Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova
Yüklə 5,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 29-rasm . Suyuqlikdagi zarrachallarning Broun harakati sxemasi
| Broun нarakati.
Kolloid eritmalarni ultramikroskop orqali tekshirib, kolloid zarrachalar har doim harakatda ekanligini koʻrish mumkin. 1827-yilda ingliz botanik olimi R.Broun mikroskop orqali suyuqlikka tushirilgan gul changini toʻxtovsiz va tartibsiz harakatda ekanligini kuzatdi. Shuning uchun bu harakat olimning sharafiga Broun harakati deb nomlandi. Keyinchalik Broun bu hodisani boshqa xilma-xil moddalarda kuzatib, bu harakat moddaning tabiatiga bogʻliq boʻlmasdan, balki temperaturaga, zarrachaning katta-kichikligiga hamda suyuqlikning qovushqoqligiga bogʻliqligini aniqladi. Ammo, Broun harakatining sababi nimada ekanligi uzoq vaqtgacha aniqlanmay qolindi. Keyinchalik gazlar kinetik nazariyasining rivojlanishi tufayli bu harakatning sabablarini aniqlash mumkin boʻldi. Bu nazariyaga muvofiq, suyuqlik molekulalari hamma vaqt harakatda boʻladi, ular suyuqlikka tushirilgan zarrachaga kelib uriladi va uni har tomonga siljitadi. Bundan kelib chiqadiki, Broun harakati suyuqlik molekulalarining issiqlik harakatidan yuzaga kelar ekan. 29-rasm . Suyuqlikdagi zarrachallarning Broun harakati sxemasi . Yuqoridagi 29-rasmda mastika suspenziyasining zarrachasi harakati tasvirlangan boʻlib, unda zarrachaning har 30 sekundda oʻtgan yoʻlining tekislikdagi proeksiyasi koʻrsatilgan. Zarrachaning siljishi Broun harakatining qanchalik sust yoki tez boʻlayotganligini koʻrsatadi. Kolloid zarrachasini harakat yoʻli doimo oʻzgarib turadi, uning oʻtgan yoʻlini chizib borish juda qiyin. Kolloid zarracha yoʻlining ma‘lum vaqt ichida oʻzgarishi 56 zarrachaning siljishi deyiladi. 1905-yilda Eynshteyn va 1906-yilda Smoluxovskiy bir-birlaridan bexabar holda Broun harakatining kinetik nazariyasini yaratdilar. Eynshteyn Broun harakatiga gaz qonunlarini qoʻllab, zarrachaning t vaqt ichida oʻrtacha siljishining kvadrat qiymatini aniqlash formulasini topdi: bunda, D - erigan moddaning diffuziya koeffitsienti boʻlib, quyidagi formula bilan topilishi yuqorida aytib oʻtildi: r k T D 6 bu yerda, N - Avogadro soni, R - gaz konstantasi,T – absolyut temperatura, - suyuqlik qovushqoqligi, r - zarracha radiusi. Agar Eynshteyn tenglamasiga formuladagi D ning qiymatini qoʻysak: t r N RT x 3 1 2 kelib chiqadi. Buni Eynshteyn-Smoluxovskiy tenglamasi deb yuritiladi. Bu tenglamaning foydali tomoni shu yerdaki, dan boshqa hamma kattaliklarni tajribadan topish mumkin. Bundan foydalanib N - ni ya‘ni Avogadro sonini topish mumkin. Perren bu formuladan, foydalanib mastika va gummigut suspenziyalari bilan oʻtkazilgan tajribalarining natijalari asosida Avogadro soni ga teng boʻlishini topdi. Fletcher yogʻ zarrachalari bilan oʻtkazilgan 6000 ta tajribasi asosida Avogadro soni ekanligini topdi. Bu topilgan qiymatlar hozirgi zamonda qabul qilingan Avogadro soni ( ) ga juda yaqin sonlardir. Broun harakati hamda diffuziya hodisasini atroflicha va chuqur oʻrganish fluktuatsiya nazariyasining yaratilishiga sabab boʻldi. Fluktuatsiya – sistemaning mikrohajmida zichlik, konsentratsiya yoki boshqa parametrlarning oʻrtacha muvozanat qiymatidan oʻz holicha chetlashishidir (30-rasm). |