b - ishlovchilarning ro’yhat bo’yicha soni;

1000 - solishtirma son.

bu yerda: K₀ - og’irlik koeffitsienti;

s - ishga yaroqsizlik tufayli yo’qotilgan kunlarning umumiy soni.

2. Monografik turi. Bu yerda eng havfli hisoblangan uchastka, tsex yoki mashina tanlab olinadi va har taraflama sinchiklab o’rganiladi. Masalan, mashina bo’lsa, xom-ashyoning berilishi, tayyor mahsulot chiqarilishi, texnologiyasi, kinematikasi, elektr sxemasi, chiqindilar chiqishi, ekspluatatsiyasi va h.k. Natijada, nafaqat bo’lib o’tgan baxtsiz xodisalar sabablari ham aniqlanadi. Bu baxtsiz xodisalarni kamaytirish bo’yicha tadbirlar tuzish imkonini beradi.

3. Topografik turi. Bu turi bo’lib o’tgan baxtsiz xodisalarni joylari bo’yicha o’rganish imkonini beradi. Butun baxtsiz xodisalar tsex yoki korxona planiga mahlum belgilar bilan belgilanib beriladi. Yilning oxirida belgilar soniga qarab eng havfli uchastka aniqlab olinadi. Bunga qarab profilaktik tadbirlar belgilanadi.

4. Iqtisodiy turi. Bu turda korxonaning jarohatlar tufayli ko’rgan zarari, hamda baxtsiz xodisalarning oldini olish tadbirlarining sotsial-iqtisodiy samaradorligi baholanadi.

Har yili o’rta hisobda O’z. Respublikasida 7 mingga yaqin baxtsiz xodisalar, shulardan mutanosib ravishda 14-15 ming, O’z. Respublikasida esa 400-420 kishi halok bo’lyapti. Eng achinarli joyi shundaki, har yili 500 ga yaqin injener-texnik rahbar xodimlar jarohatlanib vafot qilayapti. O’rta hisobda K₀=28 (4z. R. da K₀=23). Eng yuqori K₀ quyidagi sohalarda:

metallurgiyada	K0=49
Mingeo	K0=38
Minneftegazstroy	K0=50

Asosiy sabablari:

Qoidalarning buzilishi - 30%

Buzuq mashinalarda ishlash - 16%

Konstruktsion yetishmovchilik - 7%

(Mashinalarning fizik qariganligi, “charchaganligi”. O’ozir O’z. R. da 3,5 ming yuk ko’tarish kranlari mavjud bo’lib, shundan 1400 tasi “charchagan”. Termiz shahrida 5 tonnalik kran 400 kg yuk ko’tara turib yiqilib tushgan).

Har bir baxtsiz hodisa haqida jabrlanuvchi yoki o’z ko’zi bilan ko’rgan odam darhol masterga, tsex boshliQi yoki ishboshiga xabar berishi kerak. Master bu haqda eshitgan zahoti, jabrlanuvchiga yordamga oshiqadi, yahni medpunktga xabar beradi, tsex boshliQiga xabar beradi va jarohat sodir bo’lgan sharoitni saqlab qolishga harakat qiladi.

TSex boshliQi zudlik bilan korxona bosh injeneriga va kasaba soyuz boshdiQiga xabar beradi. Taftish komissiyasi tuziladi. Unga mehnat muhofazasi injeneri ham kiritiladi. Bular baxtsiz xodisa sodir bo’lgan sharoit, uning sabablari o’rganilib, ularni ogohlantirish bo’yicha tadbirlar tuziladi. TSex II-I formasida 4 ekzemplyarda baxtsiz xodisa haqida akt tuzadi va korxona bosh injeneriga tasdiqlash uchun yuboradi.

Korxona bosh injeneri 3 sutka davomida bo’lib o’tgan baxtsiz xodisani ko’rib chiqib, aktni tasdiqlashi va baxtsiz xodisaga sabab bo’lgan kamchiliklarni tuzatadi.

Ayniqsa, o’limga olib kelgan yoki bir guruh kishilar bilan bo’lgan baxtsiz xodisalar alohida sinchkovlik bilan taftish qilinadi va hisobga olinadi.

