O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Orol bopyidagi ijtimoiy va ekOlogik muammolar
Keyingi 15-20 yil ichida orol bopyidagi sodir bulgan va bulayotgan ijtimoiy va ekalogik muammolarga bagpishlangan Jumxuriyat sovet ttifoki davrida ittifok va dunyo mikyosida utkazilgan bir kancha yigpilishlar xujjatlarida dunyodagi yirik olimlarning fikrlari bayon qilingan yedi. Ana shu fikrlar asosida Orol jamgparmasi tashkil qilingan yedi lekin bularning samarasi xali yakkol sezilgani yuk.

Bu hududdagi biosferada sodir bulayotgan ekalogik muammolarni tuxatish va ularni yechish masalasi hali tula xal bulgan yemasyu CHunki bugungi kunda ham Orol bopyidagi mintakada yashayotgan axoli ijtimoiy va ekalogik jixatdan nokulay sharoitda kun kechirmokda. 1993 yilning sentabr oktabr oylarida bolalar urtasida sarik (gepatit) kuchayganligi bundan tashkari bolalar ulimi boshka mintakalarga karaganda yukori bulishi yangi tugpilgan bolalarning kupchiligi xar hil kamchiliklar bilan dunyoga kelishi yukoridagi fikrlarimizning dalilidir.

“Orol va orol bopyidagi ijtimoiy ekalogik muammolar”, (“Sotsialno-ekonomicheskie problem Arala i priaralya”) degan managrafiyada bu mintaka kishlok xujaligida faoliyat kursatayotgan ayrim rahbarlarning tabiat konunlarini bilmasligi va ularga ekalogik madaniyatning pastligi tufayli sodir bulgan ijtimoiy iktisodiy muammolar xakida shunday deyiladi; “ Sugporib dehkonchilik kilinadigan maydonlarning jadal suratlar bilan usishi amudaryo suvini uning yukori va urta kismlarida dehkonchilikda ishlatish balansining uzgarishiga olib keldi natijada orol dengiziga tushadigan suvning kamayishiga va keyingi davrda umuman tushmasligi sababchi buldi.

Orol dengizida suv mikdorining kamayishi tufayli uning satxi kundan kunga pasayib bormokda natijada uning kirgpoklari kurib kurigan joylarda yesa shurxok maydonlar vujudga keldi. Natijada Amudaryoning kirgpoklariga dengizning kurigan tubidan 60% gacha chang va tuzlar uchib keladi bu daryoning kirgpoklarida joylashgan dalalarning shurlanishiga olib keladi. Bu yesa mintaka dehqonchilik tizimiga katta zarar bermokda.

V.p. Bugaev nomidagi SANII malumoti Svutlana Murakaeva “ Orol glabol ekalogik muammolarning kompleks birligida (“Aral v yedinom komplekse globalnx ekalogicheskix problem“) degan makolasida bu xududdagi ijtimoiy ekalogik muammolarni shunday targpibot yetadiki suv resursi ishlab chikarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishda katta ahamiyatga yegadir. Uni tabiatning boshka resurslari bilan almashtirib bulmaydi. Utgan un yillik 1980-1990 yillar Halkaro un yillik bu yillarda Yer yuzasidagi barcha insoniyatni sifatli ichimlik suv bilan taminlash yili deb yelon etilgan edi. Bunday karor kabul kilinishining boshlanishi asosan butun dunyoda tan olingan kuyidagi holatlardir; xohlagan bir mintakada xalk hujaligi intensiv rivojlantirilsa ayniksa suv kamchil bulgan hududlarda ishlab chikarish kontsentratsiya kilinsa suv resurslarining mikdori jihatidan kamayishiga sabab bulibgina kolmasdan balki uning sifatining yomonlashishiga olib keladi.

A.M.Manoxin V.X.Xachaturyanlar “Orol dengizi havzasidagi melioratsiyaning ekalogik muommolari“ (problem ekalogii melioratsii v basseyne Aralskogo morya”) degan ishlarida orol bopyidagi melioratsiyaning ekalogik muommolarini tahlil kilib shunday gpoyani ilgari suradilar; Amudaryo va Sirdaryoning kirgpoklarida tezkorlik bilan chullar paydo bulmokda. Bu yerlardagi kamishzorlarning maydoni 30gp50 ming gektorni tashkil kiladi. Koppchilik kullar kurigan utlok-botkok tuproklar degradatsiyaga uchragan deltalar buferlik kobiliyatlarini umuman yukotganlar va bu yerlarda okdogpli yerlar shuvohlardan iborat yaylovlar vujudga kelmokda.

Bu hududda kollektorning suvlarini tashlash hisobiga kopllar bunyod boplmokda (bulardan yeng kattasi Sarikaish va Arnasoy). Bularning suvlari zaharli kimyoviy moddalar bilan opta iflosgandir. YU. SHadimentov opzining “Sotsioekologiyaga kirish (“Vvedenie v soptsioekologiyu”) degan asarida shuni alohida koprsatadiki orol bopyidagi hududlarda ekalogik fojealarntng yana xam yomonlashishiga asosiy sabab-Amudaryo va Sirdaryodagi suvlarning mepyoridan oshik isrof kilinishi va uning xaddan tashkari ifloslanganligidir. SHuningdek keyingi davrda antropogen omillarning tasiri tufayli bu yerlarda yangi yopllarning maydoni kengaymokda. Daryolarga tashlanayotgan okava suvlarning yukori minerallashganligi sababli daryo suvlarining tarkibidagi minerallarni va har xil tuzlarning mikdorini oshirib yuborgan suvdagi bakteriyalarning mikdori meyoridan 5-10 marta oshib ketgan.

Bu hududlarda hosil bulgan yangi chullar orol dengizi chekinishining natijasidir. Bu yesa kum va tuzlarning shamol yordamida kopchish imkonini yaratib beradi. Kumlar va tuzlar 200 km ayrim hollarda undan xam uzok masofagacha uchib bormokda. Keyingi vaktlarda olingan malumotlarga karaganda taxminan har yili 15 tonnadan 75 tonnagacha changlar atmasferaga koptarilar yekanyu Orol bopyi chududlarida joylashgan yerlarga har yili opkeacha 520 kg/ga tuz tushadi. Bu esa shu mintakadagi tuproklarning degradatsiyalanishiga olib kelmokda. Buning okibatida kishlok hopjaligida ekiladigan ekinlardan olinadigan hosil kamaymokda.

