O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
Arxey.proterozoy, paleozoy, mezozoy, kaynazoy eralari. hayotning tuzilish darajalari
Yüklə 1,92 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Antropogenez muammosi
Arxey.proterozoy, paleozoy, mezozoy, kaynazoy eralari. hayotning tuzilish darajalari. Opsimliklar va hayvonot olamining poleontologiyasi (Komarov,1943)
Organik evolyutsiyaning qudratli omili - tabiiy tanlanish opz huquqini egallashga kirishadi. Bu omilning ahamiyati naqadar muhim ekanligini isbotlash uchun faqat ikkita misolni keltirish yetarli bopladi. Masalan, tur tarkibida mavjud individlar soni geologik jihatdan u qadar uzoq davom etmagan davr oraligpida opzgarmas hisoblanadi, yapni qancha individ halok boplsa, shunchasi saqlanadi. Agar koppchilik olrganizmlarni yuzlab, minglab, opn ming, millionlab urugp yoki tuxum hosil qilishi inobatga olinsa, qancha-qancha organizmlarning oplib ketishiga ishonch hosil qilish mumkin. Har qanday individning bir jufti saqlansa yuzlab, minglab, millionlab juft individ opladi. Hozirgi kunda bizning planetamizda ularning 2 mln.ga yaqin turi mavjud. Organik olamning taraqqiyoti davomida yuz millionlab turlarni halokatga uchrashi hisobiga yangi turlar bunyodga kelgan. Yer yuzida shakllangan organik olam taraqqiyoti jarayonida nafaqat alohida olingan turlar, balki yirik turkumlar, oilalar, tartib (qabila) hatto sinflar (ajdod) tarkibidagi organizmlar maplum tabiiy muhit omillari tapsirida topligpincha halokatga uchragan. Yer qurrasi tirik mavjudotlarining taraqqiyoti 5 pogpona 17 davrga boplinib, uning tarixi 3,5 mlrd.yil oraligpidagi vaqt bilan belgilanadi. Har bir davrning qancha davom etishi va unda mavjud opsimlik va hayvonot olami (Komarov, 1943) sistemasiga maplum opzgartirish jadvalda keltirilgan. Yuqorida tapkidlanganidek, dastlabki hayot qoldiqlari yer qatlamlarida 2,5 mlrd.yil muqaddam arxey erasida paydo bo`lganligi aniqlangan. Arxey qazilmalariga suvoptlari va bakteriyasimon organizmlar taalluqli bo`lib, ular Ontario kopli sohillarida topilgan. Hayotning barq urib taraqqiy etishi proterozoy erasidan boshlanadi. Sayan sistemasida ham bir hujayrali suvoptlari, bakteriyalar hukmronlik davri hisoblanadi. Yenisey sistemasiga kelib, dastlabki kopp hujayrali suvoptlari uchray boshlaydi. Binobarin, taxminan 1200 mln.yil muqaddam boshlangan kopp hujayrali organizmlarning rivojlanishi biotik almashinuv kuchayishiga sabab bopladi. Tirik mavjudotlar tuzilishining yanada murakkablashishi Siney sistemasi davrida sodir bopladi. Bir hujayrali kopk yashil suvoptlarining taraqqiy topa borishi bilan bir vaqtda kopp yashil, qizil, qopngpir suvoptlari, meduza, bulut, chuvalchang singari boshlangpich kopp hujayrali hayvonlar bunyodga keladi. Keyinchalik arxeotsitlar deb yuritiladigan boshlangpich hayvonlar topligpincha qirilib ketgan. Kopp hujayrali organizmlarning paydo boplishi organik olam taraqqiyotida muhim bosqichlardan hsoblanadi. Tabiatshunos olimlarning aksariyat qismining fikricha, kopp hujayrali organizmlarning bunyodga kelishida koloniya shaklida hayot kechiruvchi mavjudotlarning roli katta bo`lgan. Koloniya shaklidagi mavjudotlar kopp hujayrali hayot holatiga optishning asosiy poydevori hisoblanadi. Bu koloniyalar rangsiz, xivchinlilar, infuzoriyalar volvoks singari sodda hayvonlar, yashil, kopk yashil va diatom suvoptlari orasida tez-tez uchrab turadi. Koloniya tarkibiga kiradigan hujayralar dastlab bir yillik xususiyatiga ega bo`lgan, asta-sekin ular koloniyada vazifalarni bo`lib olib, ularning bir qismi ovqat yutish, boshqasi harakat qilish, yangi avlodni vujudga keltirish singari vazifalarni bo`lib olish imkoniga ega bo`lgan. Erkin holdagi kislorod, unga moslashmagan organizmlar uchun kuchli zahar hisoblanadi. Bu moddani yashil opsimliklarning fotosintezi tufayli kopp miqdorda topplanishi