Baxtsiz xodisalarni o’z vaqtida taftish qilish, hisobga olish, tadbirlarni bajarish masalalari uchun korxona rahbarlari, bosh injener, tsex boshliqlari, masterlar va uchastka rahbarlari javobgardirlar.

Korxona mahmuriyati jabrlanuvchiga uning talabi bilan baxtsiz xodisa haqidagi aktning tasdiqlangan bir nusxasini taftish tugagan kundan uch kun keyindan qolmay qo’liga topshirishi kerak.

Baxtsiz xodisalar va kasbiy kasalliklarning sabablari asosan ikki turli: tashkiliy ish joyni qoniqarsiz tashkil qilish, texnik nazoratning yetarli emasligi, (yo’riqnomalarning o’z vaqtida sifatli o’tilmasligi) va texnik-texnologik jarayonning mukammal emasligi, to’sqlarning va yerga ulovchi qismlarning bo’lmasligi, nobop mikroiqlim sharoitlari, yoritilganlikning yetishmasligi va h.k.

5. Yo’riqnoma to’rlari.

Xavfsizlik texnikasi bo’yicha yo’riqnoma (instruktaj) terlari.

Yo’riqnomaning 4 xil turi mavjud:

1. Kirish - yangi ishga kiruvchilar va boshqa korxonadan o’tkazilgan barcha xodimlar o’tadi. Buni korxona mehnat muhofazasi muxandisi yoki bosh muxandis maxsus jihozlangan xonada, bir guruh kishilarga yoki yakka holda o’tqazadi.

2. Dastlabki - ish joyida, usto yoki tsex boshliQi tomonidan, mashinaning xavfli joylarini ko’rsatib o’tqaziladi.

3. Davriy - har uch oyda ish staji va malakasidan qathiy nazar barcha ishchilar, usto yoki tsex boshliQi tomonidan, mashina oldida o’tqaziladi.

4. Navbatdan tashqari - texnologik jarayon o’zgarganda, yangi mashinalar o’rnatilganda yoki xavfsizlik texnikasi qoidalari buzilganda tsex boshliQi yoki usto tomonidang o’tqaziladi.


Ma’ruza - 3.

MEHNAT QONUNLARIGA RIOYA ETISHNI NAZORAT QILISH.

]Ma’ruza mashgulоtiningta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

O`quv vaqti: 80 minnut	Talaba sоni
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi Ma’ruza rеjasi	1.Mexnatni muxofaza kilishga doir konunlar va boshka meheriy xujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati. 2.Mexnat konunlarini buzganlik uchun javobgarlik.
O`quv mashg`ulоtining maqsadi:Talabalarda faоliyat, uning tuzilishi, turlari va tarkib tоpishi хususida tushuncha hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar: YAngi mavzu bilan taniso`tirish, mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faоliyatining natijalari: Talabalarni hayotiy faoliyat havfsizligi fanining rivоjlanish bоsqislari bilan taniso`tirish, faоliyatning tuzilishi, bosqichni turlari yuzasidan tushunchalar hоsil qilish, asоsiy ma’lumоtlarni kоspеktlaso`tirish.
Ta’lim usullari:	Kоntsеptual jadval, “Klastеr”, Vеnn diagrammasi,sхеmalar, ma’ruza
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli	Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari	Slaydlar, markеr, flipchart, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari	Savоl javоb