B. A. Zimovets “Sugporiladigan yerlarning xosildorligi va meliorativ holati” degan ilmiy ishida sugporilib dehqonchilik kilinadigan yerlardagi tuproklarning tarkibidagi opzgarishlarni oprganib kuyidagi muommolarga duch keldi; melioratsiya ishlarining past boplishi xududlarda sugporib dehqonchilik kilinadigvn tizimlarning koppayishi shu zonadagi dehqonchilik tizimida yomon xolatlarning sodir boplishiga olib keladi, bu mintaka tuproklarning agrobiologik holatlarning yomonlashishiga, gumus (chirindi) moddasining zahirasi 30-40 foizga, tuprokdagi mikroorganizmlar va sodda xayvonlar mikdori 3-4 va 10 martaga kamayganligini koprsatadi.

Har bir xududdagi ijtimoiy va ekalogik muammolarga inson faoliyati tufayli biosferada sodir kilinadigan opzgarishlar xakida YA.G.Gpulomov, A.R. Muxammadjonov, B.V. Andriyanov, S.p.Tolstovlarning ishlarida sugporilib, dehqonchilik kilinadigan zonalardagi melioratsiyaishlarining tabiatga tasiri hakida bir kancha malumotlar berilganki bularning hammasini takrorlash uchun hech kanday zaruriyat yopk.

Tabiat. U yerda xayotni taminlovchi uchta asosiy vazifani – yashash uchun sharoit, manbalar va ozuka makonini bajaradi. Bular bir butun organizmdir.Bu umumiy nom bilan biosfera deb aytiladi. Bu opzini-opzi boshkarish mexanizmni saklashni kayta tiklash va uni rivojlantirishni talab kiladi. Bu holat bir kancha asrlar davomida tabiatda sodir bulgan evalyutsion tarakkiyot tufayli vujudga kelgan. SHu zvenolarning birortasida asrlar davomida hosil qilingan boshkarish mexanizmi opzgarsa, buning natijasida kayta tiklab boplmaydigan jarayonlar hosil bopladi va bu tizimning hamma ishlarida uzilish vujudga keladi va biosferadagi ekalogik muvozvnatning buzilishiga olib keladi.

YUkorida keltirilgan muammolar Xorazm voxasining biosferasida opz aksini topgan, chunki opsha davrda kishlok xopjaligida va xalk xujaligining boshka sohalarida ishlatayotgan mutaxasislarning koppchiligi biosfera nima, tabiatdagi ekalogik muvozanat, odam ekalogiyasi topgprisida umuman tushunchaga ega boplmagan insonlar faoliyat koprsatgan. Bularning koppchiligi tabiatning kayta tiklanmaydigan resurslariga nimalar kiradi va ulardan kanday foydalanish kerakli topgprisidagi tasavvurga ham ega boplmaganlaryu Bularning natijasida bu hududda ham ekalogik buzilishlar vujudga keldi. Insonlar uchun nokulay muhit sharoitlarni yaratildiyu 4 jadvalda keltirilgan malumotlar buning yorkin dalilidir, chunki dengizning kurigan tubidan havoga koptarilayotgan changlarntng tarkibida har xil tuzlarb bir necha opnlab yillar davomida dengizga tushgan pestitsidlarb gerbitsidlar, defaliantlar, shuningdek zaxarli moddalarning atmasferaga koptarilishi tufayli havoni ifloslab biosferani har xil opta kansentratsiyasi yukori bo`lgan zaxarli moddalar bilan topyinib, buning okibatida insonlar uchun nokulay muhit sharoitlarni yuzaga keltirib, ularning kopplab zaharlanishdari uchun imkoniyat yaratyapmiz.

Bu muammolarni echish yopllaridan biri mintakadagi xalk xopjaligida faoliyat koprsatayotgan barcha ishlab chikarish usullarini chiqindisiz ishlaydigan, agarda chiqindi chikaradigan boplsa xam, tabiyatga salbiy tasir yetmaydigan boplishi kerak. Xududdagi ekalogik muvozanatni tiklash, biosferaning tur tarkibini topla shakllantirish, bu masalalarni hal kilishda kompleks yondashish usullarini kopllash orkaligina amalga oshirish mumkin.
Inson faoliyati tufayli biosferaga

koprsatilayotgan zararlar
Hozirgi zamon fani- texnikasi yutuklari bilan kurollangan jamiyat opz faoliyati tufayli tabiatning opzini-opzi boshkarish mexanizmiga chukurrok tasir koprsatishi natijasidab tabiatga nixoyat katta tasir koprsatmokda. Buning okibatida mintakaning biosferasida kuchli opzgarishlar xosil bulmokda. Bular tabiat boyliklaridan va uning kuchidan foydalanishning ekstensiv usulidan samarali akl-zakovatga amal kilib foydalanishni talab yetadi.

Bu jamiyat tabiat ustidan hukmronlik kilish va uni opziga bopysindirish kerak, degan gpoyadan voz kechib, u bilan hamkorlarcha teng munosabatlarda harakat kilishi kerak deganidir. Ayrim xollarda jamiyat opz tarakkiyoti tufayli tabiyatdan ustunlik kilishi mumkin. Lekin bu vaktda birlik va muvozanat buzilmasligi, ijtimoiy va tabiiy jarayonlarni boshkarishda javobgarlik boplishi lozim.

N.I.Fedoseev ilmiy-texnika revalyutsiyasiga etibor berib, “keyingi yillarda ekalogik muommolar yana xam sezilarli boplmokda. Bu hol jamiyat bilan uni oprab olgan tabiiy muhitlar oprtasidagi va insoniyat faoliyatining tabiatga bo`lgan tasirining opsishi tufayli tarixiy rivojlanish jarayonida sodir bo`lgan karama-karshiliklar natijasidir. Bu muommolar ilmiy, texnika inkilobi tufayli global masalaga aylandi. Biz shu narsaga oprganib kolganmizki, ilmiy texnika inkilobi fakat jamiyatga foyda keltirishi mumkin, yani ijtimoiy pragressni xosil kiluvchi kuch, yukori rivojlangan moddiy bazani va manaviy kulayliklarni yaratuvchi omil sifatida ekalogik kiyinchiliklarni vujudga keltirib, jamiyat va tabiyat oprtasidagi karama-karshiliklarning vujudga kelishiga olib keladi”.