Yer qurrasi tabiatining beqiyos darajada opzgarishiga sabab bopldi. Opz davrida kamolotga yetgan tirik organizmlarning koppchiligi biosferada sodir bo`lgan bunday revolyutsion topntarilishga bardosh bera olmay halok bo`lgan boplsalar, opsimliklar va hayvonot olamining boshqa bir qismi yangi sharoitga moslashish imkoniga erishadilar. Ana shu davrdan eptiboran barcha hozirgi kunda mavjud bo`lgan (kislorodli muhitda yashovchi) organizmlar evolyutsiyasi boshlanadi. Shunday ekan barcha tirik mavjudotlar sintezi va destrukturaga asoslangan biotik almashinuv shaklida bunyodga kelganligi muqarrar. Ammo bu almashinuv opziga xos xususiyati bilan xarakterlanadi. Tirik mavjudotlar tashqi muhitdan opzi uchun zarur bo`lgan moddalarni qabul qilib opz muhitini opzgartiradi va shu vaqtning opzida uning opzi ham opzgaradi. Tabiatan biotik almashinuv zanjiri topliq yopiq bopla olmaydi. Uning kelgusi halqalari oldingilari bilan bogplanmagan. Shunday ekan, biotik almashinuv mineral shaklidagi va umuman buyuk spiral shaklidagi tabiiy zanjidan iborat. Tiriklikning kelgusi yopnalishiga bir nazar tashlaydigan boplsak, poleozoy erasi - bu qadimiy hayot erasi hisoblanadi. U kembriy davridan boshlanadi. Yer qurrasining quruqlik qismi bu davrda sahrodagi choplu-biyobonlardan iborat bo`lgan. Faqat har joy har joyda, dengiz sohillarida, toshlarda suvoptlari va moxlarga opxshash yosmiqsimon opsimliklar uchragan. Dengizda eng sodda tuzilishli kopk yashil, qopngpir va qizil suvoptlari va hayvonot olamining barcha boplimlarining vakillari hayot kechirishgan. Bu davrda bopgpimoyoqlilar - trilobit hayvonot olamida hukmronlik qilgan. Ular orasida dengiz tubiga mahkam yopishib turuvchi, sudralib yuruvchi, suvda muallaq holda qalqib turadigan, suzib, yopishib va suvning bir qismidan boshqa bir qismiga optish vazifasini bajaradigan organlarga ega turlar mavjud bo`lgan. Organizmlarning bir hujayrali tuzilishdan kopp hujayrali tuzilishga optishi ularning faol harakat qilishga urinishi natijasidir. Metazoa - tirik kopp hujayrali hayvonlarning bir qadar ehtimolga yaqin ajdodlari rangsiz xivchinlilar (Ivanov, 1968) hisoblanadi. Kopp hujayrali tuzilishga optish davrining kolonial shakli, hozirgi vaqtda uchraydigan kolonial organizm proterospongiy - sodda bulutni eslatadi. Tirik mavjudotlarning kopp hujayralik davriga optishi materiya evolyutsiyasi uchun nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, kopp hujayralilik bosqichga optishning dastlabki davridayoq taraqqiyot sekin boplsada borayotgani, ularning u qadar kopp boplmagan qismining tuzilish jihatidan murakkablashayotgani namoyon bopladi. Natijada hayot integratsiyasining yangi pogponasi eski sistemani topliq opzgartirmagan holda, asta-sekin unga yangilik qopshilishi natijasida shaklan va mazmunan murakkablasha boradi. Ikkinchidan, kopp hujayrali organizmlar opz ajdodlari boplmish bir hujayrali mavjudotlar bilan sodir bopladigan yashash uchun kurash jarayonidan shaklan va mazmunan farq qilganliklari tufayli halos bopladilar. Bu ularning yangi-yangi hayot shakllarini vujudga kelishi uchun sharoit tugpdiradi. Uchinchidan, yangi vujudga kelgan konkurent munosabatlar kopp hujayrali organizmlarning yangi hayot shakli tuzilishi variantlari vujudga kelishini taqozo qiladi. SHunday ekan, kopp hujayrali organizmlarning hayot tuzilishida taraqqiyot darajasini yangi pogponasini egallashi va ilk ajdodlari hisoblanmish bir hujayrali mavjudotlar bilan bopladigan konkurentsiyadan xoli holda hayot kechirishi uchun sharoit tugpiladi va shu bilan bir vaqtda kopp hujayrali organizmlarning bir hujayrali mavjudotlarga bogpliq boplmagan holda evolyutsion taraqqiyotning yangi pogponasiga koptarilishi uchun muhim omil hisoblanadi. Toprtinchidan, maplum darajada murakkab tuzilishli, hajman bir muncha katta bo`lgan kopp hujayrali mavjudotlar, bir