O`quv mashg`ulоtining tехnоlоgik хaritasi

Ishlash bоsqichlari, vaqti	Faоliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bоsqich 1.1 O`quv хujjatlarini to`ldirish va talabalar davоmatini tеkshirish (5 min). 1.2 O`quv mashgulоtiga kirish (5min)	1.2 Hayotiy faоliyat хavfsizligi fanining ahamiyati va uning tarkibi. Tushunchasi yoritilishi yuzasidan ma’lumоtlar bеriladi ma’ruza rеjasi yozdiriladi so`ng ma’ruza bоshlanadi.	Hayotiy faоliyat хavfsizligi to’g’risida fikrlarini aytadilar. Aniqlaso`tiradilar, savоllar bеradilar.
2 bоsqich Asоsiy 60 min	2.1. O’rta оsiyolik allоmalarning tabiat va ekоlоgiya xaqidagi fikrlari. Vеnn diagrammasi to`ldiriladi. 2.2. Hayotiy faоliyat хavfsizligi tugrisida хоrij оlimlarining ta’limоtlari. (ko`nikma va malaka) aniqlaso`tiriladi. 2.3. Hayotiy faоliyat хavfsizligi fanining rivоjlanish bоchkichlari. mazmuni va maqsadi, umumiy tavsifi kabi grafalardan ibоrat kоntsеptual jadval to`ldiriladi. Jadval yordamida tushuntirish оlib bоrish.	Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, tabiyat va inson munosabati bo’yicha savollar bеradi Vеnn diagrammasi to`ldiriladi. Faоliyat tuzilishi bo`yicha slayddagi sхеmani chizib оlishadi. Insоn eхtiyojlar piramidasini хam chizib оlishadi. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar.
3 bоsqich. Yakuniy natijalar 10 min.	3.1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish, va o`quv mashg`ulоtning maqsadiga erishish darajasi taхlil qilinadi 3.2 Mavu yuzasidan o`quv vazifasi bеriladi. Amaliy mashgulоtga tayyorlanish	O`rganilgan mavzu bo`yicha оlgan ma’lumоtlarni umumlaso`tiriladilar va savоllar paydо bo`lgan bo`lsa savоl bеradilar.

1. Mexnat konunlariga rioya etilishini nazorat kilish

Mexnat muxofazasi buyicha konunlarga, ishlab chikarish sanitariyasi va xavfsizlik texnikasi koida va normalariga rioya etmaslik ishlab chikarishdagi baxtsiz xodisalarning asosiy sabablari xisoblanadi. SHu sababli, mexnat konunlari va mexnat sharoitlarini doimiy nazorat kilib borish takozo etiladi va bu ishni davlat xamda jamoat nazorat organlari olib boradi.

Davlat nazorat organlari kuyidagilardan iboratdir:

Uzsanoatkontexnazorat davlat kumitasi - ishlab chikarishda ishlar bexatar olib borilishini, unda ishlatiladigan texnikalar, uskunalar va jixozlarning texnik xolatini, ulardan foydalanish koidalarini bajarilishini, shuningdek yuk kutarish-tushirish mashina va mexanizmlari, bosim ostida ishlovchi kozon va sigimlardan foydalanish va portlatish ishlarini olib borishda ishlar bexatar olib borilishini nazorat kiladi.

Davlat yengin nazorati ishlab chikarish binolari va inshootlarida yengin xavfsizligini yukori darajada bulishini nazorat kiladi.

Davlat sanitariya nazorati korxonalar va tashkilotlar tomonidan sanitariya-gigiena normalariga va koidalariga rioya kilish, shuningdek, zaxarlanish va kasb kasalligining oldini olish tadbirlarining bajarilishi ustidan nazorat kiladi. Davlat sanitariya nazorati viloyat, shaxar, tuman sanitariya epidemiologiya stantsiyalari tomonidan amalga oshiriladi.

Davlat Energetika nazorati (Gosenergonadzor) elektr va issiklik yerdamida ishlovchi uskuna va kurilmalaridan foydalanish ishlarini bexatar olib borilishini nazorat kiladi.

Davlat nazorat organlaridan tashkari kasaba uyushmalarining texnik inspektorlari xam nazorat ishlarini olib boradi. Mexnat buyicha texnik inspektorlar ishlab chikarishda ruy bergan avariya va baxtsiz xodisalarni tekshiradi va sud-tergov ishlari uchun xulosa yezib beradi, shuningdek, baxtsiz xodisalarni xisobga olib boradi. Bundan tashkari, ular mexnat muxofazasi buyicha ish sharoitlarini yaxshilash borasida tuzilgan bitim va kollektiv shartnomalarning bajarilishini xam nazorat kiladi.

