Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

qatnasqan waqıyalar haqqında kitap, tariyx, shıǵarma degendi ańlatadı. 
Parsı-tájik ádebiyatında X-XI ásirlerden baslap, túrkiy ádebiyatta XIV-XV 
ásirlerden baslap nama janrı rawajlanadı. «Shahnama» (X á.) «Qabusnama» (XI á.) 
«Muhabbatnama» (XIV á.) «Baburnama» (XVI á.) h.b. qatar namalar orta ásirlik 
ádebiyattaǵı nama janrınıń kórinisleri. Oguz qaǵan haqqında shıǵarmanıń házirgi 
ádebiy ámeliyattaǵı hám ilimiy aynalıstaǵı variantı XIV ásirde kóshirilgenlikten, 
sol dáwirdiń ádebiy janrlıq dástúri boyınsha onı «Oguznama» dep ataǵan. Bul 
atama shıǵarmanıń hám temasın, hám janrın ańlatatuǵın bolǵan. Namalar kórkem 
tildiń nasır (proza, qara sóz) túrinde de, nazım (sheyr, qosıq) túrinde de jazıla 
bergen.  
«Oguznama»nı ádebiy hám ilimiy ámeliyatta nama yamasa dástan degen 
terminler menen ataydı. 
5. «Oguznama»nıń syujeti, teması, ideyası hám kórkemlik ózgesheligi. 
«Oguznama»nıń teması epikalıq (ańızlıq) personaj Oguz qaǵannıń ájayıp bolıp 
tuwılıw, erjetiw, batırlıq isler kórsetiw tariyxına baǵıshlanǵan. Baslı ideyası –
shashırandı tuwısqan túrkiy qáwimlerdi hám urıwlardı bir tuwdıń astına birlestiriw 
hám sol tiykarda oraylasqan mámleket dúziw. Namada bunday joqarı ideyanı batır 
hám sárkarda Oguz qaǵan iske asıradı.

---

26 
«Oguznama»nıń qısqasha syujeti. Namada Oguzdıń atası tuwralı 
maǵlıwmat berilmeydi. Bunıń sebebin ilimpazlar áyyemgi matriarxat (analıq) 
dáwirdiń izleri dep túsindiredi. Matriarxat dáwirinde analardıń jámiyetlik roli 
joqarı bolǵan, shańaraq bası yamasa urıw bası analar bolǵan, atalar (erkekler) 
onsha itibarǵa alınbaǵan. Oguz tuwralı ańızlar kútá ertede payda bolǵanlıqtan, 
Oguzdıń anası tilge alınadı da, atasına dıqqat berilmeydi. Dástanda Ay qaǵan 
(házirgi tilimizde Ayxan) degen júkli hayal ayı-kúni pitip, ájeptáwir ul tuwadı. 
Onıń bet-álpeti kógis dóngen, kózleri qızǵılt, awzı ottay qızıl, shashı, qası qara edi. 
Náreste anasınıń uwız sútine bir toyadı da qaytıp embeydi, shiyki gósh jep, qımız 
ishe baslaydı, qırqına shıǵaman degenshe tez ósip úlkeyedi, júrip ketedi, shapqılap 
oynaytuǵın boladı. Bir jıldıń ishinde dúr-dúr silkingen jigit bolıp shıǵadı. Namada 
súwretleniwi boyınsha onıń ayaqları ógizdiń ayaqlarınday mıqlı, gewdesi ayıwdıń 
gewdesindey iri, beli bóriniń belindey tartıńqı, denesin jalbıraǵan jún basqan.
Jigit er jetken soń Oguz degen at beriledi. Ertedegi mifologiyalıq zamanda 
batırlarǵa ógiz, buǵa, ayıw, barıs, arıslan, búrkit, suńqar dep laqap berip 
kótermelew, hoshametlew úrdis bolǵan. Bul ataqlar ertedegi totemizm túsinikleri 
menen baylanıslı bolǵan. Oguz degen attıń beriliwi de kúshli haywan ógiz kulti 
menen baylanıslı bolsa kerek. Oguz on eki jasında dáslepki batırlıq isin kórsetedi.
Ol taq múyizli adamxor bálemat maqluq penen ayqasıp, onı óltiredi, adamlardı 
qorqınıshlı bálamattan qutqaradı. Oguz batır nurdan jaralǵan arıw qızǵa úylenedi, 
ol úsh ul tuwadı. Ullarınıń atların Kún, Ay, Juldız dep qoyadı. Keleshekte bul 
balalar er jetip, hár qaysısı bir eldi basqaratuǵın xan bolıp, Ay xan, Kún xan, Juldız 
xan dep atalatuǵın boladı. Oguz batır jáne bir kórikli qızǵa úylenip, onnnan da úsh 
ul kóredi. Olardıń atların Kók (aspan), Taw, Teńiz dep qoyadı. Sońǵılıqta olar da el 
basqarıp, Kók xan, Taw xan, Teńiz xan dep atalatuǵın boladı. 
Dástanda Oguz qaǵannıń hár qıylı ellerge, qáwimlerge islegen atlanısları, 
sonıń ishinde Urım (Shıǵıs Rim, Vizantiya) eline qarsı júrgizgen urısları, 
qurıltaylar shaqırıwı bayan etiledi. Dástan Oguz qaǵannıń ullı toy beriwi hám ózi 
jámlestirgen úlken mámlekettiń ellerin balalarına bólistirip beriwi menen 
juwmaqlanadı. 

---

27 
«Oguznama»da bayanlanǵan waqıyalar tariyxıy emes, al ańızlar bolıp 
tabıladı, miflerde keń qollanılǵan syujettiń kompoziciyası folklorlıq dástúrde, 
yaǵnıy qaharmannıń ájayıp bolıp tuwılıwı, ósiwi, úyleniwi, batırlıq isleri izbe-iz, 
evolyuciyalıq jol menen bayanlanadı. Sonıń ushın, «Oguznama»nı erte dáwir eposı 
yamasa dástanı dep ataydı. Onda kórkem tildiń múmkinshilikleri keń 
paydalanılǵan. Kóplegen epitetler, teńewler, giperbolalar h.b. súwretlew quralları 
úshırasadı. Nátiyjede, obrazlar, waqıyalar kórkemlep beriledi. Dástandaǵı 
konfliktler, dáslep, Oguz benen mifologiyalıq jabayı kúshler arasında, sońınan 
adamlar arasında bolıp ótedi. Dástannıń tili jaydarı, kópshilikke túsinikli, syujet 
hám onıń kompoziciyası, konflikti quramalı emes, ápiwayı. Namada ayırım 
qatnasıwshılar, súwretlengen sharayatlar kórkem obraz dárejesine kóterile 
almaǵan, sonday-aq, mifologiyalıq obrazlar da qollanıladı. Bunday belgiler Oguz 
qaǵan haqqında syujetlerdiń kútá erte dáwirlerde dóregeninen dárek beredi.