N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

 

Şəhər adlarını bildirən astionimlər 

 

Bu  adların  bir qismi  müsəlmanların  müqəddəs  şəhərləri  və  ziyarət-

gahlarıdır,  klassiklərimizdə,  şifahi  xalq  yaradıcılığı  nümunələrində  (na-

ğıllarda,  dastanlarda,  bayatılarda)  geniş  dairədə  işlənmişdir.  XV–XVI 

əsrlər  bədii  ədəbiyyatında  da  yazıçılar  bu  adlara  dönə-dönə  müraciət 

etmişlər. 

 

Məkkə  və  burada  yerləşən  Kəbə.  Hər  ikisi  müqəddəsdir.  Kəbə 

Məkkə şəhərində yerləşən ibadətgah olsa da, dildə o böyük məkani ad kimi 

müstəqil şəkildə işlənir. Füzulinin «Leyli və Məcnun» əsərində başlıqlarda 

Kəbə  astionim  məqamındadır:  Bu  Kəbədən  Məcnunun  müraciətidir  və 

vühuş ilə müsahibətidir. 

Müqəddəs  yer  adları  şairlərin  qələmində  müxtəlif  üslubi  məqsədlər 

daşıyır.  Kəbənin  işləndiyi  nümunələri  nəzərdən  keçirək:  Hüsnün  bəyani 

sureyi-Yasınü haləta; // Ey Kəbeyi-mübarəkü vey Mərveyi-Səfa [8. S. 36]; 

Aşiqin  məşuq  yüzüdür  qibləsi,  həm  Kəbəsi;  //  Sən  yüzünü  şahə  döndər, 

qiblə divar istəmə [8. S. 158]; Vilayət Kəbəsin açdı Xətai; // Qulami-şahi 

mərdandır  qələndər  [9.  S.  160];  Sakin  olmaq  Kəbeyi-kuyində  yegdir 

dilbərin; // Hər gərəkməz yerə pərva qılduğun nə? [8. S. 194].  

Xətai  dilbərin  kuyini  –  yerini  Kəbə  adlandırıb,  hər  yerə  pərvaz 

etməyin  mənasızlığını  qeyd  edir,  insanlıq  üçün  Kəbənin  müqəddəsliyini, 

aliliyini  bir  daha  qeyd  etmək  istəmişdir.  Yaxud  hüsnün  parlaqlığını 

quranın  bir  surəsinə  bənzədib  Kəbeyi-mübarək  Mərva-Səfa  (Kərbəla 

yaxınlığında yer adları) adlarını çəkməklə bu yerlərin müqəddəsliyini qeyd 

edir, həm də insanı təmizliyə, saflığa çağırır. Bu üslubi yükə malik – poetik 

fiqurlarda dərin, ibratamiz məna, müqəddəs ibadətgahlara böyük məhəbbət 

vardır:  Ol  pəri  kim,  çeşmi-saqi,  ləli-camimdir mənim;  // Qaşı mehrabim, 

yüzü beytül-həramımdır mənim [9. S. 229]. 

---

 

9 

Cahanşah Həqiqi Həqqi Kəbeyi-həq bildi vəchin ol yarın; // Çü əmri-

üscudu həqdən xitabi-vəhdətmiş misrasında yarın simasını Kəbeyi-həq hesab 

etməklə  onu  əslinin,  kökünün  həqdən  gələn  allahın  birliyini  xitab  edən  bir 

həqiqətdə, haqda görür. Bir rübaisində: Arizin dövründədir mahi-siyam; // Ey 

dodağın kövsəri-yohyıl izam; // Kəbeyi-həqdir cəmalın vəssəlam Kəbeyi-həq 

təşbihi ilə yenə insanın simasında – onun mənəviyyatında Kəbeyi-həq görür, 

insanı  da  müqəddəsləşdirir.  Başqa  bir  qəzəlində  Həqiqi  Kəbənin,  Mərva  və 

Səfanin  adlarını  çəkməklə  bu  yerlərə  olan  münasibətini  ifadə  edir:  Qıldı 

Həqiqi  Kəbeyi-vəslin  təvafını;  //  Həqdən  müyəssər  oldu  ona  Mərvəvü  Səfa 

[10. S. 11]. 

Həbibinin  bir  qəzəlindəki  təşbih  diqqəti  cəlb  edir:  Yığmagil  ğəm 

ləşgəriylə, billah, ey sultani-can; // Görəli can Kəbəsində çün o vəchi-əhsəni 

[5.  S.  26].  Burada  Xətainin  «Dəhnamə»sindən  bir  beyti  xatırlamaq  yerinə 

düşər:  Pəh-pəh  ki,  mənəm  əzizi  Kəbə;  //  Hənnanə  irişdi,  buldu  Mənnan             

[11. S. 310]. 

İki antonim mənaları bildirən: hənnan ‘başqa kişiyə meyil edən qadın’, 

Mənnan  ‘mərhəmətli,  səxavətli  qadın’.  Misradan  göründüyü  kimi,  Kəbə  ilə 

müqayisə, bənzətmədə mütləq xeyirli, müsbət, xeyirxah əməllər olmalıdır.