O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

9- MApRUZA: Ekologiya fanining tabiiy-ilmiy asoslari

Mapruza mashgpuloti taplim texnologiyasining modeli

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Mapruza rejasi	Ekologiya fanining predmeti, vazifalari. Ekologik omillar va ularning guruhlarga boplinishi. Ekotizimlar. Oziq zanjiri. Biotsenoz va biogeotsenoz. Tabiatdagi biologik xilma-xillikni saqlash va atrof-muhitni muhofaza qilish. Insoniyat sogplom hayot tarzi va uning zamonaviy muammolari. Insoniyatning dolzarb muammolari. Demografik muammolar. Ijtimoiy muhit va inson salomatligi. Sogplom hayot tarzi. Inson salomatligi va uni asrash. Sogplikni asrovchi omillar. Tsivilizatsiyamiz kasalliklari va ularning oldini olish muammolari.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarda Ekologiya fanining taraqqiyoti, Tabiat-jamiyatda ekologiyani oprni, maqsadi va vazifalari xususida tushuncha hosil qilish.
pedagogik vazifalar: Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oid ilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalar Ekologiya fanining predmeti, metodlari va tarmoqlari xaqida tasavvurga ega bo`ladilar, asosiy maplumotlarni konspektlashtiradilar.
Taplim usullari	BBB – texnologiyasi, Mapruza
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	Ommaviy
Taplim vositalari	Slaydlar, jadval va mavzuga oid rasmlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol - javob

O`quv mashg`ulotining texnologik xaritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 - bosqich 1.1. O`quv xujjatlarini to`ldirish va talabalar davomatini tekshirish (5 daq). 1.2. O`quv mashgpulotiga kirish (10 daq.)	1.1 Ekologiya fanning rivojlanish tarixi fanining predmeti, maqsad va vazifalari xaqida maplumotlar beriladi. O`quv mashgpulotiga kirish davomida dastlab talabalarga BBB jadvali taklif etiladi va uning grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng mapruza boshlanadi.	Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savollar beradilar. Mavzu bo`yicha dastlabki tushunchalarini ifodalovchi maplumotlarni BBB jadvaliga tushiradilar
2 - bosqich Asosiy 50 daq.	2.1. . Opra osiyolik allomalarning tabiat va ekologiya xaqidagi fikrlari. Venn diagrammasi to`ldiriladi. 2.2. Ekologiya tugrisida xorij olimlarining taplimotlari. (ko`nikma va malaka) aniqlashtiriladi. 2.3. Ekologiya topgprisida xorij olimlarining taplimotlari. 2.4. Ekologik inqirozlarnnig kelib chiqish turlari.	Konspekt yozishadi, tinglashadi, Mavzu rejasi bo`yicha doskada sxema va jadvallar tuzishadi. Mavzu bo`yicha savollar beradilar.
3 - bosqich. Yakuniy natijalar 15 daq.	3.1. Mavzu bo`yicha xulosa qilish va umumlashtiruvchi fikr bildiriladi. 3.2. Talabalarga BBB jadvalini bilib oldim grafasini to`ldirish taklif etiladi va o`quv mashg`ulotining maqsadiga erishish darajasi taxlil qilinadi 3.3. Mavzu yuzasidan uyga vazifasi beriladi.	O`rganilgan mavzu bo`yicha olgan maplumotlarni BBB jadvalini yakuniy grafasiga tushiradilar.

Ekologiya fanining predmeti, vazifalari..

Ekologiya fani – bu tirik organizmlarning yashash muhiti va o`zaro munosabatlari to`g`risidagi fandir. «Eykos» – bu yunoncha so`z bo`lib, yashash joyi degan mapnoni bildiradi. «Logos» – fan so`zlaridan olingan. Ekologiya ayrim individlarning rivojlanish, ko`payish, yashashning populyatsiyalarning va jamoalarning tarkibini, o`zgarishini yashash muhitiga bog`liq holda o`rganadi.

Ekologiya fani genetika, evolutsiya taplimoti, sistematika, fiziologiya, etologiya kabi biologik fanlar bilan chambarchas bog`liqdir.

Ekologiya fanining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

6. 
   Har xil organizmlar guruhlarining atrof-muhit omillari bilan munosabati qonuniyatlarini o`rganish.
   
7. 
   Organizmlarning yashash muhitiga tapsirini aniqlash.
   
8. 
   Biologik resurslardan oqilona foydalanish, odam faoliyati tapsirida tabiat o`zgarishlarini oldindan ko`ra olish, tabiatda kechayotgan jarayonlarni boshqarish yo`llarini o`rganish.
   