Kasaba uyushmalari tomonidan mexnat muxofazasi xolatini nazorat kilib borish uchun jamoatchi inspetorlar xam saylanadi. Ushbu jamoatchi inspektorlarga maxsus guvoxnoma beriladi va kasaba uyushmalarining umumiy yigilishlarida ularning xisobotlari tinglanadi.
2. Mexnat konunlarini buzganlik uchun javobgarlik

Mexnatni muxofaza kilish tugrisidagi konunlar va boshka meheriy xujjatlarni buzganlik uchun javobgarlikka tortish Uzbekiston Respublikasining mexnatni muxofaza kilish tugrisidagi konunining V bulim 25, 26, 27, 28, 29- moddalarida kursatilgan tartibda amalga oshiriladi.

Mexnat muxofazasi buyicha konunlar, standartlar, mexnat shartnomalari va mexnat xavfsizligi buyicha meheriy xujjatlarni buzganlik uchun Uzbekiston Respublikasi konunlarida belgilangan tartibda intizomiy, mahmuriy yeki jinoiy javobgarlikka tortiladi. Intizomiy javobgarlik mexnat muxofazasi talablari buzilishi okibatida ogir okibatlarga olib keluvchi baxtsiz xodisalar sodir bulgan xollarda kullaniladi. Intizomiy jazo mashul shaxslarga xayfsan berish yeki ularni uz lavozimlaridan ozod kilish orkali amalga oshiriladi. Mahmuriy javobgarlikda esa javobgar shaxslardan jarima undirib olinadi. Agar ular ushbu javobgarlikdan norozi bulishsa 10 kun ichida sudga murojaat kilishlari mumkin.

Ma’ruza - 4.

ISHLAB CHIQARISHDA MEHNAT HAVFSIZLIGI.

Ma’ruza mashgulоtiningta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

O`quv vaqti: 80 minnut	Talaba sоni
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi Ma’ruza rеjasi	1.Mexnatni muxofaza kilishga doir konunlar va boshka meheriy xujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati. 2.Mexnat konunlarini buzganlik uchun javobgarlik.
O`quv mashg`ulоtining maqsadi:Talabalarda faоliyat, uning tuzilishi, turlari va tarkib tоpishi хususida tushuncha hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar: YAngi mavzu bilan taniso`tirish, mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faоliyatining natijalari: Talabalarni hayotiy faoliyat havfsizligi fanining rivоjlanish bоsqislari bilan taniso`tirish, faоliyatning tuzilishi, bosqichni turlari yuzasidan tushunchalar hоsil qilish, asоsiy ma’lumоtlarni kоspеktlaso`tirish.
Ta’lim usullari:	Kоntsеptual jadval, “Klastеr”, Vеnn diagrammasi,sхеmalar, ma’ruza
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli	Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari	Slaydlar, markеr, flipchart, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari	Savоl javоb

O`quv mashg`ulоtining tехnоlоgik хaritasi

Ishlash bоsqichlari, vaqti	Faоliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bоsqich 1.1 O`quv хujjatlarini to`ldirish va talabalar davоmatini tеkshirish (5 min). 1.2 O`quv mashgulоtiga kirish (5min)	1.2 Hayotiy faоliyat хavfsizligi fanining ahamiyati va uning tarkibi. Tushunchasi yoritilishi yuzasidan ma’lumоtlar bеriladi ma’ruza rеjasi yozdiriladi so`ng ma’ruza bоshlanadi.	Hayotiy faоliyat хavfsizligi to’g’risida fikrlarini aytadilar. Aniqlaso`tiradilar, savоllar bеradilar.
2 bоsqich Asоsiy 60 min	2.1. O’rta оsiyolik allоmalarning tabiat va ekоlоgiya xaqidagi fikrlari. Vеnn diagrammasi to`ldiriladi. 2.2. Hayotiy faоliyat хavfsizligi tugrisida хоrij оlimlarining ta’limоtlari. (ko`nikma va malaka) aniqlaso`tiriladi. 2.3. Hayotiy faоliyat хavfsizligi fanining rivоjlanish bоchkichlari. mazmuni va maqsadi, umumiy tavsifi kabi grafalardan ibоrat kоntsеptual jadval to`ldiriladi. Jadval yordamida tushuntirish оlib bоrish.	Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, tabiyat va inson munosabati bo’yicha savollar bеradi Vеnn diagrammasi to`ldiriladi. Faоliyat tuzilishi bo`yicha slayddagi sхеmani chizib оlishadi. Insоn eхtiyojlar piramidasini хam chizib оlishadi. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar.
3 bоsqich. Yakuniy natijalar 10 min.	3.1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish, va o`quv mashg`ulоtning maqsadiga erishish darajasi taхlil qilinadi 3.2 Mavu yuzasidan o`quv vazifasi bеriladi. Amaliy mashgulоtga tayyorlanish	O`rganilgan mavzu bo`yicha оlgan ma’lumоtlarni umumlaso`tiriladilar va savоllar paydо bo`lgan bo`lsa savоl bеradilar.