1962 yil iyul oyida Amerika Kopshma shtatlarida 400 km. Balandlikda katta kuvvatdagi vodorod bombasi portlatildi. Buning natijasida Yerning yonida kuchli nurlanishga ega bo`lgan yangi poyasi hosil bopldi. Yer atrofidagi kosmik fazoning tarkibini opzgartirishga olib keldi. Buning tasiri tufayli radioastronomlarning ishi kiyinlashdi, ilmiy ish bilan shugpullanayotgan Yer yopldoshlarini kosmosda radiatsion nurlarning koppayishiga, kasmanavtlarning nurlanishiga sababchi bopldi. Bu radiatsion poyalarini oprganish kiyinlashdi. Bu radiatsion poyasini yopkotish uchun opn yil vakt yopkotildi.

A.V.Sidorenko atrof-muxitni muxofaza kilish va tabiiy resurslardan unumli foydalanish muammolariga etibor karatib, shunday deb yozadi; “SHaharlarning havo basseynlarining avtamabil transportlarining harakatlari tufayli ifloslanishini, texnika xizmatining sifatini oshirish, dvigateldan chikadigan tashlandik gazlarning tarkibidagi karbonat angidirid gazini neytrallantiradigan moslamalarni oprnatish yuli bilan, dvigvtellarntng kanstruksiyalarini takomillashtirish, yonilgpilarning yangi turlarini ishlatish, gaz ballonlar bilan ishlaydigan avtomobillarni yaratish usullarini ishlab chikish yopli bilan tartibga solish mumkin”.
Avtomobillarning havoni ifloslashi
YUkorida biz bir necha bor ilmiy tehnikaning rivojlanishi tufayli insonning atrof-muxitga tasiri va tabiiy resurslardan foydalanishining intensivlashishiga sizning fikringizni karatgan yedik, chunki hozirgi kunda bu yeng muhim muammolaridan biridir.

Hozirgi davrda xalk xopjaligining barcha sohalari jadal ravishda rivojlanmokda, tabiiy boyliklaridan foydalanish samaradorligi oshirilmokda, fan va texnika yutuklarini ishlab chikarishga tatbik etish esa atrof-muhitni himoya kilish ishlari bopyicha chora-tadbirlarni ishlab chikishda va ularni joriy kilishda katta ahamiyatga yegadir. Atmasfera holatining sifatini nazorat kilishni yahshilashning keyingi muammolari unga chikarilgan gazlarning zaharli tasirini pasaytiradigan neytral xolatga keltiradigan va har xil shovkinlardan himoya kilish usullarini yaratishdan iboratdir.

SHaharlarning atrof-muxitiga salbiy tasir koprsatadigan omillardan bittasi avtotransport tizimidagi rivojlanishdir. Avtotransport vositalaridan xalk xopjaligida kopplab ffoydalanish tufayli shovkin koppaydi, havoga kopplab tashlandik gazlar chikarildi.

L.Ahmedov, V.A.Eroxov, Bagdasarovlar avtotransportning ekalogik aspektlarini oprganib, shunday fikrni bayon kiladilar; “SHahardagi havo basseyni avtomobillardan chikadigan zaharli chiqindilar bilan ifloslanish xavfi shundan iboratki, ular xarakatlanayotgan zonada nokulay muhit sharoitlarni hosil kiladilar, katta yopllarning atrofidagi piyodalar yuradigan joylardagi va chorraxaning atrofidagi havolarda zaxarli kopplab yigpilishi mumkin.

Koppchilik katta shaharlarning asostiy katta kopchalarida va transportlar kopp yuradigan magistral kopchalarning kesishgan joylarida, shu narsa aniklanganki, transportlarning harakati yeng yukori nuktasiga chikkanda xavodagi karbonat angidirid gazining ruxsat yetiladigan kansentratsiyasidan bir necha marotaba, xatto 5-10 xissa ayrim xollarda bundan ham yukori yekanligi mutaxassislar tamonidan aniklangan. SHu narsani aloxida kayd kilish kerakki, xozirgi vaktgacha halkaro mikyosida avtomobillar orkali atmosfera havosiga chikariladigan zaharli chiqindilar va atmasfera havosining sifati topgprisida malum standartlar ishlab chikilgan yemas”.

A.M.Muhammadiyoev, S.D.Ziyoev, B.G.Ioganzen, N.I.Igolkinlar opzlarining “tabiat muxofazasi va ekalogiya” degan kitobida havoga tarkaladigan ifloslovchi moddalarning mikdori juda koppligiga etibor berib, shunday deb yozadilar; “Avtamobil transporti xavodagi kislarodni ishlatishidan tashkari, havoga kopp mikdorda zararli gazlar tarqatadi. Avtomobil dvigatelidan azot oksidi, is gazi, yonmay qolgan uglerod, kantserogen modda xisoblangan benzopirin va boshka zararli moddalar chiqib turadi. Agar benzinga qoprgposhin tetroetili aralashtirilgan boplsa (hozirgi avtomashina yoqilgpilariga shu modda qopshiladi) unda xar yili har bir avtomashina havoga 1 kg. qoprgposhin chiqarib turadi.

Kaliforniya (AKSH) da 18 mln.dan ortiqroq odam yashaydi. Bu yerda 9 mln. avtomashina bor, ularning har yili 25 mlrd. litr benzin ishlatishini nazarga olinsa bu yerda havo qay darajada ifloslanishini kopz oldiga keltirish mumkin. Hozir yer yuzida (samolyotlardan tashqari) 150 mln. ga yaqin motorlashgan har xil transport vositalari bor. Ulardan haavoga qancha miqdorda zararli moddalar chiqishini tasavvur qilish mumkin. Bulardan tashqari, havoga benzin va boshka neft maxsulotlari bugplanib ham tarkalib turadi.” K.M.Smirnov kopp yillar davomida insonning nafas olish muammolarini oprganib, bizlar nafas oladigan havo topgprisida shunday malumotlarni keltiradi; “oprmonlarda, bogplarda va dengizlarda juda ham yengil nafas olinadi. YOzning issik vaktlarida shaharda va kishda oprmondagi havoning tarkibidagi kislarod 21 foizini 0,03 foizni karbonat angidrid gazi, kolgani azot va boshka kopshilmalardan iboratdir.