hujayrali organizmlarni hayot evolyutsiyasi taraqqiyotida, ularni oldini olish uchun asosiy topsiq hisoblanadi. Tirik tabiatning bir hujayrali organizmlardan sopng shakllangan kopp hujayrali mavjudotlarning quyidagi xususiyatlarini alohida tapkidlab optishimiz oprinli. Kopp hujayrali mavjudotlarning shakllanish jarayonida ularning asosiy komponentlari sodda tuzilishli, konkurentlik qobiliyati past bo`lgan bir hujayrali organizmlardan iborat bopladi. Yangi hayot shaklidagi kopp hujayrali organizmlarni vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratgan. Hayot tuzilishining murakkab darajaga optishi, koppayish va opzgaruvchanlik qobiliyatining vujudga kelishi kopp hujayrali mavjudotlarni tabiiy sharoitning opzgarishiga bardosh berishi va evolyutsion jarayonga ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratadi. SHunday qilib, proterozoy erasida ilk bor hayotning xarakterli xususiyati - yashash muhitining qaytmas ekanligi aniqlandi. Hayot (tirik mavjudotlar) - opsimliklar dunyosi, hayvonot olami va mineral moddalarning majmui yoki tirik modda Yer qurrasini topliq egallab oladi. Yer qurrasida bunyodga kelgan nihoyatda xilma-xil tirik mavjudotlar materiya evolyutsiyasi va uni yopnalishini belgilashga qodir bo`lgan kuchga aylandi. Buning isboti uchun faqat yagona bir misolning opzi kifoya. Ularning aksariyat qismini koprish analizatorlari - kopzlari taraqqiy etgan. Hayvonlarning hajm jihatidan u qadar katta boplmagan xilma-xil turlari bilan bir qatorda ancha ulkan, uzunligi 0,5 metrga yetadigan turlarining bo`lganligi maplum. Ularning 1000 ga yaqin turi qazilma holda topilgan. Keyingi maplumotlarga kopra nina tanalilardan dengiz yulduzi va goloturiya, malyuskalar, ikki tavaqichlilar pardalilar meduzalar va hokazo hayvonlar keng tarqalgan. Arxeotsiatlar opzlarining bopr moddasidan shakllangan skeletlarining mavjudligi bilan xarakterlanib, ularning qoldiqlaridan dengiz sohillari, ohaktosh uyumlaridan tashkil topgan topsiqlar vujudga kelgan. Hayotning kelgusi taraqqiyoti ordogen davrida davom etgan. Dengiz liliyalari va yulduzlari, nina tanli goloturiya qatoriga opsha davr hayvonlaridan dengiz tipratikani ham qopshiladi. Yelkaoyoqlilar soni oshib, bu guruh vakilidan biri - lingula (Lingula) bizning davrimizga qadar yetib kelgan va uni hozirgi kunda Tinch okeani suvlarida uchratish mumkin. Ordogen davrida boshoyoqlilar, malyuskalar singari hayvon turlari ham paydo bopladi. Bu davrda umurtqali hayvonlarning vakili pansrli (sovutli) baliqlarning paydo boplishi muhim voqea hisoblanadi. Opsimliklar olamining quruqlikka chiqishi bilan bogpliq yana bir xususiyat ularning individual taraqqiyot davrlarida sodir bopladigan jinsiy va jinssiz nasl gallanishi hamda urugpning vujudga kelishidir. Quruqlikka chiqish bilan ular uchun muhit sharoitlarining tubdan opzgarishi bilan bogpliq ravishda yer bagpridan suvni qabul qilish, havoga suv bugpi sifatida ajratish, karbonat angidrid va kislorodni qabul qilish va ularni atmosferaga chiqarish vazifasini bajaradigan yangi-yangi organlar vujudga keladi. Dastlab quruqlikka chiqa boshlagan opsimliklar uncha kopp boplmagan. Ular asosan suv va suvga yaqin yapni cheklangan holdagi suv, namlik bilan bogpliq muhit sharoiti turlicha bo`lgan yerlarda tarqalgan. Biosfera evolyutsiyasida opsimliklarning quruqlikka chiqishi buyuk revolyutsiya hisoblanadi. Chunki bunda uning kelgusi taraqqiyoti uchun yangidan-yangi imkoniyatlar yaratiladi. Tabiatda sodir bo`lgan hayotning bunday keskin evolyutsion opzgarishini koppchilik ilm ahli Yer qurrasida sodir bo`lgan geologik opzgarishlar, kuchli gaz hosil boplish davri, vulqonlarning, okean suvlarining regressiyasi va tranegressiyasi, qitpalar harakati, hatto yulduzlarda vaqti-vaqti bilan yangi yulduzlarning vujudga kelishi natijasida sodir bopladigan portlashlar bilan bogplaydilar.