9. 
   Zararkunandalarga qarshiii kurashning usullarini yaratish.
   
10. 
    Sanoat korxonalarida chiqindisiz texnologiyani joriy etish.
    

«Ekologiya» tushunchasi ilk bor 1866 yilda kiritlgan bo`lib, bobolarimiz bu tushunchani ancha ilgari anglab yetib o`z turmush va faoliyatlaridan tabiatga katta eptibor berganlar. Ular suvga ahlat tashlamaslik, farznad tug`ilsa nihol ekish, hazon yo qmaslik, ariqlarni toza saqlashlariga katta eptibor qilganlar. Tabiatni asrab-avaylash, mamlakatni go`zal bog`ga aylantirish buyuk bobomiz Amir Temur zamonida ayniksa rivojlangan. Sohibqironning tabiatni behad qadrlashi, ekologik vaziyatni eptiborga olishi, xususan o`z saltanatni paytaxti Samarqandni yana ham ko`kalamzorlashtirish uchun juda ko`p bog`lar barpo eptilganligi Shular jumlasindandir. Sohibqiron bobomiz tabiat inson hayotida katta o`rin tutishini Yahshi bilgan, tabiiy muvozanatni saqlash lozimligini tapqidlab kelgan.

Zamonaviy ekologiya nuqtai nazaridan qaraganda tabiatni asrash ishida botanika bog`i, qo`riqxonalar juda muhim o`rin tutadi.

O`rta Osiyo allmalari Al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy va Abu Ali Ibn Sino ham tabiiy fanlarni rivojiga o`zlarining munosib hissalarini qo`Shganlar. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) yillar o`zining «Boburnoma» asarida tabiat go`zalliklarini tasvirlash bilan birga o`simliklar dunyo sining salomatlik baxSh etishdagi roliga alohida ahamiyat bergan.

1930 yilda ekologiya fanining yangi tarmog`i, yapni populyatsion ekologiya vujudga keldi. Buning asoschisi ingliz olimi Ch.Elton o`zining, hayvonlar ekologiyasi» asarida (1927 y) ayrim individlarni o`rganishdan populyatsiyalarni birlik sifatida o`rganishga qaratdi.

populyatsion ekologiyasining rivojlanishiga S.A.Severtsov. S.S.Shvarts, S.A.Naumov va T.A.Viktorov ham o`zgarishning munosib hissalarini qo`Shdilar. 1935 yilda ingliz olimi A.Tensli «Ekosistema» degan tuShunchani taklif qilgan bo`lsa, 1942 yilda V.N.Sukachyo v «biogeotsenoz» tushunchasini asoslagan.

Ekosistema analizining rivojlanishi biosfera to`g`risidagi taplimotni vujudga keltirdi. Buning asoschisi XX asrning yirik tabiatShunosi olim V.I.Vernadskiydir (1863-1945 yy). Biosfera global ekosistema sifatida shakllandi, biosferaning muntazamligi va ishlashi asosan ekologik qonunlarga buysunadi, modda va energiya balanslarini tapminlaydi.

1964 yilda xalqaro biologik programma (XBp) tashkil qiladi. XBp ning maqsadi organik moddalarning miqdori va sifat jihatidan taqsimlanishi va ularning qaytadan tiklanishi qonuniyatlarini ulardan insonning unumli foydalanishni tapminlashdir.

Hozir sayyo ramizdagi biologik muvozanat bo`zilishining oldini olish eng katta muammodir. Sanoatning rivojlanishi, tabiiy boyliklardan o`ylamasdan foydalanishi tabiatga, atrof-muhitga katta zarar yetkazadi. Shu tufayli tabiatni muhofaza qilish masalasi, undan unumli va to`g`ri foydalanish, birinchi navbatda ekologik qonuniyatlarga asoslanib ish yuritish kishilik jamiyatining asosiy vazifalaridan biridir. Ekologiya fani esa va vazifani bajarishda asosiy rol o`ynaydi.

SHunday qilib, ekologiya - yer yo`zidagi xar kanday moddiy narcha-geografik unsurlarning(tog jinchlari, suv, tuproq, opsimliklar, xayvonlar, odamlar, inshoatlar va boshqalar) tajribiy rivojiga, ularni urab turgan muhitning kurchatgan tapsirni urganadigan va bu jarayonni boshqarishga yunaltirilgan faoliyat soxasidir.

populiyatsyaalar, turlar, biotsenozlar, biogeotsenozlar va biosfera kabi tushunchalar ekologiya fanining manbai xisoblanadi. SHuning uchun ham koppincha umumiy ekologiya 4 bulimga bo`lib urganiladi: autekologiya, sinekologiya, populiyatsyaalar ekologiyasi va biosfera.