Insonning texnalogik faoliyati tufayli keyingi yuz yilda atmasfera xavosiga million tonnadan ortikrok kremniy elementi bir yarim million tonnadan mishyak, yeopkkiz yuz ming tonna kobalt elementlari chikarilgan. YAna kopprok havo uglerod, oltingugurt va fzot moddalari bilan ifloslanadi. Har yili AKSH da atmasferaga 200 million tonnadan ziyodrok zararli moddalar, shundan 40 foizi transportlar orkali havoga chikariladi. Sanoati rivojlangan va transportlari kopp bo`lgan katta shaxarlarning xavosidagi zararli oddalarning kansentratsiyasi kishlok joylaridagi atmasfera havosiga karaganda juda ham yukori buladi”. YUkorida keltirilgan malumotlar shundan darak beradiki, atmasfera havosi juda ham murakkab fotoximik reaktor bo`lib undagi gazlar bilan ishdab chikarish chiqindilari oprtasida turli reaksiyalar muttasil ravishda sodir bo`lib turadi.

Avtamabil va boshka transportlarning dvigatellaridan chala yonib va yonmay kolgan uglerod jonli organizmlar uchun juda ham zararli, u havoda kuyosh nuri tasirida reaktsiyaga kirishib, zaxarli gpubor, smog xosil kiladi. Smog kopz va nafas yopllariga salbiy tasir koprsatadi, opsimliklar dunyosiga katta zarar beradi. Avtomobillar bilan shaharlarning kopchasi topla borsa, u vaktda ayniksa yirik shaxarlar ustidagi havoda smog koppayishi tufayli “ smog katlami” paydo boplishiga olib keladi.

Atmasferaning zaharli moddalar va chang bilan ifloslanishi kishilarda markaziy asab tizimlarining zararlanishiga, surunkali zararlanish kasalligiga duchor boplishiga yukumli kasalliklarning tez tarkalishiga, kopz kasalliklarining koppayishiga umuman surunkali xastaliklarning kuchayishiga sabab bopladi.

Mana shu transportlar har kopni Urganch shaxrining kopchalarini topldirib, xalkka xizmat kiladilar, bundan tashkari kanchalar shaxsiy har xil markadagi transportlar kopchalardan betopxtov harakat kiladilar.

Bularning koppchiligi bozor munosabatlariga optish davridagi iktisodiy kiyinchiliklar texnik jihatidan dvigatellarining nosozligi hamda hozirgi vaktda yonilgpining sifati pastligi natijasida atmasfera xavosiga chikarayotgan chiqindining tarkibidagi havoni ifloslovchi moddalarning mikdori normadan bir necha marta oshikdir. SHu mashinalar fakat havoning tarkibidagi inson organizmida sodir bopladigan barcha jarayonlar meyorida boplishi zarur bo`lgan kislorodni opzlashtirish bilan birga havoga har xil kantseregen moddalarni kopplab chikarib, atrof-muxitni ifloslashi natijasida inson xayotiga xavf soladigan ekalogik fojianing kuchayishiga sababchi boplmokda.

Bu fojialarning oldini olish uchun birinchi navbatda, havoni ifloslaydigan barcha korxonalarning havoga chikaradigan chiqindilarni topxtatish zarur. Ikkinchidan barcha avtokorxonadagi avtomobillarning texnik jixatdan sozligini taminlashga yerishish, shuningdek shaxsiy avtomobilchilarning, davlat avtomobil nazoratchilarning ham bu ishdagi javobgarligini yanada oshirish kerak, chunki bu ishlarning topla bajarilishi ularning faoliyatlariga bogplikdir. SHuningdek korxona va avtokorxonalar rahbarlarining javobgarligini oshirish, hamda ularga opzlarining faoliyatlari bilan atrof-muhitning ifloslanishi okibatida bolalarining va butun avlodning xayotini xavf ostida koldirayotganligini, ularning ongiga topla singdirish kerak.
Keyingi vaqtlarda sugporib dehqonchlik qilinadigan yerlarda ekin maydonlarini kengaytirish, melioratsiya ishlarini tashkil qilish va sanoatning opsishi atrof-muhitni ekalogik jihatdan toza saqlashda muhim muammolarni yuzaga keltirmoqda.

Hozirgi vaqtda qishloq xopjaligini yuritishda, asosan, akademik V.N.Sukachev tomonidan ishlab chikilgan biogeotsenalagik printsiplarga asoslanish kerak. Faqat o`zaro bog`langan har xil organizmlarni oprganish, ularning bogplanishlarini tabiatda saqlash yopli bilan tabiatni muhofaza qilish mumkin.

Sugporilib Dehqonchilik qilinadigan hududlarda, dexqonchilik kengaytiriladigan boplsa, buning natijasida bu yerlardagi ekalogik tizimida qanday opzgarishlar sodir boplishini biz oldidan bilishimiz kerak. SHu opzgarishlar inson yashab turgan muhitni unga salbiy tasir etadigan holatga keltirmasligi va tabiatdagi ekalogik muvozanatni buzmasligi shart.

Sugporilib dehqonchilik qilinadigan Dehqonchilik tizimi bizning mamlakatimizning koppchilik hududlarida tarqalgan. Bizning mintaqalarda, asosan, gpopza, sholi bogpdorchilik sabzavot- poliz opsimliklari, uzimchilik va boshqa qishloq xopjalik yekinlari ekiladi.

