Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Tematikası. Dástanda, tiykarınan, Watan, tuwılǵan jer, el-xalıq, mámleket 
abadanlıǵı, húkimdar hám onıń puqaralar aldındaǵı wazıypaları, puqaralardıń 
mámleket aldındaǵı minnetleri hám olardıń huqıqları sóz boladı. 
Mámleket haqqında: Kimuń davlati bosh kutarsa uru, 
Qamuǵ ezgu qilǵu budunqa turu. 
Mazmunı: Kimniń mámleketi bas kóterse (rawajlansa), 
Hámme jaqsılıqtı xalıqqa islesin. 
Húkimdar haqqında: Begi ezgu bulsa, budun barcha tuz, 
Bulur qilqi ezgu, yuriqlari uz. 
Mazmunı: Begi (húkimdarı) jaqsı bolsa,
Bárshe xalıq dúziw (jaqsı) bolar, 
Qılǵan isi jaqsı, tutqan jolı durıs bolar. 
Dástanda, sonday-aq ádep-ikramlılıq, aqıl-násiyat, qánáát, ádalatlıq, baxıt-
saadat temaları da sáwlelenedi. Hátteki, dástan personajlarınıń atları da (Ádillik, 
Baxıt, Qánáát, Aqıl) onıń qanday temaǵa baǵıshlanǵanı, qanday máselelerdi 
kótergeni tuwralı guwalıq bere aladı. 
4. Dástannıń mazmunı, ideyaları, obrazları. Joqarıda eskertilgenindey, 
dástanda izbe-iz rawajlanatuǵın bir tutas syujet joq. Kitaptıń basında proza hám 
qosıq penen onıń qanday temaǵa arnalǵanı, ne haqqında sóz bolatuǵını, qaysı tilde 
jazılǵanı aytılǵan. Arabsha, tájikshe (parsı tilinde) bunday násiyat kitaplardıń kóp 
ekeni, biraq túrkshe joq ekeni, sonıń ushın, «Qutadǵu bilik» kitabınıń jazılǵanı sóz 
etiledi. Bunnan soń orta ásirlik ádebiy dástúr boyınsha avtor dástannıń kirisiw 
bóliminde Allataalaǵa hamdu-sáneler (maqtawlar) aytadı, táwbe hám shúkirlik 
etedi, payǵambarǵa, onıń sharyarlarına (doslarına), sahabalarına salawatlar aytadı. 
Bunıń izinen kitaptıń tiykarǵı buyırtpashısı, Qaraxaniyler mámleketiniń eligi 
(húkimdarı) Tabǵash uluǵ Buǵra Qaraxannıń húrmetine kólemli maqtaw – qasiyda 

---

56 
beriledi. Ádebiyatshılar onı Buǵraxan qasiydası dep ataydı. Yusip Xas Hajip onıń 
taxtqa otırıwın tábiyattaǵı báhár máwsiminiń kirip keliwine megzetedi hám báhár 
paslına tolıq bir qásiyda – peyzaj baǵıshlaydı. Keyingi bólimlerde materiallıq 
álemniń qurılısı, aspan deneleri tuwralı sol dáwirdiń ilimiy jetiskenlikleri 
tiykarında maǵlıwmatlar beredi. Shayır tildiń paziyletleri, paydalı hám zıyanlı 
tárepleri haqqında oy júritedi, sóylew ádebi, til mádeniyatı tuwralı paydalı 
másláhátler beredi.
Oqıw, bilimli bolıwdıń paydası tuwralı násiyatlar beredi, bilimniń qarapayım 
adamlardan baslap beklerge shekem kerekligin uqtıradı. 
Dástannıń bas qaharmanlarınıń biri Kúntuwdı bilimli, ǵayratlı hám ádil elig 
(húkimdar) boladı. Onıń atı átiraptaǵı ellerge tarqaladı. Onıń ádalatlıǵınan xabardar 
bolǵan uzaq elde jasaytuǵın Aytoldı degen aqıllı, bilimli jigit elik Kúntuwdınıń
xızmetine kiredi, bas wázir lawazımın jaqsı atqaradı. Biraq Aytoldı kúsh-qarıwınıń 
tasıp, aqıl-oyınıń tolısıp turǵan waqtında qaza boladı. Patsha Kúntuwdı Aytoldınıń 
balası Uǵdolmishtı wázir etip tayınlaydı. Mámleket Uǵdolmishtıń xızmeti 
nátiyjesinde gúllenip ketedi. Dástan qaharmanları arasında qızǵın áńgimeler, 
aytıslar, tartıslar boladı. Bul aytıslar dástannıń tiykarǵı bólegin quraydı hám olarda 
Yusip Xas Hajiptiń patshaǵa, ámeldarlarǵa, xalıqqa aytpaqshı bolǵan tereń oy-
pikirlerge tolı úgit-násiyatları beriledi. Usı aytıslar arqalı dástannıń tiykarǵı 
ideyalıq mazmunı sáwlelenedi. 
Áńgimelerde, aytıslarda mámleketti, xalıqtı qalay basqarıw, bul iste bilgeler 
(alımlar) menen oylasıw kerekligi aytıladı. Sonday-aq bektiń, ulıwma, mámlekettiń 
qara xalıqqa (qara budunǵa), alımlarǵa, shayırlarǵa, munájjimlerge (juldızshılar, 
astrologlar), diyqanlarǵa, sharwalarǵa, áskerlerge, sawdagerlerge, ónermentlerge, 
múlksiz kámbaǵallarǵa qanday qatnas jasaw kerekligi, bul qatlamlardıń hárbiriniń 
jámiyette ornı, ózine ılayıq xızmeti bar ekenligi, kámbaǵallarǵa járdem, kásip 
adamlarına ǵamxorlıq etiw kerekligi aytıladı. Yusip Xas Hajip, ásirese, shayırlar 
qatlamına ayrıqsha qatnas jasawdı, olardı sıylawdı, sózlerine qulaq túriwdi 
násiyatlaydı. Ol wázir Uǵdolmishtiń tilinen shayırlardı tómendegishe sıpatlaydı: 
1. Qılıchda iztigrak bularniń tili, 

---

57 
Yana qılda yinchka bu xatir yolı. 
Mazmunı: Qılıshtan ótkir bulardıń (shayırlardıń) tili, 
Jáne qıldan da jińishke júrgen jolı. 
2. Ular ógsalar ógdi elka barır, 
Qalı sóksalar atı artab qalır. 
Mazmunı: Olar maqtasa, maqtawı elge jayılar, 
Eger sógeǵoysa (jamanlasa), jaman atıń jayılar. 
Bul jerde Yusip Xas Hajip shayırlardı sıpatlaw arqalı ulıwma sóz óneriniń 
(ádebiyattıń) qanshelli ruwxıy kúshke iye ekenligin, jámiyette qanshelli tásirli, 
áhmiyetli ekenligin kózde tutqanın ańǵarıw qıyın emes. 
«Qutaduǵ bilik» dástanınıń aqırında juwmaqlaw bóliminde Yusip Xas Hajip 
jáne de bilimniń áhmiyeti, sóz qádiri tuwralı aytadı. Bul kitaptı túrkiy tilde jazıw 
ańsat bolmaǵanın, túrkiyde jazıw úrkek taw kiyigin qolǵa úyretkendey qıyın 
bolǵanın, biraq erinbegenin, tınımsız miynet etip, kitaptı 18 ayda (462-hijriy 
jılında, melodiy 1069-jılı) jazıp bolǵanın aytadı. Eń sońında Allataaladan barlıq 
musılmanlarǵa jaqsılıq, miyrim-shápáát tilep duwa qıladı.