Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Yusip Xas Hajip
(XI ásir) 1. Shayır hám ol jasaǵan dáwir haqqında maǵlıwmatlar. Yusip Xas Hajip – XI ásirde jasap dóretiwshilik etken, ádebiyat tariyxında birinshi mártebe túrkiy tilde dástan jazǵan ullı shayır hám oyshıl. Bul dáwirde Maverennahrde paytaxtı Buxara bolǵan Samaniyler mámleketi qulap (999-jılı), onıń ornına Batıs Qıtay jerlerinen baslap házirgi túslik Qazaqstan, Qırǵızstan, Tájikstan, Ferǵana, Tashkent, Samarqand, Buxara jerlerin óz ishine alǵan, batısta Xorezm 51 mámleketine, túslikte Ǵazna mámleketine shegaralasatuǵın túrkiy xalıqlar dúzgen ullı Qaraxaniyler mámleketi payda boladı. Usınday tariyxıy jaǵdaylarǵa baylanıslı túrkiy mádeniyat rawajlanadı, túrkiy tilge mútájlik kúsheyedi, túrkiy tilde hár qıylı tarawda kitaplar jazıla baslaydı. Eger burın ilim hám poeziya arab jáne parsı tillerinde jazılatuǵın bolsa, endi túrkiy tilde de jazıla baslaydı. Nátiyjede, túrkiy ádebiyat payda boladı. Usı jazba (kitabıy) túrkiy ádebiyattıń baslawshısı hám tiykarın salıwshısı Yusip Xas Hajip boldı. Shayırdıń ómiri haqqında anıq jazba maǵlıwmatlar joq. Biraq izertlewshiler «Qutadǵu bilik» dástanında shayırdıń ózi bergen dáreklerge súyenip, ol tuwralı belgili dárejede maǵlıwmatlar dúzgen. Bul maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda shayır dástandı 1069-1070 jılları 50 jaslarında jazǵan, demek, ol 1019-1020 jılları tuwılǵan boladı. Tuwılǵan jeri sol zamanda keń belgili bolǵan házirgi Qırǵızstan Respublikasında Alataw eteginde jaylasqan Balasaǵun qalası. Bul qala X-XI ásirlerde Quzorda dep te atalǵan. Dástan shıǵıs Túrkstandaǵı Qashqar qalasında jazılǵan. «Qutadǵu bilik» dástanı XI ásir túrkiy ádebiyatınıń eń kórnekli hám kólemli shıǵarması. Ol qosıqtıń eki qatarlı báyit túrinde jazılǵan. Dástanda avtordıń filosofiyalıq, jámiyetlik-siyasiy, ekonomikalıq, ilimiy-aǵartıwshılıq, etikalıq kózqarasları ózi jasaǵan zamannıń progressiv talapları boyınsha aǵla dárejede sáwlelengen. «Qutadǵu bilik» dástanı Qashqar qalasınıń eligi Buǵraxannıń buyırtpası menen jazılǵan. Sebebi, keń túrkiy xalıqtıń arab, parsı tillerindegi ádebiyattı túsiniwi qıyın bolǵan. Sonlıqtan, Buǵraxan keń xalıqqa túsinikli tilde, oqıǵanda tásirlenetuǵın, aqıl-oydıń, ilim-bilimniń, tálim-tárbiyanıń ǵáziynesi bolǵanday ájayıp bir kitap jazıwdı buyıradı. Kitapqa kútá razı bolǵan Buǵraxan onıń avtorına sol zamandaǵı sarayda úlken ámellerdiń biri bolǵan «Xas Hajib» (xannıń aqılgóyi, keńesshisi) lawazımın berip sıylaydı. Sońınan bul lawazım shayırdıń taqallusine aylanadı. Shayırdıń Yusip Xas Hajip dep tanılıwı usınnan. Avtordıń óziniń bergen maǵlıwmatı boyınsha dástandı bir yarım jılda Esletpe: juldızsha menen belgilengen sózlerdiń mánisi temanıń izinde jaylasqan sózlikte berilgen. 52 jazıp tamamlaǵan (Tugal on sakkiz ayda aydim bu sóz – Túwel on segiz ayda aytıp boldım bul sózdi, demek, dástandı). Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|