O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.2.Yerning issiqlik rejimi.
Yer ma‘lum miqdordagi issiqlikni ishlab chiqaradi. Ichki issiqlik ene rgiyasining asosiy manbai bo’lib radioaktiv elementlarning parchalanishi hisoblanadi. Radioaktiv elementlar o’z - o’zidan parchalanib, o’zidan ma‘lum miqdordagi tovlanib turadi. Bu hodisa suv ustida suzib yurgan kerosin, yog va neftning har xil “kamalak” rangidek tovlanib turadigan pardasida ko’rganimizdek bizga tanishdir. Bu shaffof moy po’stining ostki (suvdan ajratib turadigan) va ustki (havo bilan cheklangan) yuzalaridan qaytgan yoruglik nurining interferentsi yalanishi bilan bog’liqdir. Masalan: labradorit mineralini ma‘lum burchakka burab qaraganda ko’k va yashil bo’lib tovlanib – chaqnab turadi. Xuddi shunday limonit minerali (qo’ng’ir temir tosh) ning buyraksimon yuzalarida, gematit minerali (temir yaltirog’i) yuzalari binafsha rang va ko’k rang bo’lib tovlanadi. Minerallar chizig’ining rangi. Ayrim minerallarning rangi, ularning kukunining rangidan farq qiladi. Mineral kukunining rangini sirlanmagan (xira biskvit) chinni taxtachaga chizib aniqlash mumkin. Ko ’pinchalik minerallarning rangi chizig’ining rangi bilan bir xil bo’ladi. Masalan kinovarning o’zi ham, chizig’i (kukuni) ham qizil, magnetitda – qora, lazuritda ko’k va h.k. Tabiatda ma‘lum bo’lgan minerallarning rangi va chizig’ining (kukunining) rangi o rasidagi farqni gematitda (mineralning rangi po’lat – kulrang, chizig’i qizil), piritda (mineralning rangi jezsarik, chizig’i qora) ko’rish mumkin. SHaffof yoki yarim shaffof rangli minerallar ko’pchiligining chizig’i rangsiz (oq) yoki och rangli bo’ladi. Shuning uchun mineral chizig’ining rangi shaffof emas yoki yarim shaffof to’q rangli birikmalar uchun katta diagnostik ahamiyatga ega. Tabiatda ko’pincha bir mineralning o’zi goh zich massa, goh kukunsimon massa holida uchraydi. Shuning uchun ularning rangi ham bir-biridan farq qiladi. Bunga limonitni (temir gidrooksidi) zich massa bo’lgani qora, kukunsimon xili esa sarg’ish qo’ng’ir; gematitni (temirning suvsiz oksidi) – kristallangan xillari deyarli qora, kukunsimon xili esa tiniq qizil va h. k. misol bo’lishi mumkin. Boshqa xollarda minerallarning rangi kristallangan zich massalarida ham, kukunsimon holatida ham bir xildir. Chizig’ining rangi aniqlanayotgan mineralning qattiqligi 6 balldan ortiq bo’lmasligi kerak. Minerallarning yaltiroqligi. Minerallardagi bu xususiyat uning yuzasiga tushgan nurning qaytarilishi bilan bog’liq. Yaltirashning kuchliligi, ya‘ni qaytgan nur miqdori shu nurning kristallangan muhitga o’tish paytidagi tezligi yoki sindirish ko’rsatkichi orasidagi farq qanchalik keskin bo’lsa, shunchalik ortiq bo’ladi. Minerallar yaltiroqliklariga qarab ikki guruhhga bo’linadilar. Birinchi guruhhga metallsimon va metallga o’xshab yaltiraydigan minerallar. Metallsimon yaltirash yangi singan metall yuzasining yaltirashini eslatadi. (pirit, galenit). Metallga o’xshab yaltirash metallning singan yuzasini 7 22 issiqlik energiyasini ajratib chiqaradi va Yer po’sti jinslarida va mantiyasida