Mexnatni muxofaza kilish va mexnat xavfsizligini boshkarish xakida tushuncha

Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 7 noyabr 1994 yilidagi 538 – sonli karoriga asosan korxonalarda mexnatni muxofaza kilish davlat boshkaruviga utkazildi va bu masalada bosh mutasaddi kilib Mexnat Vazirligi tayinlandi. Keyinchalik Vazirlar Maxkamasining 16 fevral 1995 yildagi 58 – son karori bilan Mexnat Vazirligi koshida «Mexnatni muxofaza kilish boshkarmasi» tuzildi. Bu boshkarmaning vazifasi Respublikamizdagi korxona va muassasalarda mexnat xavfsizligini tahminlash bilan boglik bulgan barcha tashkiliy va texnikaviy muammolarni uz vaktida yechilishini nazorat kilish xamda xavfsizlik mehzonlarini muxokama kilish va tasdiklash jaraenida ishtirok etishdan iboratdir.

Mexnat xavfsizligi xizmatini bevosita tashkilotning bosh raxbari boshkaradi. Unga, amalda bu xizmatni tashkil etish uchun, uning yerdamchisi va asosiy mutasaddi shaxs sifatida texnika xavfsizligi muxandisi tayinlanadi va unga xamkorlik uchun kup yillik ish tajribasiga ega bulgan muxandis va texnik xodimlar, mexnat jamoalari va kasaba uyushmasi kumitasi tomonidan mexnatni muxofaza kilish buyicha uzlari saylagan vakillari jalb etiladi.

Mexnat xavfsizligi xizmatining asosiy vazifasi ishlab chiqarishda sodir buladigan jaroxatlanish va boshka baxtsizliklarni keltirib chikaradigan sabablarni bartaraf kilish va tashkilot mahmuriyatining ishchi-xizmatchilarga ish sharoitini yaxshilab borishi ustidan nazorat kilib turish, fan va texnika yutuklarini joriy kilish asosida mexnat xavfsizligi va ximoya vositalarini muttasil takomillashtirish, mexnat madaniyatini oshirish, baxtsizliklarni oldini olishga karatilgan tashkiliy va texnik xamda sanitariya tadbirlarini ishlab chikish va ularni joriy kilishdan iboratdir.

Mexnat xavfsizligini boshkarish tizimining birdan-bir maksadi, mexnat muxofazasi konun va koidalariga ishchi va xizmatchilarni ehtiborini oshirish xamda soglom va xavfsiz ish sharoitini yaratishni yagona tugri yechimini aniklash va ishlab chiqarishda tadbik etishni tavsiya kilishdir.

Mexnat xavfsizligini boshkarish-bu bir kator, tashkiliy, texnikaviy va sanitar-gigienik va iktisodiy tadbirlar tizimini tayerlash va amalda joriy kilish asosida amalga oshiriladi.

2. Boshkarishga sistemali yendashish

Ishlab chiqarish jarayonida uzluksiz tavakkalchilik va xavfsizlik darajasiga tahsir etish imkoniyati, birinchi urinda xavfsizlikni boshkarish texnikasi va uslubi zarurligini kursatadi.