Hududdagi tuproq iqlim sharoitlari juda ham xilma-xildir. SHuning uchun opgpitlarni ishlatishning agranomik texnalogiyasini ishlayotganda, differentsial yondashish, yani iqlim sharoitlari , tuproqning biologik, fiziologik xususiyatlari va uning unumdorligi hisobga olinishi kerak. Opgpitlarni qopllash vaqtida ularning meyorlarni topgpri aniklash, ozuqa yelementlarining nisbatlarini topgpri belgilash, opgpitlarning turlarini ishlatish va usullarini topgpri belgilash ekalogik jihatdan katta ahamiyatga ega bopladi. Agar yuqorida qayd qilinganlarga topgpri amal qilinsa, qishloq xopjaligidan olinadigan hosilning miqdori koppayadi , opgpitlarni ishlatishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishga birinchi va ikkinchi darajali masalalar muhim hisoblanadi. Opgpitlarni ishlatish texnalogiyasining bir zvenosi buzilsa, natijada ular kopplab sarflanadi va biosferaning ifloslanishiga olib keladi.

Vatvnimiz olimlarining kuzatishlari, shuningdek, chet el olimlarining tekshirishlari natijasi shuni koprsatadiki, agroximik- usullarni kopplab ishlatish, tuproqdagi barcha biogen, mikro va makroelementlarning keskin kamayishiga sababchi bopladi.

Sugporilib Dehqonchilik qilinadigan hududlarda ekalogik muammolarni hal qilishda azot masalasi muhim ahamiyatga ega bopladi. Oprta Osiyo sharoitlarida, ushbu yelement biosferadagi modda almashish jarayoniga salbiy tasir koprsatadi, yani hayvonlar va insonlarning sogpligining yomonlashishiga olib keladi.

Bu yerda shu narsani alohida qayd qilish kerakki, “biologik azotning” tuproq unumdorligini saqlashda va uni oshirishda xamda elementning tabiatda aylanishida roli nihoyatda kattadir. Lekin masalaning ikkinchi tomoni ham mavjud bo`lib buni ham hisobga olmaslik mumkin yemas, fan va texnikaning jadal rivojlanishi tufayli insonning faoliyati biosferada elementlarning aylanishiga kuchli tasir koprsatmoqda. Ana shu tufayli tabiatda azot elementining aylanishiga odamlar tasir koprsatadi. Tuproqdan qishloq hopjalik ekinlarining hosili bilan haddan tashqari kopplab elementlar olib ketiladi. Olingan elementlarning oprnini toplgpazish uchun tuproqdagi miqroarganizmlarning faoliyati yetarli yemas. SHuning uchun ham dehqonlar qishloq hopjalik ekinlaridan yuqori hosil olish uchun kopplab opgpitlar ishlatadilar.

Ayniksa, turgpunlik davrida bularni ishlatish meyorlari haddan tashqari yuqori boplishiga qaramasdan, uning samaradorligi keskin pasayib borgan.

Mineral opgpitlar, pestitsidlardan uzluksiz foydalanish natijasida tuproqdagi foydali arganizmlarni keskin kamaytirib, patogen zamburugplarining koppayishiga olib kelgan,

Opzbekiston olimlarining olib borgan ilmiy ishlari natijasi shuni koprsatadiki, qaerda haddan tashqari kopp mineral opgpitlar va pestitsidlar qopllanilgan boplsa, ftor miqdori ortsa, opsha yerda tuproq gumusi kamligini koprsatadi. Masalan, Xorazm viloyatining ayrim tumanlarida tuproqning haydalma qatlamida harakatchan ftor miqdori meyoridan 1,5-3 marta yuqori. DDT va uning tarkibiga kiruvchi unsurlar esa 2-4 marta ortiqdir.

Xorazm viloyatida 1992-1993 yillarda viloyat qishloq hopjaligida azotli opgpitlarni ishlatish bopyicha Bogpot, Kopshkoppir, Hazarasp; fosforli opgpitlardan foydalanish jixatidan esa YAngiariq, shovot va Bogpot tumanlari eng yuqori koprsatkichlarga kaliy opgpitlarni dehqonchilik tizimida foydalanish bopyicha esa YAngibozor, SHovot va Bogpot tumanlari oldingi oprinlarni egallaydi. Bulardan tashqari biz shu yillari qishloq xopjaligi ekinlarini zararkunanda va kasalliklardan ximoya qilish maqsadida ishlatilgan zaharli chimiyaviy moddalarning turlari va ularning miqdori bilan qiziqib koprdik 1991 yili dehqonchilikda bazagran, propatsid, ordramed ishlatilgan, 1993 yilda esa nitron, fyuzilad, propanid, agrapur, ogradrom kabi zaharli ximiyaviy moddalardan kopproq foydalanilgan. Bu malumotlar shundan darak beradiki, Orol bopyi hududida ekalogik fojialar sodir boplayotganiga qaramasdan, dehqonchilik tizimida mineral opgpitlardan va zaharli ximiyaviy moddalardan foydalanish boshqa hududlarga nisbatan yuqoriligicha qolmoqda. Bularning hammasi shu hududlar biosferasidagi barcha jonli arganizmlarning hayotiy faoliyatlariga salbiy tasir etishi tufayli, tabiatdagi ekalogik muvozanatni izdan chikarmoqda. Ayniqsa, Bularning tasiri bu yerdagi tuproqlarda opz tasirini yanada chuqurroq koprsatmoqda.

Keyingi davrlarda tuproqlardan yetarli miqdordagi biologik mahsulot olish amrimaholdir. Hayvonot dunyosiga va tuproqdagi miqroarganizmlarning hayot faoliyatlariga kuchli tasir koprsatadi. Xorazm viloyatida uzoq yillar davomida qishloq xopjalik ishlab chiqarishida qopllanilgan malum miqdorda yuqori dozadagi ximikatlar tuproq va suvning tarkibida opsimliklar dunyosining oziqlanishi tufayli ular shu omillar orqali odam organizmiga optgan. Bularning tasirida tuproqdagi kopplab foydali mikraorganizmlar qirilib ketgan. Bu yesa opz navbatida opsimliklar dunyosi faoliyati, shuningdek tuproqdagi karbanat angidirid va ozuqa unsurlari mutanosibligiga salbiy tagpsir koprsatadi, keyinchalik asta-sekinlik bilan muhitning opzgarishiga sababchi bopladi.