energiya to’planib boradi. Radioaktiv elementlar Yer po’stida juda oz miqdorda tarqalgan bo’lishiga qaramay, planetamiz paydo bo’lgan (5 mlrd.yil) vaqtdan buyon hosil bo’lgan issiqlik miqdori, Yerning ichki qatlamlarini qizdirishdan tashqari, uning yuzasiga ham issiqlik tarqatishga yetarlidir. Atmosfera Gidrosfera Ionosfera Stratosfera Biosfera Troposfera Litosfera Granit qobig'i Bazalt qobig'i Atmosfera Peridotit qobig'i (yuqori mantiyasi) Quyi mantiya Oraliq qobiq Yadroning sirtqi qobig'i Ichki yadro 35-70 km 50 km 1000 km 2700 km 4980 km 5120 km 6370 km 300 km gacha Oraliq qobiq 1- rasm. Yer sharining geosferalarga bo’linishi. Psevdomorfozalar – bunday shakllar tog’ jinslaridagi ayrim minerallar yuvilishidan hosil bo’lgan bo’shliqlar mineral kristallari bilan to’ldirilganda hosil bo’ladi. Minerallarning shaffofligi. Moddalarning o’zidan nur o’tkazish qobiliyati ularning shaffofligi deb ataladi. Bu xususiyatga qarab tabiatdagi minerallarni quyidagi turlarga bo’linadi: Shaffof minerallar, tog’ xrustali, island shpati, topaz va boshqalar. Yarim shaffof – zumrad, sfalerit, kinovar va boshqa minerallar. Shaffof bo’lmagan minerallar – pirit, magnetit, grafit va boshqalar. Rangi. Ko’pgina minerallarning nomi uning rangiga qarab berilgan. Masalan: xlorit (grekcha xloros –yashil), rubin (lotincha «ruber» – kizil), rodonit (grekcha «rodon» – pushti), gematit (kondek – grekcha, gematikos»), albit (lotincha «albus» – oq). Ko’pgina minerallar tabiiy holatida doimiy rangga ega bo’ladilar. Buning sababi shundaki, bunday minerallarning tarkibida rang beruvchi kimyoviy elementlar doimo mavjud. Bunday rang beruvchi kimyoviy elementlarga (xromoforlarga) Ti, V, Mn, Co, Ni ba‘zan W, Mo, N, Ci elementlari kiradi. Masalan: mineral tarkibidagi xrom unga quyuq rang- qizil (pirop, rubin), och-yashil (uvarovit, zumrad, fuksit) binafsha rang (rodoxrom, kemmererit) beradi. Doimiy rangli minerallarga magnetit (FeO ∙Fe 2 O 3 ) doimo qora rang, pirit (FeS 2 ) jezsimon sariq rang, kinovar (HgS) to’q qizil rang, malaxit yashil rang, azurit ko’k rangli minerallar kiradi. Bulardan tashqari aksariyat bir mineral bir necha rangda ham uchrashi mumkin. Masalan, odatda rangsiz, ko’pincha butunlay shaffof kristallar sifatida topiladigan kvarts (tog’ xrustali), ko’rkam binafsha rangli (ametist), pushti, sarg’ish-qo’ng’ir (temir oksidlari bo’lgani uchun), tilla rang (tsitrin), kul rang yoki tutun rang (rauxtopaz), to’q qora (morion), ni hoyat sutdek oq ham bo’lishi mumkin. Xuddi shunga o’xshash osh tuzi – galit – oq, kulrang, qo’ng’ir, pushti va ba‘zan ko’k rangli bo’lishi mumkin. Minerallarning bunday xilma-xil rangliligi, tarkibidagi mayin zarrachalar bo’lib tarqalgan mexanik aralashmalar biror rangga bo’yalgan xromoforlar (rang beruvchilar) bilan bog’liq. Bu rang beruvchi moddalar ham anorganik va organik moddalardan iborat bo’lishi mumkin. Ular oz miqdorda bo’lganda ham rangsiz minerallarni to’q rangga bo’yash uchun kifoya qiladi. Minerallarning rangi faqat xromofor moddalarning miqdorigagina bog’liq bo’lmay, balki ularning disperslik (maydalanganlik) darajasiga ham bog’liqdir. Ayrim shaffof minerallarning rangi ba‘zan xilma-xil bo’lib 8 21 Yer ichkarisida hosil bo’lib harakat qiladigan issiqlikdan tashqari tashqi Quyosh radiatsiyasidan hosil bo’ladigan issiqlik ham mavjuddir. Bir sekund davomida Yer yuzasi Quyoshdan issiqlikga aylanadigan 1,8 ∙10 24 erg. nurlanish energiyasini qabul qiladi. Bu issiqlikning 45 foyizini Yer yuzasidan atmosferaga tarkatadi. Yerni Quyoshdan qabul qilib oladigan issiqligi notekis taksimlanadi. Kuzatuvlar shuni ko’rsatadiki, Antarktida va Shimoliy qutbda 1 sm 2 yuzaga ekvatordagiga nisbatan uch barobar ko’p issiqlik yutiladi. Lekin yutilgan issiqlik bu hududning ko’p qismida havoning tiniqligi va havo qatlamining siyrak bo’lganligi sababli atmosferaga tarqalib ketadi. Yer yuzasining turli nuqtalarida issiqlik miqdorining notekis qabul qilinishi, Yer aylanish o’qining ekliptika yuzasiga nisbatan qiya joylashganligi bilan ham bog’liq. Yer yuzasidan issiqlikning tarqalishi va yuzasi bilan yutilishi ma‘lum darajada quruqlik va suvlarning notekis taqsimlanishiga, Yer yuzasini ng relefiga, o’simliklarga, havo va okeandagi oqimlarga bog’liq. Lekin Yer landshaftining turli-tumanligiga qaramay, uning yuzasida bir xil o’rtacha yillik yoki o’rtacha oylik haroratga xos bo’lgan hududlarni ajratish mumkin. Harorat faqat shimoldan janubg a tomon o’zgaribgina qolmay, chuqurlik bo’yicha ham o’zgarib turadi. Haroratning Yer yuzasidagi o’zgarish amplitudasi ayrim tumanlarda 90-1000 0 S ga (O’rta Osiyo cho’llarida) yetadi. Yer yuzidan chuqurlashib borilgan sari haroratning (kunlik yillik, ko’p yillik) o’zgarishi kamayib boradi va yer yuzidan ma‘lum bir chuqurlikda o’zgarmay qo’yadi. Harorat doimiy bo’lgan va Quyosh issiqligining ta‘siri bo’lmay qolgan bu chuqurlik mintaqasini yillik harorat doimiy bo’lgan mintaqa deyiladi. Bu mintaqadagi harorat Y er yuzasidagi o’rtacha yillik haroratga teng bo’ladi. Quyosh energiyasining ta‘siri ostida bo’lgan bu mintaqani geliotermik mintaqa deb yuritiladi. Harorat doimiy bo’lgan mintaqaning chuqurligi ekvatorda 1-2 metr, mo’‘tadil iqlimli kengliklarda 20-30 metr, qutbda 100 metr va undan ortiq chuqurliklarda joylashadi. Doimiy harorat mintaqasidan ichkariga qarab chuqurlik ortib borishi bilan tog’ jinslarining harorati Yerning ichki issiqligi ta‘sirida qonuniy ravishda ortib boradi. Ichki issiqlikning harorati doi miy bo’lgan mintaqadan yuqorida joylashgan qismiga ta‘siri Yer yuzasi tomon kamayib boradi. Haroratning chuqurlik ortishi bilan ko’tarilishini baholash uchun geotermik gradient va geotermik bosqich tushunchalari kiritilgan. Kimyoviy tarkibi va kristall s trukturasiga bog’liq ravishda, bunday xususiyatlar har xil minerallarda turlicha namoyon bo’ladi. Har qanday mineral o’ziga xos biron bir alohida xususiyati bilan xarakterlanadiki, ana shu xususiyatga qarab uni doimo boshqa minerallardan ajratib olish mumkin. Quyida biz muhim diagnostik ahamiyatga ega bo’lgan xususiyatlar, minerallarning qiyofasi, shaffofligi, rangi, chizig’ining rangi (kukunining rangi), yaltiroqligi, ulanish