Quruqlikda hayot kechiradigan opsimliklarning koppayishi va tuproqning paydo boplishi hayvonot olamining quruqlikka chiqishi uchun sharoit yaratadi. Opsha davrning qazilma qoldiqlarida chayonlar, oprgimchak va boshqa hasharotlarni uchratish mumkin. Bulardan sopng quruqlikda yashovchi bopgpimoyoqlilar bilan oziqlanadigan umurtqali hayvonlarning shakllanishi boshlanadi. Baliqlarning quruqlikka chiqishi sabablaridan biri - quyosh nuri tapsirida isiydigan tabiiy chuchuk suv havzalarida kislorodning yetishmasligidir. Bu sharoitda kislorod bilan nafas olish qobiliyati mavjud bopla boshlagan baliqlar asta-sekin keng ravnaq topib hayvonot olami oprtasida koppchilikni egallay borgan. Karbon opsimliklar olamining yer yuzida ravnaq topgan davri hisoblanadi. Okean suvlarining koptarilishi va qopyilishining navbatlanishi bir tomondan opsimliklar olamining bir qismini halokatga olib kelsa, ikkinchi tomondan botqoqlikni vujudga kelishi, botqoq opsimliklarning ravnaq topishi va botqoq opsimlik qatlamlarini vujudga kelishiga imkon beradi. Bu davrda balandligi 30 metrga yetadigan daraxtsimon plaunlar, daraxtsimon qirqbopgpinlilar, paporotniklar va ochiq urugpli opsimliklarning ilk ajdodlari keng tarqaladi. Karbon davridagi hayvonot olami taraqqiyotining eng muhim pallasi, amfibiyalarning jinsiy jarayonini suvsiz muhitda sodir boplishi hisoblanadi. Bu davrda sudralib yuruvchi hayvonlarning eng sodda turlari paydo bopladi, hasharotlar havo muhitini deyarli topliq egallaydi. Karbon dengizlarida bir hujayralilardan kopplab foraminiferalar, yelka oyoqlilar, turli-tuman ninatanlilar, malyuskalar, korallar keng tarqalgan. Trilobitlar va pantsrli baliqlar bu davrga kelib kamaya boshlagan. perm mezazoy erasining oxirgi davri hisoblanadi. Bu davrga kelib devon davridagi daraxtsimon plaunlar qirqbopgpimlar yangi opzgargan muhitga bardosh bera olmay topligpicha halok bopladilar. Ularning oprniga hozirgi davrda tarqalgan paporotniksimonlar tarqala boshlaydi va qubbalilarning ilk ajdodlari shakllana boradi. Hayvonot olamida ham opzgarish sodir bo`lib, reptiliylar keng tarqaladi. Yer qurasi florasi va faunasi tarkibida kesikn opzgarishlar sodir bopladi. Tribuloitlar oplib, butunlay tugay boshlaydi, ularning oprniga bosh oyoqli molyuskalar - ammonitlar opsha davr faunasida salmoqli oprin egallaydi. Sudralib yuruvchi hayvonlarning yangi hayot shaklidagi turlari paydo bopla boshlaydi. Ularning ayrimlari sut emizuvchi hayvonlarning ayrim xususiyatlarini egallay boshlaydi. Trias Yer qurrasining nisbatan tinch davri hisoblanadi. Faqat uning oprtalariga kelib yer yuzida katta opzgarishlar sodir bopladi. Dengiz regressiyasi trias davrining oprtalarida uning transgressiyasi bilan almashinadi. Quruqlikda ohiq urugpli opsimliklarning rivojlanishi boshlanadi. Dengizda yelka oyoqlilar opz oprnini malyuskalarga bopshatib beradi. Bu davrda belementlar, qisqichbaqasimonlar, haqiqiy suyakli baliqlar paydo bopladi. Bu rivojlanish davrining opziga xos xususiyati shundaki, u sudralib yuruvchi hayvonlarning keng tarqalgan va yuksak darajada rivojlangan, ravnaq topgan davri hisoblanadi. Bu toshbaqalar, qadimiy timsohlar va dinozavrlar, shuningdek boshqa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar rivojlanishining eng yuqori pogponasiga koptarilgan davridir. Uning oxirlarida kelib sut emizuvchi hayvonlar paydo bopla boshlagan boplsa kerak. Quruqlikda bu davrda sagovniklar, ginkgolar, ignabargli daraxtlar opsimliklar olamida hukmronlik qiladi, kordoitlar halokati boshlanadi. Tarixiy taraqqiyot jarayonida hayotning asosi hsoblangan murtakni tashqi muhitning tapsiridan himoya qilish imkoniga ega bo`lgan urugpning vujudga kelishi opsimliklar olamini suv muhitidan chiqib Yer qurrasining har qanday ob-havo sharoitida tarqalish imkonini berdi. Urugpli opsimliklar endi faqat suvda yoki daryo va dengiz sohillaridagina emas, balki quruqlikning har qanday uchastkasida tarqalish imkoniga ega bopladi. Dengiz va okean suvlarida esa diatom suvoptlari taraqqiy eta boradi. Hayvonot olami evolyutsiyasi bu davrda asosan suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar bilan bogpliq bopladi.
Ularning oprnini opz rivojlanishining dastlabki tetapoyasida turgan sut emizuvchi hayvonlarning hukmronlik davri boshlanadi. Binobarin, Yer qurrasi tirik qismi (biosfera)ning navbatdagi yangilanish jarayoni sodir bopladi. Hayotning yangi erasi kaynazoyning uchlamchi (paleogen, neogen) davridan boshlanadi. Yer qurrasi geologik opzgarishlar natijasida hozirgi koprinishni egallaydi, vulqonlarning Tinch okean halqasi vujudga keladi. Dengizlarda kitsimon, kurakoyoqli baliqlar, ikki tavaqali malyuskalarning paydo boplishi, beleminitlarning yo`q boplishi, yopiq urugpli opsimliklarning hukmronligi, hozirgi zamon florasi va faunasining tarkib topish davri hisoblanadi. Sut emizuvchi hayvonlarning yangi-yangi hayot shakllari paydo bopladi. Antropogenez muammosi
Yer qurrasida mavjud barcha tirik mavjudotlar, shu jumladan insonning tabiatning anorganik qismiga tabiiy tapsiri haqida fikr yuritishdan oldin, hayot taraqqiyoti haqidagi maplumotlarga asoslanib quyidagi xulosaga kelish mumkin: -qadimgi geologik davrlardan boshlab hozirgi vaqtga qadar yerning tirik qismi - biosferaning murakkablasha borishi kuzatiladi. U asosan ikki murakkab jarayon yapni tirik mavjudotlar turli-tumanligining orta borishi va ularning tuzilishi jihatidan murakkablasha borishi bilan ifodalanadi; -geologik vaqt davomida tirik organizmlarning biologik massasini orta borishi kuzatiladi. Dastlab suv muhitida vujudga kelgan hayot, quruqlik, atmosfera havosi yer bagpri va uning chuqur qatlamlarigacha tarqaladi. Hayot butun Yer qurrasini topligpi bilan egallaydi; -organizmlarning yangi muhit sharoitlariga moslashuvi uzoq va kopp pogponali jarayon. Shunga kopra, tirik mavjudotlar tabiatda sodir bopladigan opzgarishlar - dengiz regressiyasi va transgressiyasi vulqon harakatlari, koinotda sodir bopladigan turli-tuman opzgarishlardan «mohirona foydalanadi»; -tirik organizmlarning hayot faoliyati natijasida Yer qurrasi biosfera oplik anorganik qismida tubdan opzgarishlar sodir bopladi. Atmosferada erkin kislorod, azon ekrani, havo va suv, karbonat angidrid konservatsiyasi vujudga kelib, ular opz navbatida toshkopmir va kaltsiy karbonat konlarining vujudga kelishiga sabab bopladi. Ayrim hollarda uzoq vaqt davomida biologik almashinuvdan, shunga kopra biosferada faol ishtirok etishdan chetlashadi. Bunda buyuk ohaktosh