SHunday qilib, tuproqni ishlash, opgpitlash, pestitsidlar ishlatish qoidalari biosfera va undagi kompanentlar holatini chuqur oprgangan holda, ulardan foydalanishning shunday nusxalarini yaratish kerakki, ular tabiatdagi biosferaning kompanentlarini buzmaydigan shaklda boplsin. YUqorida qayd qilinganlardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, tuproq yeng avvalo biosferaning hayvonot dunyosi, opsimliklar singari tabiiy tarkibiy qismidir.

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi, amaliy mashg`ulot ishlanmalari

1 - s e m i n a r m a sh gp u l o t

Tabiiy fanlarning rivojlanish tarixi.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	Antik davrda tabiiy fanlarni rivoji. Oprta asrda tabiiy fanlar rivoji.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning Antik davr va o`rta asrlar tabiiy fanlarni rivojlanishi xususida olgan maplumotlarini to`ldirish va bilimlarini baholash.
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar
Taplim usullari:	Bahs – munozara, tanishtiruv tex
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, karta
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
		O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq	1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq)	1 Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 2 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Antik davrda tabiiy fanlarni rivoji. tapriflashadi 2 guruhga topshiriq Oprta asrda tabiiy fanlar rivojlanishi tapriflashadi	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	3 bosqich. Talabalarni baholash 25 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi	Har bir talaba o`z faoliyati bahosini eshitadi va eptirozi bo`lsa aytadi. Mashg`ulot yuzasidan mulohazalari bo`lsa bildirishi mumkin.

1 mashgulot

«Keling tanishaylik»

1	.Sizlar nima uchun va kim uchun bu yerga tuplangansizlar?
2	Sizlarni nima birlashtiradi?
3	.Siz uchun eng kimmatli narsa nima?
4.	Ukishingizga nima yordam beradi?
5.	Kimlarga gamxurlik kilasizlar?
6.	Kimlar bilan xamkorlik kilasizlar?
7.	Nimalarini uzingiz nimalarni esa birgilikda xal etasizlar?
8.	Sizning eng kuchli va kuchsiz tomonlarigiz nima?

2 - s e m i n a r m a sh gp u l o t

Markaziy Osiyo olimlarining tabiiy fanlar sohasiga qopshgan hissalari.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	.Xorazmshohlar, gpaznaviylar, saljuqiylar, qoraxoniylar Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning Markaziy Osiyo olimlarining tabiiy fanlar sohasiga qopshgan hissalari xususida olgan maplumotlarini to`ldirish va bilimlarini baholash.
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar
Taplim usullari:	“kontseptual jadval”, amaliy mashg`ulot
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, topshiriqlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq	1. Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 2 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Xorazmshohlar, gpaznaviylar, saljuqiylar, qoraxoniylar kontseptual jadval yordamida yoritib bering 2 guruhga topshiriq Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan. oqibatlar tavsiflash	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi	Har bir talaba o`z faoliyati bahosini eshitadi va eptirozi bo`lsa aytadi. Mashg`ulot yuzasidan mulohazalari bo`lsa bildirishi mumkin.

«Tushunchalar taxlili» usuli

Kuzatish.
Eksperiment.
Modellashtirish
Induksiya.
Deduksiya

3- s e m i n a r m a sh gp u l o t

Quyosh sistemasi va koinotning mayda jismlarini oprganish

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	Koinot. Yulduzlar. Osmonning mayda jismlari. Quyosh sistemasi.Sayyoralarning vujudga kelishi. Quyoshning ichki tuzilishi va quyosh atmosferasi.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning Quyosh sistemasi va koinotning mayda jismlarini oprganishlar xususida olgan maplumotlarini to`ldirish va bilimlarini baholash.
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar
Taplim usullari:	Suhbat – diskussiya, munozara
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, topshiriqlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq	1 Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 3 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Koinot. Yulduzlar. Osmonning mayda jismlari haqida chiqish qilishadi, qolgan guruhlar ularga o`z munosabatini bildirishadi 2 guruhga topshiriq Quyosh sistemasi.Sayyoralarning vujudga kelishini baholash, qolgan guruhlar ularga o`z munosabatini Quyoshning ichki tuzilishi va quyosh atmosferasilarni baholash, qolgan guruhlar ularga o`z munosabatini bildirishadi	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi	Har bir talaba o`z faoliyati bahosini eshitadi va eptirozi bo`lsa aytadi. Mashg`ulot yuzasidan mulohazalari bo`lsa bildirishi mumkin.

4 - s e m i n a r m a sh gp u l o t

Biosfera haqidagi V.I. Vernadskiy taplimoti.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	Biosfera haqida tushuncha. Biosfersning tarkibi va tuzilishini oprganish. Modda va energiya aylanishida biosferaning roli.Inson va biosfera.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning Biosfera haqidagi V.I. Vernadskiy taplimoti xususida olgan maplumotlarini to`ldirish va bilimlarini baholash.
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar
Taplim usullari:	“Klaster”, kontseptual jadval
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, topshiriqlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq)	Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 4 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Biosfera haqida tushuncha xususiyatlarini tavsiflash 2 guruhga topshiriq Biosfersning tarkibi va tuzilishini oprganish topgprisida kontseptsiyasi klasterini tuzish 3 guruhga topshiriq Modda va energiya aylanishida biosferaning roli. tavsiflash 4 guruhga topshiriq Inson va biosfera masalalarini tavsiflash	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi

5 - s e m i n a r m a sh gp u l o t

Yerda hayotning paydo boplishi va rivojlanishi.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	Yerning paydo boplish tarixi. Yerning ichki tuzilishi. Yerda hayotning paydo boplishi topgprisidagi dastlabki qarashlar. Yerda hayotning paydo boplishi topgprisidagi Oparin nazariyasi.
O`quv mashg`ulotining maqsadi Yerda hayotning paydo boplishi va rivojlanishi to`g`risida olgan maplumotlarini to`ldirish va bilimlarini baholash
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar.
Taplim usullari:	“Klaster”, kontseptual jadval, amaliy mashg`ulot
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, topshiriqlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq)	1 Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 3 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Yerning ichki tuzilishi h Yerning paydo boplish tarixiga doir tahlillar qilish 2 guruhga topshiriq Yerda hayotning paydo boplishi topgprisidagi dastlabki qarashlar kontseptual jadvalini tuzish 3 guruhga topshiriq Yerda hayotning paydo boplishi topgprisidagi Oparin nazariyasilarni tapriflash	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi	Har bir talaba o`z faoliyati bahosini eshitadi va eptirozi bo`lsa aytadi. Mashg`ulot yuzasidan mulohazalari bo`lsa bildirishi mumkin.