a) Autekologiya(“autoch”-yunoncha sopz bo`lib , “o`zi” degan mapnoni bildiradi). Ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o`zaro munochabatini, turlarning kanday muhittga kopproq va o`zviy mochlashganligini urganadi;

b) populiyatsyaalar ekologiyasi (“populyatson” - frantsopzcha sopz bo`lib, “aholi” degan mapnoni bildiradi) populiyatsyaalar to`zulmasi va dinamikasi, maplum sharoitda turli organizmlar sonining opzgarishi(biomascha dinamikasi) sabablari ni tekshiradi;

v) Sinekologiya (“sin”-yunoncha sopz bo`lib , uning mapnosi “birgalikda” demakdir) biotsenozning to`zilishi va xochchalarini, ayrim opsimlik a xayvon turlarini ng o`zaro aloqasini hamda ularning tashki muhit bilan munochabatini urganadi;

g) Ekotizimlarning tadkik kilishning rivojlanishi biosfera (yunoncha “bios”-”hayot”, “sfera”-”shar”) haqidagi taplimotni vujudga keltirdi. Biosfera topgprisida tularoq maplumotga keyingi mavzularda aloxida tuxtalish ko`zda tutilgan.

Ekologiya fani hozirgi vaqtda bir necha tarmoqlarga bo`linib ketgan.

8. 
   Umumiy ekologiya. Barcha organizmlarning muhit Sharoitlari bilan o`zaro munosabatlarini, yapni maplum individlar ekologiyasini o`rgatadi. Umumiy ekologiyani o`zi ham u`z navbatida 4 bu`limga b`linadi. (1-chizma)
   

UMUMIY EKOLOGIYA

Ekologiya fanining bu`limlari

Autekologiy	populiyasiyalar ekologiyasi	Sinekologiya	Biosfera xaqidagi ta`limot
Ayrim turlarning u`zlari yashab turgan muxit bilan u`zaro munosabatlarni, ularning qanday muxitga ku`proq va o`zviy moslanganligini u`rganadi	populyasiyalar to`zilmasi va din amikasi, ma`lum Sharoitlarda turli organizmlar sonining u`zgarishi sabablarini tekShiradi	Biogeosenozlarning to`zilishi va hossalarini, ayrim u`simlik va xayvon turlarning u`zaro aloqalarini xamda ularning tashqi muxit bilan bu`lgan munosabatlarini u`rganadi	Biosfera tarkibi, to`zilishi va energetikasi tirik organizmlar faoliyati majmui bilan belgilanadigan, ya`ni tirik mavjudotlar tarqalgan yer qobig`i

1-chizma

9. 
   Fiziologiya ekologiyasi. Organizmlarning muhit sharoitlariga moslashishi natijasida ularda sodir bo`ladigan fiziologik o`zgarishlar qonuniyatlarini o`rgatadi.
   
10. 
    Bioqimyo viy ekologiya – o`zgarib turuvchi muhitga moslashishi jarayo nida organizmlarda sodir bo`layo tgan o`zgarishlarni molekula nuqtai nazaridan o`rgatadi.
    
11. 
    poleekologiya – yo `q bo`lib ketgan organizmlarning ekologik bog`lanishlarini o`rgatadi.
    
12. 
    Evolyutsion ekologiya – populyatsiyadagi o`zgarishlar mexanizmini o`rgatadi.
    
13. 
    Morfologik ekologiya – oziqlanish sharoitiga qarab organizmlarning to`zilishi tarkibi qonuniyatlarini o`rgatadi.
    
14. 
    Geobotanik – fitotsenozlarning to`zilishi va taqsimlanish qonuniyatlarini o`rgatadi.
    
15. 
    Sanoat- ekologiyasi – texnologik jarayo nda ajralib chiqayo tgan zararli va zaharli moddalarni tabiatga, insonlarga tapsirini suv va havoni tozalash usullarini va ularni YQBK – Yo `l qo`ysa bo`ladigan kontsentratsiyasini o`rgatadi.
    

Ekologiya fani akademik o`quv predmeti sifatida o`qitilib qolmsadan, balki

Yo shlarni ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish holda tabiatni asrashga o`rgatadi.

Bugungi kunda ekologiya nafaqat mustaqil fan sifatida shakllanadi, balki u mazmunan juda kengaydi. Ekologiya u`rganadigan yangi soxalar ku`paydi, boShqacha aytganda, ekologiyaning yangi-yangi yunalishlari paydo bu`ldi.(2-chizma)

Erda odam xukmronlik qilgan avrdan beri kishilarning nafas olish

uchun zarur bo`lgan kislorod ajratib chiqaradigan (erning o`pkasi hisoblanadi) o`rmonlarning 2/3 qismi nobud qilindi. 200 turdagi hayvonlar va parrandalar qirib tashlangan, qishloq xo`jaligi uchun yaroqli bo`lgan 20 foiz maydon erroziyaga duchor bo`ldi. Sanoatni rivojlangan mamlakatlarda mineral va energetik resurslar, chuchuk suv va havoda kislorod tanqisligi sezilmoqda.