tekisligi, sinishi, qattiqligi, pachoqlanuvchanligi, qayishqoqligi, solishtirma o g’irligi, magnit tortishi, radiofaolligi va boshqa xususiyatlari to’g’risida to’xtalib o’tamiz. Minerallarning qiyofasi. Bu xususiyat uning ichki tuzilishi va hosil bo’lish sharoiti bilan bog’liq. Erkin o’sgan anizotrop mineral yaqqol ifodalangan kristalli k shaklga ega bo’ladi. Odatda minerallar kristall agregatlar va o’sishmalari ko’rinishida uchraydilar. Kristall agregatlari deb, minerallarning ichki tuzilishi va fazodagi shakli bilan bog’liq bo’lgan turli shakldagi mineral donalarning yig’indisi (tudasi) ga aytiladi. Donalarning kattaligini hisobga olib minerallar yirik donali (donalar kattaligi 5 mm. dan katta), o’rta donali (2- 5 mm) va berk kristalli (0,5 mm dan kichik) turlarga bo’linadi. Kristall agregatlari donali, ustunsimon, tolasimon, yapoloq, tangachasimon shakllarda uchraydi. Minerallar tabiatda druza, konkretsiya, sekretsiya va boshqa ko’rinishlarda uchraydi. Druzalarda –ayrim kristallarning o’sishmalari (o’simtiklari) betartib (qonuniyatsiz) o’sgan. Kristallar bir tomonlari bilan birorta yuzaga mahkamlangan (kvarts, flyuorit). Kristallarning uch tomoni (ochiq bo’shliq tomonga qarab uchi o’sgan) yaqqol shakllangan. Konkretsiyalar: yumaloq va noto’g’ri shakldagi mineral qotishmalari radial yoki po’choq holatda joylashgan. Oolitlar –kontsentrik-po’chok tuzilishiga o’xshash bo’lgan no’xotga o’xshash mineral yig’indilaridir. Sekretsiyalar – tog’ jinslaridagi bo’shliklar mineral moddalar bilan to’ldirilganda hosil bo’ladi. Oqma shakllar-ayrim yuzalarni mineral jismlar asta-sekin qoplashi natijasida hosil bo’ladi. Bunday shakllarning hosil bo’lish jarayonida- kolloid birikmalar asosiy o’rinni uynaydi. Bu holda kurtaksimon va shingilsimon ko’rinishdagi agregatlar stalaktit va stalagmitlar hosil qiladi. Mineral moddalarning tolasimon yoriqlarda tez kristallanishidan dendritlar- tolasimon daraxtga o’xshash kristallar hosil bo’ladi. 9 20 Geotermik gradient deb, harorati doimiy mintaqadan chuqurlikning 100 metr ortishiga to’g’ri keladigan haroratning o’zgarish miqdoriga aytiladi. Geotermik bosqich esa doimiy harorat mintaqasidan pastdagi haroratning 10 0 S ortishiga to’g’ri keladigan, chuqurlikni (metrdagi) ko’rsatadi. Bu ikki ko’rsatkich tog’ jinslarining issiqlik utkazuvchanligi, tog’ jinslarida sodir bo’ladigan geoqim yoviy reaktsiyalarning tabiatiga, qaynoq suv va bug’larning mavjudligiga, tog’ jinslarining yotish holatiga va radiofaol elementlarning kontsentratsiyasiga bog’liq ravishda doimo qonuniyatsiz o’zgarishlarga uchrab turadi. O’rtacha geotermik gradient 100 metrga 30, bosqich esa 33 metr deb qabul qilingan. V.A.Magnitskiyning hisoblariga ko’ra, 15-20 kilometr chuqurlikgacha geotermik bosqich o’rtacha 33 metrni tashkil qiladi. Bu chuqurlikdan pastda haroratning o’zgarishi keskin kamayib ketadi va 100 kilometr chuqurlikda harorat 13000 0 , 400 kilometr chuqurlikda 17000 0 , 2900 kilometr chuqurlikda 35000 0 , 5000 kilometr chuqurlikda esa 50000 0 ni tashkil qiladi. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|