6 - s e m i n a r m a sh gp u l o t

Yer yuzi opsimlik va hayvonot olami.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	Opsimliklarning tabiatda tarqalishi Tuban va yuksak opsimliklar Yuksak ochiq urugpli va yopiq urugpli opsimliklar haqida umumiy maplumot Opsimliklarning vegetativ va generativ organlari Hayvonot olami. Hayvonlarning Yer yuzida tarqalishi. Mikroorganizmlarning kashf etilishi va uning xillari Mikroorganizmlarning tabiatdagi ahamiyati. Hayvonot olamining biosferadagi oprni.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning Yer yuzi opsimlik va hayvonot to`g`risida olgan maplumotlarini to`ldirish va bilimlarini baholash.
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar.
Taplim usullari:	“Klaster”, amaliy mashg`ulot
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, topshiriqlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq)	1 Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 3 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Opsimliklarning tabiatda tarqalishi,Tuban va yuksak opsimliklar,Yuksak ochiq urugpli va yopiq urugpli opsimliklar haqida umumiy maplumot,Opsimliklarning vegetativ va generativ organlari klasterini tuzish va kontseptsiya tahlili 2 guruhga Hayvonot olami. Hayvonlarning Yer yuzida tarqalishi. Mikroorganizmlarning kashf etilishi va uning xillari, Mikroorganizm-larning tabiatdagi ahamiyati.Hayvonot olamining biosferadagi oprni kontseptsiya tahlili 3 guruhga topshiriq Yerda odamning paydo boplishi, Irqlar va ularning paydo boplishi.Irsiyat va opzgaruvchanlik.Inson genetikasi. Nasliy kasalliklar. kontseptsiya tahlili	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi	Har bir talaba o`z faoliyati bahosini eshitadi va eptirozi bo`lsa aytadi. Mashg`ulot yuzasidan mulohazalari bo`lsa bildirishi mumkin.

7 - s e m i n a r m a sh gp u l o t

Organizm va atrof-muhit.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	Organizmni muhit bilan o`zaro tapsiri. Harorat, bosim, namlikni, radiasiyani tirik organizmga tapsiri. Organizmni zahira energiyasi haqida.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning Organizm va atrof-muhit xususida olgan maplumotlarini to`ldirish va bilimlarini baholash.
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar
Taplim usullari:	Suhbat – diskussiya
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, topshiriqlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq	1. Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 3 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Organizmni muhit bilan o`zaro tapsiri, suhbat – diskussiya 2 guruhga topshiriq Harorat, bosim, namlikni, radiasiyani tirik organizmga tapsiri, suhbat – diskussiya 3 guruhga topshiriq Organizmni zahira energiyasi haqida, suhbat – diskussiya	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi	Har bir talaba o`z faoliyati bahosini eshitadi va eptirozi bo`lsa aytadi. Mashg`ulot yuzasidan mulohazalari bo`lsa bildirishi mumkin.

8 - s e m i n a r m a sh gp u l o t

Genetika va hujayra muhandisligi.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	Hujayra, uning kashf etilishi. Hujayraning umumiy tuzilishi va shakllari Hujayra organoidlari va ularda kechadigan jarayonlar. Opsimlik va hayvon hujayrasining opxshash va farqli tomonlari
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning Genetika va hujayra muhandisligi xususida olgan maplumotlarini to`ldirish va bilimlarini baholash.
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar
Taplim usullari:	Suhbat – diskussiya, amaliy mashg`ulot
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, topshiriqlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq	1 Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 2 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Hujayra, uning kashf etilishi, munozara 2 guruhga topshiriq Hujayraning umumiy tuzilishi va shakllari Hujayra organoidlari va ularda kechadigan jarayonlar, munozara 3 guruhga topshiriq Opsimlik va hayvon hujayrasining opxshash va farqli tomonlari haqida, suhbat – diskussiya 2. Genetika va hujayra muhandisligi haqida yozma bayon	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi	Har bir talaba o`z faoliyati bahosini eshitadi va eptirozi bo`lsa aytadi. Mashg`ulot yuzasidan mulohazalari bo`lsa bildirishi mumkin.

9 - s e m i n a r m a sh gp u l o t

Fan-texnika inqilobi va uning tabiatga tapsiri.

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Amaliy mashg`ulot rejasi	Fan texnika inqilobi va uning tabiatshunoslikdagi axamiyati. Fan va texnikaning o`zaro aloqadorligi. FTIning jamiyat hayotiga tapsiri. FTIning kishilar dunyo qarashiga tapsiri. FTIning salbiy oqibatlari.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning Fan-texnika inqilobi va uning tabiatga tapsiri to`ldirish va bilimlarini baholash.
pedagogik vazifalar: Talabalar tomonidan o`zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish va baholash	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarni mavzu bo`yicha bilimlarini ko`rsatadilar. Axborotlarni reja asosida ochib beradilar
Taplim usullari:	Suhbat – diskussiya, munozara, amaliy mashg`ulot
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	guruhiy
Taplim vositalari	marker, flipchart, topshiriqlar
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich O`quv xujjatlarini To`ldirish, davomat olish 5 daq. kirish 5daq)	Talabalarni ped. Texnologiya talablari asosida 4 ta guruhga bo`ladi va topshiriqlar beradi. 1 guruhga topshiriq Fan texnika inqilobi va uning tabiatshunoslikdagi axamiyatini tapriflash 2 Fan va texnikaning o`zaro aloqadorligi, FTIning jamiyat hayotiga tapsiri tapriflash 3 FTIning kishilar dunyo qarashiga tapsiri. FTIning salbiy oqibatlarini tapriflash	Talabga muvofiq guruhlarga bo`linadilar va topshirig`larni qabul qilib oladilar
2 bosqich Asosiy 20 daq. Davomida guruhlarda ishlash, 30 daq davomida har bir guruh 7 daq chiqish qiladi.	Har bir guruh topshiriq ustida ishlashini nazorat qilib zaruriy ko`rsatmalarni va yordamini berib boradi.	Har bir guruh o`z topshirig`i ustida ishlaydi, markerlar yordamida klaster, sxema yoki jadvalini chizib to`ldirib boradi. Guruhlardan 2 ta (va bundan ortiq) ishtirokchi topshiriq bo`yicha chiqish qiladilar
3 bosqich. Talabalarni baholash 20 daq.	Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Har bir guruh faoliyati tavsiflanada va guruhning har bir ishtirokchisi qanday baholanganligi aytiladi