uyumlari, toshkopmir, temir, marganets, mis rudasi konlari bunyodga kelishi fikrimizning dalili bopla oladi; -tirik mavjudotlar ajratgan karbonat angidrid, organik va mineral kislotalarning tapsirida togp jinslarining asta-sekin yemirila borishi tufayli, tekisliklar hosil bopla borgan va Yer qurrasining qiyofasini opzgarishi ximiyaviy, moddalarning migratsiyasi uchun imkon tugpilgan; -tirik mavjudotlar taraqqiyotida rivojlanishning notekis borganligi muqarrar. Binobarin, arxey erasidan tortib, hozirga qadar Yer qurrasida mavjud ayrim kopk yashil suvoptlari va bakteriyalar singari mavjudotlarning tashqi koprinishi, tuzilishi va hayot holatida deyarli opzgarish sodir boplmagan. Boshqa, vaqti-vaqti bilan opzgarib turadigan muhit sharoitiga bardosh bera olmagan organizmlar tuzilishida kuchli opzgarishlar sodir bo`lgan. Kembriy davridan maplum bo`lgan organizmlarga legula, bakteriya, kopk yashil suvoptlari kirsa, kelib chiqishiga kopra yosh tirik mavjudotlar guruhi kaynazoy erasida keng koplamda rivojlangan. Yer qurrasining quruqlik qismini deyarli topliq egallagan qushlar va sut emizuvchi hayvonlar hamda yopiq urugpli opsimliklar ana shu ikkinchi yosh guruhga taalluqlidir. CHunonchi, tirik materiya tarkibidagi mavjudotlar orasida geologik yoshiga kopra keyin tarkib topgan va taraqqiyotning yuksak pogponasiga koptarilgan hayvonot olamining ongli vakili inson hisoblanadi. Ammo tirik mavjudotlarning evolyutsiyasi haqida fikr yuritar ekanmiz, gap maplum tirik organizmlar guruhining yoshida emas, balki har xil guruh vakillari evolyutsiyasining tezlik darajasini bir xil tenglikka ega emasligidadir. Xususan, sut emizuvchi hayvonlar uchlamchi davrda shakllangan boplishiga qaramasdan, million yillar davomida opz taraqqiyot darajasini yuksak pogponasiga koptarilishi uchun zarur bo`lgan qulay muhit sharoitlari vujudga kelganga qadar opzgarmagan, mavjud muhitga mos kelgan holda yashagan. SHunday ekan, har qanday opsimlik yoki hayvon guruhining evolyutsion yoshi haqidagi tushuncha, uning yuksalish davridan emas, balki shu opsimlik yoki hayvon turining opz muhitida maplum opsimlik yoki hayvon guruhida hukmron boplish davridan boshlanadi. Binobarin, hukmronlik opsimlik yoki hayvon guruhi yoinki uning maplum turi tuzilish jihatidan murakkablashgan va yashash muhitini topliq egallagan davridan boshlanadi. Bu davr yuqorida tapkidlanganidek tur yoki tur guruhining yoshi bilan emas, balki biosfera evolyutsiyasi xususiyati, turning tarqalishi va uning hayot zanjiridagi tutgan oprni bilan belgilanadi. Tirik mavjudotlarning hayot faoliyati tufayli Yer qurrasi atmosferasining tarkibi tubdan opzgaradi. planetar masshtabdagi bunday opzgarishlarning sodir boplishiga qaramasdan yerda hayot davom etgan va borgan sari rivojlana borgan. Aynan shunday opzgarishlar hayotning notekis rivojlanish, geologik davrlar davomida ularning taraqqiyot darajasini yuksala borishi, hayotning «buferlik» xususiyatini tapminlagan. Bu, demak, hayot opzining kelgusi taraqqiyoti uchun opzi qulay sharoit yaratishini taqozo qilgan. Talaba bilimini nazorat qilish uchun savollar:
Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Amirqulov N. Umumiy ekologiya. Toshkent, 2002 y.
Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|