EKOLOGIYA FANI SOXALARI

Global ekologiya Ijtimoiy ekologiya Inson ekologiyasi Injenerlik ekologiyasi Qishloq hu`jaligi ekologiyasi Koinot ekologiyasi Xashoratlar ekologiyasi Umurtqalilar ekologiyasi Chuchuk suv ekologiyasi Dengiz ekologiyasi Quruqlik ekologiyasi Okean ekologiyasi va boShqalar

2-chizma.

Sanoat va transportning, energetikaning rivojlanishi, qishloq

xo`jaligini sanoat asosiga o`tkazish va ximiyalashtirish atrof-muhitni yangi, ilgari nomaplum bo`lgan moddalar bilan ifloslanishiga olib keladi. Bularning hammasi inson yashash muhiti bilan vujudga kelgan ekologik aloaning bo`zilishi xavfini tug`diradi.

Bugungi kunga kelib ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof muhitga zamonaviy fan va texnika tarakkiyotining tapsiri natijasida ekologiya tushunchasi uta kengayib ketdi. Fanga “Inson ekologiyasi” degan atama ham kirib keldi. Insonni tashki muhitga munochabati boshqa tirik organizmlardan tubdan fark kiladi. Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amErikalik olimlar Borjech va park tomonidan kiritildi. Dachtlabki inson ekologiyasi tibbiy soxa bulimi sifatida karalib, keyinchalik uning ijtimoiy, texnik, mapmuriy, iktisodiy va xukukiy tomonlari ham urganildi. Inson ekologiyasi insonni atrof-muhitga va aksincha, muhitning insonga tapsirini urganadi. Inson ekologiyasini urganish natijasida ijtimoiy ekologiya vujudga keldi. Unga birinchi bo`lib RadErik Mak Kenzil taprif bergan.

Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri xisoblanib, uning predmeti inson bilan uning atrof muhit oprtasidagi xususiy boglanishlarini urganishdan iborat.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, xozirgi zamon ekologiyasining asosiy vazifalarini kuyidagicha tapriflash mumkin:

— xayotning tashkil topish qonunlariiyatlarini, shu jumladan, tabiiy tizimlari va umuman biosferaga antropogen tapsirlarni shu qonunlariiyatlar asosida tadkik etish;

— biologiyaviy boyliklardan oqilona foydalanishning ilmiy asochlarini yaratish, inson xopjalik faoliyati tapsiri ostida tabiatda ruy bEradigan opzgarishlarni oldindan bilish, biosferada kechadigan jarayonlarni boshqarish va inson yashaydigan muhitni saqlab qolish ;

— populiyatsyaalar sonini tartibga solish;

— agrochanoat kompleksida kimyoviy vositalarni eng kam kullashni tapminlaydigan choralar tizimini ishlab chiqish;

— u yoki bu tabiiy kichmlar va landshaft elementlari xususiyatlarini aniklashda ekologik indikatsiyalash, shu jumladan, tabiiy muhit bulganishini indikatsiyalash;

— bo`zilgan tabiiy tizimlarni tiklash, shu jumladan, foydalanishdan chiqarib tashlangan qishloq xopjalik ekin maydonlarini tiklash(rekultivatsiya), yaylovlarni, kam hosilli tuproqlarni, suv xavzalari va boshqa ekotizimlar maxsuldorligini oshirish;

— biosferaning etalon maydonlarini saqlash(konsfervatsiyalash);

— muhit sifatini saqlash va yaxshilash buyicha texnikaviy, xukukiy, tashkiliy boshqaruv organlarining o`zoqka muljallangan tadbirlar majmuini takomillashtirish;

— yangi o`zlashtirilgan mintakalarda, chanoatldashgan va axolisi kopp bulgan xududlarda ishlovchi axolining sharoitga mochlashuvini tezlashtiruvchihi vositalarni ishlab chiqish;

— xavfli tabiiy xodichalar, avariyalar natijasida kishilarni nobud bulishi va salomatligi igini yo`qotish mumkin bulgan xolatlarni oldini olish;

— ekologik ong, ekologik madaniyat, ekologik taplim va tarbiya tizimlarini shakllantirish va bu soxada ommaviy axborot vositalari ishini faollashtirish.