Mexnat xavfsizligini boshkarish deganda, belgilangan natijaga erishish maksadida «inson-mashina-ishlab chiqarish muxiti» sistemasiga tashkiliy tahsir etish, yeki obhektni bir xolatdan (xavfli xolatdan) ikkinchi xolatga, yahni nisbatan kam xavfga ega xolatga utkazish tushuniladi. Mexnat xavfsizligini boshkarishning printsipialg’ sxemasi 1-rasmda kursatilgan. Mexnat xavfsizligini boshkarish – boshkarish vaktida iktisodiy va texnik kursatkichlarni bir-biriga mos kelishi zarurligini talab etadi. SHu sababli «Inson-mashina-muxit» sistemasining kafolatli xavfsiz faoliyatini tahminlash ushbu sistema faoliyatiga tahsir etuvchi barcha omillarni chukur taxlil kilish zarurligini talab etadi.

Sistemali taxlilning asosiy printsiplariga kuyidagilarni kiritish mumkin: oxirgi maksadni belgilash va uni anik talkin kilish; barcha muammoni yaxlit bir sistema sifatida kabul kilish; maksadga erishishning alg’ternativ yullarini urganish va taxlil kilish; maksadga erishishdagi boskichlar natijasi yakuniy natijaga tahsir etmasligini tahminlash. Ushbu printsiplarning bajarilishi reallik, predmetlik, soniy aniklanish, adekvatlik, samaradorlik va nazorat kilish kabi talablarga tulik javob berishi zarur.

Faoliyat (ishlab chiqarish jaraeni) maksadini aniklash – xavfsizlikni boshkarishdagi uta muxim vazifalardan xisoblanadi.

Maksadni ierarxik tushuncha sifatida karash, yahni, ishlab chiqarish jarayoni davridagi xar bir boskich natijasi, ikkinchi boskich natijasini xamda umumiy natijani inkor kilmasligi (salbiy tahsir etmasligi ) zarur.

Xaetiy tsikl boskichi. Xavfizlik talablari buyicha xisobga olinishi lozim bulgan boskichlar, faoliyatning tulik davrini kamrab olishi zarur, yahni, ilmiy goya, fikr; ilmiy izlanish ishlari; konstruktorlik ishlarini tashkil etish; loyixalash; loyixani amalda tadbik etish; sinash; ishlab chiqarishga tadbik etish; tashish; foydalanish; takomillashtirish; kontservatsiyalash va tugatish. Yukorida tahkidlanganidek bu boskichlar ketma-ketlik asosida bir-birini inkor kilmagan xolda bajarilishi lozim.
3. Mexnat xavfsizligini boshkarish funktsiyalari

Mexnat xavfsizligini boshkarish mahlum bir boskichlar («funktsiyalar») asosida olib boriluvchi jaraendir. Ushbu funktsiyalarga kuyidagilarni kiritishimiz mumkin:

-obhektning xolatini taxlil kilish va baxolash;

-maksadga erishish va boshkarish vazifalarini amalga oshirish buyicha tadbirlar ishlab chikish va rejalashtirish;

-boshkariluvchi va boshkaruvchi sistemalarni aniklash, tashkil etish;

-boshkarishni tashkil etilishini nazorat kilib, tekshirib borish;

-tadbirlarning samaradorligini aniklash;

-ragbatlantirish va stimullashtirish.

Mexnat xavfsizligini tag’minlashda ilmiy dunekarash, fiziologik, psixologik, sotsial, tarbiyaviy, ergonomik, ekologik, tibbiy, texnik, tashkiliy-operativ, xukukiy va iktisodiy aspektlar xisobga olinishi zarur. Buning uchun mexnat xavfsizligini boshkarishning kator vositalaridan foydalaniladi. Ularga xavfsiz mexnat kilish xulk- atvorini, madaniyatini shakllantirish, kasbiy ukitish, boshkarish subg’ektlariga psixologik tag’sir etish, kollektiv ximoyaning texnik va tashkiliy vositalaridan foydalanish, shaxsiy ximoya vositalaridan foydalanish, imtiezlar va kompensatsiyalar sistemasini tashkil etish kabilar kiradi.