Referat mavzulari

1 - Mavzu: Antik davr va oprta asrlar geografiyasi
Mapruza mashgpuloti taplim texnologiyasining modeli

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni
O`quv mashg`ulotining tuzilishi Mapruza rejasi	1.1. Geografik bilimlarning rivojlanishi. 1.2. Quldorlik Rimi geografiyasi. 1.3. Oprta asrlar Sharqi geografiyasi. 1.4. Oprta asrlar Yevropasi geografiyasi
O`quv mashg`ulotining maqsadi : Talabalarda Antik davr va oprta asrlar geografiyasi haqida tushuncha hosil qilish.
pedagogik vazifalar: YAngi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oid ilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarda fanining tadqiqot obpekti, predmeti, metodlari va tarmoqlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asosiy maplumotlarni konspektlashtiradilar.
Taplim usullari:	Mapruza, «aqliy hujum», bahs munozara
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli	Ommaviy
Taplim vositalari	Kompyuter prezentatsiya
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O`quv mashg`ulotining texnologik kartasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bosqich 1.1 O`quv xujjatlarini to`ldirish va talabalar davomatini tekshirish (5 min). 1.2 O`quv mashgpulotiga kirish (10min)	1.1. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya haqida kirish maplumotlari beriladi	Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savollar beradilar. Fani bo`yicha dastlabki tushunchalar konspektlashtiriladi va savol – javob orqali mustahkamlanadi.
2 bosqich Asosiy 55 min	2.1. Mapruza boshlanadi. Geografik bilimlarning rivojlanishi, mapruza qilinadi 2.2. Quldorlik Rimi geografiyasi bo`yicha savol o`rtaga tashlanadi 2.3 Oprta asrlar Sharqi geografiyasi haqida mapruza etiladi 2.4. Oprta asrlar Yevropasi geografiyasi, bahs munozara	Konspekt yozishadi, tinglashadi, Reja bo`yicha doskada klaster tuzishadi. Mavzu bo`yicha savollar beradilar.
3 bosqich. Yakuniy natijalar 10 min.	3.1 Mavzu bo`yicha xulosa qilish. Fanning tadqiqot obpekti, va predmeti yuzasidan umumlashtiruvchi fikr bildiriladi. 3.2 Mavzu yuzasidan o`quv vazifasi beriladi. Amaliy mashgulotga tayyorlanish	O`rganilgan mavzu bo`yicha olgan maplumotlarni umumlashtiriladi.

Хорижий манбалар

ANNOTASIYA
«konsepsiya» fani ekologlar tayyorlashda muhim ropl opynaydi. Opqish davomida talabalar barcha tirik organizmlar va ularning yashash muxitlari bilan o`zaro munosabatlarini oprganadilar.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan taplim isloxotlarining xozirgi bosqichidagi muxim vazifalar qatorida quyidagilarni aloxida koprsatish lozim:

- taplim sifatini oshirish,

- opquv jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarni kengroq joriy

qilish,

- opquv va uslubiy adabiyotlarning yangi avlodini yaratish.

Oliy taplim tizimidagi opquv jarayoni sifatini tapminlovchi asosiy omillardan biri – bu opquv va uslubiy adabiyotlar bilan tapminlanganlik darajasi, ularning sifati va pedagogik xamda metodik talablarga muvofiqligidir.

Yuqoridagilarni amalga oshirish maqsadida ushbu opquv uslubiy majmua ishlab chiqildi.

Maskur opquv uslubiy majmua: jaxon tillari fakulptetinig ingliz, frantsuz, nemis tili yopnalishi talabalari uchun 3-semestrida opqitiladi va unga jami 179 soat vaqt ajratilgan.

Opquv uslubiy majmua professor-opqituvchini muayyan fan bopyicha yaxlit, topliq va barcha opquv ishi turlarini qamrab oladigan uslubiy qopllanmadir..Opquv kursini optkazish jarayonida rejali va ongli tarzda yondashuvini tapminlaydi..Opquv kursi mazmuni va uni opqitish jarayonini taplim standartlariga topliq muvofiqlashtirishga erishish mumkin.Elektron tarzda bajarilgan opquv – uslubiy majmualar soni va sifatini oshirish orqali zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarni qopllashga doir malaka va kopnikmalarni shakllantirish. Muayyan fan bopyicha opquv-uslubiy adabiyotlar tanqisligi muammosini xal qilishga yordam beradi. Mazkur fanning opqitilishidan maqsad –boplgpusi mutaxassislarni tayyorlash tabiiy fanlarning ahamiyati nihoyatda oshganligini e`tiborga olgan holda talabalarni dunyoqarashini xozirgi zamon fan g`oyalari asosida shakllantirishdan iborat. Fanni o`qitishda talabalarda nafaqat tabiiy ilmiy fikrlashni, balki ularda tabiatga va tirik mavjudodga ongli munosabatni tabiat va jamiyatni uzviy bog`liqligi, tabiatning bir butunligi, tabiiy fanlar sohasidagi zamonaviy qarashlar, kashfiyotlar, 21-asr fan yangiliklari va umuman tabiat va jamiyatdagi voqea xodisalarga tog`ri, ilmiy asosda baho bera bilishlari lozim

Mualliflar xakida ma`lumotlar

Jumaniyazova SHaxnoza Ishonkulievna
2011 yil 15 noyabrdan buyon:

Urganch davlat universiteti «Barqaror taraqqiyot va ekologik taplim» kafedrasi opqituvchisi

Tugpilgan yili:	Tugpilgan joyi:
13.10.1984	Xorazm viloyati, Urganch tumani