2. Oprta osiyolik allomalarning tabiat va ekologiya xaqidagi fikrlari.

Oprta asrlarda Oprta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino va boshqalar tabiat fanlarini rivojlanishiga katta hissa qopshganlar. Ular xali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi mufozanat, opsimlik va xayvonot dunyosi, tabiatni epzozlash xaqidagi kimmatli fikrlarni aytganlar.

Buyuk alloma Muhammad Muso al-Xorzmiy(782-847 yy) 847-yilda “Kitob surpat al-arz” nomli acharini yozdi. Unda dunyo oqeanlari, kuruklikdagi kitpalar, kutblar, ekvatorlar, chopilar, toglar, daryo va dengizlar, kullar, urmonlar va undagi opsimlik va xayvonot dunyosi, shuningdek, boshqa tabiiy resurchlar - Yerning asosiy boyliklari xakida maplumotlar keltirilgan.

Oprta Osiyo xalklari ijtimoiy falchaviy fikrining eng yirik va mashxur vakillaridan Abu Nasr Forobiy(870-910 yy) ning ilmiy falchafiy merosi nixoyatda boy. Uning acharlarida tabiatshunochlik ilmi, ilmiy - amaliy faoliyat va xunarmandchilik masalalari yoritilgan.

Forobiyning “Insoniyatning boshlanishi xaqidagi kitob”, “xayvon apzolari tugrisida kitob” nomli acharlarida, shuningdek, “Odam apzolarining to`zilishi” kabi acharlarida odam va xayvonlarayrim apzolarining to`zilishi, xususiyatlari va vazifalari xakida, ularning uxshashligi va farklari keltirilgan.

Forobiy tabiiy va inson kuli bilan yaratiladigan sunpiy narchalarni ajratgan. U tabiiy narchalar tabiat tomonidan yaratilgan, degan xulochaga keladi. Inson omilining katta ekanligini, tabiiy va sunpiy tanlash hamda tabiatga kurchatiladigan boshqa tapsirlarni atroflicha baxolagan.

Abu Rayxon Beruniy(973-1048 yy) koinotdagi xodichalarni tarakkiyot qonunlarilari bilan narcha va xodichalarning o`zaro tapsiri bilan tushuntirishga urinadi. Olim yerdagi bapzi xodichalarni kuyoshning tapsiri bilan izoxlaydi. Uningcha, inson tabiat koidalariga rioya kilgan xolda borlikni ilmiy ravishda tugri urgana oladi. Beruniy fikricha, yerdagi opsimlik va xayvonlarning yashashi uchun zarur imkoniyatlar cheklangandir. Lekin opsimlik va xayvonlar cheksiz koppayishga intiladi va shu maksadda kurashadi. “Ekin va nachl koldirish bilan dunyo tulib boraveradi”.

Garcha dunyo cheklangan bulchada, kunlar utishi bilan bu ikki usish natijasida koppayish cheklanmaydi. Agarda opsimliklardan yoki jonvorlardan biror xilini usishiga sharoit bulmay, usishdan tuxtacha ham boshqalarda bu axvol bulmaydi. Ular birdaniga paydo bo`lib , birdaniga yukolib yetmaydi. Balki ularning biri yukolcha ham, u o`z uxshashini koldirib ketadi.

Beruniy acharlarida opsimlik va xayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarkalishi va xopjalikdagi ahamiyati xakida maplumotlar topish mumkin. Beruniyning ilmiy karashlari asochan uning “CHaydana”, “Minerologiya”, “Qadimgii avlodlardan kolgan yodgorliklar” kabi acharlarida o`z aksini topgan. “Qadimgii avlodlardan kolgan yodgorliklar” acharida opsimlik va xayvonlarning tashki muhit bilan aloqasi, ularning xulk-atvoriyil fachllarining opzgarishi i bilan boglik ravishda opzgarishi i misollari bilan tushintirilgan.

Beruniy Yer kiyofasini opzgarishi i opsimlik va xayvonot dunyosining opzgarishi iga, tirik organizmlarning turli xayoti Yer tarixi bilan boglik bulishi kerak deb xisoblaydi. Kumni kovlab, uni orasidan chigonoqni topish mumkin, deydi alloma. Buning chababi shuki, bu kumlar kachonlardir oqean tubi bulgan, deb xulocha kildi u.

Beruniy “chaydana” nomli acharida 1116 tur dori-darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli opsimliklardan, 101 tasi xayvonlardan, 107 tasi echa minerallardan olinishi bayon etilgan. Beruniy o`zining tabiiy, ilmiy ko`zatishlari asosida tabiatdagi xodichalar maplum tabiiy konuiyatlar asosida boshqariladi, ularni tashkaridan tapsir etuvi xar kanday kuch o`zgartirish kobiliyatiga ega emas, degan xulochaga keldi.

Abu Ali ibn Sino (980-1037yy) jaxon madaniyatiga yukchak hissa qopshgan olimlardan biridir. Uning 450 tadan ortik acharlari maplum. Bizgacha ulardan 240 tasi yetib yelgan. Ibn sino acharlari orasida “Tib qonunlarilari” shox acharlari tibbiyot ilmi tarkalishining oliy chukkisi xisoblanadi. Kishi organizmining tashki muhit tapsirini muximligini bilgan alloma ayrim kasalliklar suv a xavol orkali tarkalishi xakida fikr bayon etgan. Yapni u kasallikning yukishi masalasini xal etishga yakinlashgan edi.

Abu Ali ibn Sinoning falchafiy va tibbiy ilmiy karashlari uning jaxonga mashxur achari “Kitob ash shifo” yapni “Davolash kitobi” da bayon etilgan bu acharda materiya, fazo, vakt, shakl, xarakat, borlik kabi falchafiy tushunchalar, shuningdek, matematika, kimyo, botanika, zoologiya, biologiya, achtronomiya, psixologiya, kabi fanlar xakida fikrlar bayon etilgan.

Zaxriddin Muhammad Bobur (1483-1530 y)ning nomi aytilganda koppchilik uni shoir deb biladi. Ammo Bobur fakat shoirgina bulmay, podshox, charkarda, tarixchi, mashshox, ovchi va bogbon, chayyox va tabiatshunoch ham bulgan. “Boburnoma” Boburning eng yirik acharidir. Acharda Boburning kurgan kechirganlari, yurgan joylarining tabiati, boyligi, odamlari, urf odatlari, xayvonlari, opsimliklari va boshqalar tasvirlangan. Unda yer, suv, xavo turli xil tabiiy xodichalarga tegishli xalk sopzlari kopplab topiladi.

3. Ekologiya topgprisida xorij olimlarining taplimotlari.

Tirik organizmlar xayotining tashki muhit bilan boglikligi kadimdan maplum. Antik davrda yashagan faylasuflarning acharlarida xayvonlarning turli inchtinktlari, baliklar va kushlarning migratsiyalari, opsimliklarning tashki kiyofasi, tuproq va iklim shiroitlari bilan boglikligi xakida maplumotlar keltirilgan. VII-VIII achrlardagi ekologik mapumotlar tirik organizmlarni ayrim guruhlarini larni urganishga karatilgandir. J.Byuffon (1707-1778 yy) ning ishlarida xayvonlarning to`zilishiga tashki muhitning tapsiri masalasi kutarilgan. J.B.Lamark (1774-1829 yy) dachtlabki evolyutsion taplimotni oprga tashladi va opsimlik va xayvonlarning evolyutsion opzgarishi larda eng muxim omil bulgan tashki muhit tapsiri deb xisobladi. XIX achrdagi ekologik maplumotlar (A.Gumbold) opsimliklar geografiyasida yangi ekologik yunalishni keltirib chiqardi.

1859 yilda CH.Darvin“Tabiiy tanlanish yuli bilan turlarning kelib chiqishi” acharida tabiatdagi yashash uchun kurash, yapni tur bilan muhit oprsidagi xar kanday karama-karshiliklarning kurinishlari tabiiy tanlanishga olib keladi va evolutsiyaning xarakatlantiruvchi kuchidir deb karaydi.

A.N.Beketov (1825-1902 yy) opsimliklarning ichki va tashki to`zilishidagi xususiyatlarini, ularning geografik tarkalishlari bilan boglikligi hamda fiziologik usullarning ekologiya uchun ahamiyati katta ekanligini kurchatdi. 1877 yilda nemich gidrobiologi K.Mebiuch biotsenozlar xaqidagi tachavvurlarini asochlab berdi. Opsimliklar jamoasi xaqidagi taplimotga G.F.Morozov, V.V.Olexin, V.G.Ramenchkiy, A.SHinnikov va chet ellik olimlardan F.Kelementech, K.Raunkier, T.Dyurie, I.Braun-Blanke va boshqalarning fitotsenologiya ishlari umumiy biotsenologiyaning rivojlanishiga katta hissa kushdilar.

Umumiy ekologiyaning rivojlanishida R.N.Qashqarovning “Muhit va jamoa” deb nomlangan Opr Osiyo unversitetida ukigan mapro`zalari keyinchalik “Xayvonlar ekologiyasi asochlari” nomi bilan birinchi yozilgan darchlik bo`lib koldi. Xayvonlarning morfologik va evolyutsion ekologiyasini rivojlantirishda M.CH.Gilyarov, CH.Shvartslar katta hissa kushdilar. I.CH.CHerebryakov tomonidan gulli opsimliklarning xayot shakllari tasnifotini ishlab chiqildi.

1940 yillarning boshlarida tabiiy sichtemalarni urganish jarayonida yangi yunalish kelib chiqdi. 1935 yili ingliz olimi A.Tensli ekosichtemalar, 1942 yilda echa V.N . Sukachev biogeotsenozlar xikidagi talimotni ilgari surdilar.

1950 yilning boshlarida G.Odum, R.Untekker, R.Margalef va boshqalar biologik maxsuldorlikning nazariy asochlarini yaratish borasida ish olib bordilar.

3. Opzbekistonda ekologiya fanining rivojlanish bochkichlari.

Opzbekistonda ekologik uopnalishdagi ishlarning asochchilari D.N.Qashqarov va Ye.p.Karovin xisoblanadi. 1930 yillarda ular tomonidan “Muhit va jamoa”, “Oprta Osiyo va Qozoqiston chopilarining turlari va ularni xopjalikda foydalanish ichtikbollari”, “Chopilardagi xayot” kabi ilmiy acharlari chop etilgan. Bu acharlarda ekologiya va uning vazifalari, uchlublari o`z aksini topgan. Opzbekiston FAning Botanika inchtitutida B.A.Bigurin raxbarligida opsimliklar opsimliklar ekologiyasi labaratoriyasi tashkil etildi. Keyinchalik bu ishlarni amalda O.X.Xachanov, R.CH.Vernik va boshqalar davom ettirdilar.

1959 yilda janubiy-garbiy Qizilqum chopl stansiyasi, 1960 yilda nurota chala chopi stansiyalari tashkil etilib, u yerdagi yem-xashak opsimliklarining ekologik, fiziologik va biologik yunalishlarda ilmiy tadkikot ishlari olib borildi va bu ishlar xozir ham davom ettirilmoqda.

Opzbekistonning xayvonot dunyosini urganish ishlariga ham F.N.Kashkarov muxim hissa qopshgan. U 1928 yilda AQSH ga borib, 7 oy davomida bu yerdagi yirik ekologlar Adamch, SHelvord, CHepman, Grinnel, Elli, Teylor, Forxichning ishlari bilan tanishib kaytdi. 1950 yildan boshlab Opzbekiston FAning zoologiya va parazitologiya inchtitutiolimlari V.A.CHelevin, T.Z.Zoxidov, I.I.Kolechnikovlar tomonidan davom ettirildi. Inchtitut olimlari tomonidan olib boriladigan asosiy tadkikot yunalishi Opzbekiston xayvonot olamining umumiy qonunlariiyatlarini urganishga karatilgan.

Opzbekiston FAning akademiklari T.Z.Zoxidov, A.N.Muhammadiev, muxbir apzolaridan V.V.YAxontov, M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov kabi olimlar Opzbekistonda zoologiya tadkikotlarining rivojlanishida o`z hissalarini qopshganlar. Jumladan, M.A.Sultonovning “Xashoratlar ekologiyasi”(1963 y), T.Z.Zoxidovning “Qizilqum chopilarini biotsenozlari” (1971 y) kaib acharlarini kurchatib utish mumkin.

Keyingi yillarda inchtitut olimlari “xayvonot olamini kuriklash va undan ratsional foydalanish” ilmiy asochlarini ishlab chiqish dachturiga oid tadkikotlarni davom ettirmoqdalar unda ko`zda tutilgan maksad ko`zatuv tadkikotlarini(monitoring) axborot yigindisini taxlil kilish va tartibga solish, genofonni saqlash hamda imkoniyatlarni urganish, xayvonot olamini kuriklashdan iboratdir.

4. Ekologik inqirozlarnnig kelib chiqish turlari.

Hozirgi kunimizda atrof-muhitni saqlash, sog`lomlashtirish eng dolzarb muammolardan biridir. O`zbekistonda Orol va Orolbo`yidagi ekologik inqirozlar keltirayotgan moddiy va mapnaviy zarar butun insoniyatni tashvishlantirmoqda. Tojikistonning Surxandaryo bilan qo`shni shahri Tursunzodadagi aluminiy zavodi Surxandaryoning shu joyga yaqin xalqlari hayoti va salomatligiga hamda tabiatga xavf solmoqda.

Ekologik ahvolni sog`lomlashtirish, atrof-muhitni muxofaza qilish iqtisodiy, ijtimoiy-siosiy va boshqa omillarga bog`liq. Ular orasida ekologik taplim va tarbiyaning ahamiyati kattadir.

Tabiatni saqlash qonunchiligiga asosan uni saqlashning tabiiy obpektlariga yer, uning boyliklari, suv, o`rmon, hayvonot dunyosi, atmosfera havosi kiradi. Bularning hammasi inson yashashga uchun tabiiy muhit blgan biosferani tashkil etadi.

Qonunlar orqali korxonalarga tabiatni saqlash qonunchiligiga rioya qilish, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va qayta ishlab chiqarish, atrof muhitni ifloslanishdan saqlash, energiya tejovchi, kam chiqindi chiqaradigan va chiqidisiz texnologiyalarni joriy etish, Shuningdek tabiiy xom ashyo ni kompleks qayta ishlash, atrof-muhit holatini nazorat qiladigan avtomatlashtirilgan sistemalar va asbob-uskunalar ishlab chiqish yuklatilgan.

Ekologik o`simliklarning asoslari. Sayyoramizning umumiy jonli moddalarining 99 foizini o`simliklar tashkil qiladi. O`rmon qimmatbaho mahsulot – yog`och manbai shuningdek boshqa muhim materiallar va mahsulotlar hayvonlar hayot kechirishi uchun muhit bo`lib xizmat qiladi. O`rmon ulkan sanitariya-gigienik va shifobaxsh ahamiyatga ega.

Tabiatdagi biosferada doimiy ravishda moddaning aylanib turishi tufayli muhit sharoitlari o`zini o`zi tozalab turish imkoniyatiga ega bo`ladi va bu sayyorada hayo tning o`zluksiz davom etishini tapminlaydi.

Insonning sogplom hayot tarzi. Evolyutsiya davomida borgan sari tirik organizmlarning ta­raqqiyoti va tashqi muhitga moslanish darajasi orta borgan. Bu esa opz navbatida erkin harakat qilish qobiliyati mavjud orga­nizmlarning markaziy nerv sistemasini asta-sekin yuksak daraja­da taraqqiy etishiga undagan, yuksak taraqqiyot darajasidagi tirik mavjudotlar (xususan primatlar)da surunkaviy mehnat faoliyati tufayli odamning ilk ajdodlarida barcha tirik mavjudotlardan tubdan farq qiladigan oliy nerv faoliyatini shakllanishiga sabab bo`lganligi haqida maplumotlar mavjud. Inson bu rivojlanish da­rajasiga optgandan sopng ijtimoiy ong va ijtimoiy zaruriy mehnat faoliyatiga ega bo`lganda u toza biologik faoliyatidan farqli ra­vishda faoliyatning yangi shakllari, ibtidoiy odam yoki inson rivo­jining ilk davrida bajarish imkoniga ega boplmagan yangi va yangi jarayonlarni idora qilish, tabiat injiqliklarini bartaraf etish, tabiat va tabiiy zahiralardan foydalanishning zamonaviy uslub­larini yaratish imkoniga ega bopldi.

Hozirgi kunda inson tabiatda mavjud barcha real va poten­tsial zahiralardan foydalanish, uni opzgartirish imkoniga ega. Shunday ekan, hozirgi zamon kishisi tabiat qonuniyatlariga rioya qilgan holda undan foydalanishi zarur, aks holda yuqorida esla­tilganidek, inson hayoti uchun xavfli krizis sodir boplishi, uning salomatligiga, kelgusi taraqqiyotiga salbiy tapsir koprsatishi va hatto uning tirik mavjudotlar tarkibida tur sifatida tubdan yo`q bo`lib ketishi mumkin ekanligi haqida maplumotlar mavjud.

Sogpliq. Insonning salomatligiyu xastaligini faqatgina tor biologik nuqtai-nazaridan tahlil etmaslik kerak. Chunki, sogpliq faqat biologik xislatlar emas, balki shaxsning holatiga, uning murakkab sotsial sifatiga bogpliq.

Umumjahon sogpliqni saqlash tashkilotining nizomida sogpliq «bus-butun jismoniy, mapnaviy va ijtimoiy farovonlik», -deb aytilgan. Salomatlik nafaqat organizmda xastalik belgilarining yo`qligi, balki insonning uning zimmasiga yuklatilgan vazifani erkin bajara olishi, mapnaviy-ahloqiy va boshqa sotsial masalalarni bishishi bilan ham belgilanadi.

Insonning sogpligpi bu -tugpma va orttirilgan biologik kopnikmalar, shuningdek, uning tabiiy va ijtimoiy sifatlarining o`zaro uygpunlashgan birikmasi boplsa, bemorlik ana shu uygpunlikning buzilishi.