Uo‘K: 821. 21-3 kbk: 82. 3(5Hin) k-19 Kalila va Dimna

Qarg‘aning navbatdagi hikoyati
Bir tom bo‘g‘otida ikki chumchuq in qo‘ygan 
edilar. Ular bir kuni bola ochdilar. Ikkovlari 
navbatma-navbat bolalarini boqish uchun ovqat 
izlab ketar edilar. Kunlardan bir kun eri kelganda 
ona chumchuq o‘z ini oldida parvona bo‘lib uchib 
yurardi. Eri, nima gap, deb so‘radi.
Ayoli javob berdi: 
– Bir lahza g‘oyib bo‘lgan edim, kelsam, bir 
haybatli ilon kelib, bolalarimizga qasd qilayot-
gan ekan. Shuncha yalinib-yolvordim, bo‘lmadi, 
keyin tahdid qilishga o‘tdim: «Bu ishingdan qayt, 
yo‘q esa bolalarimning otasi bilan intiqom kama-
rini belimizga bog‘lagaymiz», – dedim, bo‘lmadi. 

---

228
Faryod-u zorimga qaramay inimizga kirib, bo-
lalarimizni yedi, hozir ham o‘sha yerda yotibdi. 
Ota chumchuqning g‘azabi qaynab, nima qilishni 
bilmay turgan edi, shu vaqt uy egasi qora chi-
roq yoqmoqchi bo‘lib pilikni yondirdi va endi uni 
chirog‘donga qo‘ymoqchi bo‘lganda, chumchuq 
parillab kelib, yonib turgan pilikni olib qochdi, uni 
bo‘g‘otdagi inga otdi. Uy egasi uyga o‘t ketishidan 
qo‘rqib darhol tomga chiqdi va bo‘g‘otni ochib o‘tni 
o‘chirishga urindi. Ilon olovdan qutulish uchun 
bo‘g‘ot ochilgan tomondan boshini chiqargan edi, 
uy egasining ketmoni kelib boshini cho‘rt uzdi. 
Bu qissadan hissa shuki, ilon o‘z dushmanini 
mensimagani va zaif deb hisoblaganligi uchun 
halok bo‘ldi.
Hozir mamlakatni muhofaza qilish va dush-
manni bartaraf qilishda bizning shoh bilan teng-
lashadigani yo‘qdir; o‘z xizmatida bo‘lganlarga 
g‘amxo‘rlik qilishda, ularni o‘z iste’dod va layo-
qatlariga qarab davlat ishlariga tayinlashda, lutf-
karam ko‘rsatishda, raiyat uchun g‘amxo‘rlikda 
shohimizning misli yo‘qdir.
Shoh dedi: 
– Yo‘q, bu buyuk ishlarni ro‘yobga chiqarish, 
dushmanlarni mahv etish sening to‘g‘ri masla-
hatlaring, mislsiz sadoqating va zo‘r mahorating 
natijasidagina mumkin bo‘ldi. Men senga iltifot 
qilib, uning samarasini ko‘rdim. Kimki davlat ish-
larining jilovini aqlli vazirlarga topshirsa, u hech 
vaqt pushaymon bo‘lmaydi, hech narsa uning 
baxtini qo‘lidan tortib ololmaydi. Eng taajjubli 
narsa shuki, uzoq muddat dushman orasida 
yashab, ularning ming xil ta’na va tahqirlarini 

---

229
eshitib, azob-uqubatlar chekib, biror marta ham 
og‘zingdan dushmanda shubha tug‘dirishi mum-
kin bo‘lgan so‘z chiqarmading.
Qarg‘a dedi: 
– Men har ishda, har qanday vaziyatda 
shohning bergan pand-nasihatlarini qulog‘imda 
tutdim, bilimi, aqli, zehni g‘oyat yuksak bo‘lganligi 
uchun har ishda undan o‘rnak olishga tirishdim, 
uning shohlarga xos bo‘lgan dasturilamal va far-
monlarini o‘zimga rahnamo deb bildim...
Shoh dedi: 
– Sen xushmuomalaliging, to‘g‘riliging, ish-
bilarmon liging jihatidan saroy mulozimlarining 
mumtozi eding. Zo‘r aql va metin iroda bilan shun-
day ulug‘ ishning uddasidan chiqa olding. Unga-
cha na yeganimizda, na yotar-turarda halovatimiz 
bor edi, chunki o‘zidan kuchli dushmanga duch 
kelgan odam to jonini undan xalos etmaguncha 
kechani kunduzdan, oqni qoradan ajrata olmay 
qoladi. Hikmat egalari aytibdurlarki, kasal odam 
to sog‘aymagunicha yegan ovqatining lazzatini 
bilmaydi, hammol to og‘ir yuk ostidan chiqma-
gunicha chuqur nafas ololmaydi, mazlum xalq to 
dushman yo‘qotilmagunicha tinchimaydi. Endi 
aytib ber-chi, ularning podshosi qanday ekan?
Qarg‘a dedi: 
– Uning rayosatining asosini fuqaroga mehribo-
nlik emas, takabburlik, xudpisandlik tashkil etar 
edi. Buning ustiga, u aql va zakovatdan mahrum, 
kaltafahm, hech qanday fazilatsiz bir maxluq edi. 
Uning yonidagilar – vazir va vakillari ham aynan 
o‘ziga o‘xshardi. Yolg‘iz meni o‘ldirishni maslahat 

---

230
ko‘rgan boyqush vazirgina ulardan ajralib turar 
edi.
Shoh dedi: 
– U vazirning aqlidan darak beradigan xususi-
yatlari nimadan iborat ekan?
Qarg‘a dedi: 
– Uning ikkita xususiyati bor edi: biri – meni 
o‘l dirishni maslahat bergani; ikkinchisi – o‘z sho-
hining rozi emasligini bilsa ham, o‘z fikrini undan 
yashir ma ganligi. U nazokat va muloyimlik bilan 
shohga qattiq, lekin dilga botmaydigan so‘zlar 
aytar, shohning qanday ulug‘ odam bo‘lishi ker-
akligini esiga solib turar edi; shohning xatolarini 
ko‘rganda, go‘zal va ibratli so‘zlar, masallar bilan 
xatosini tushuntirishga urinar edi, ma’noli riv-
oyatlar, qiziq voqealar, chiroyli hikoyalar aytib 
berib, shu orqali boshqalarning nuqsonlarini 
shohga ibrat ko‘zgusida ko‘rgazardi, toki shoh 
unga qarab o‘zining ayblarini ko‘rsin va unga 
g‘azab qilmasin. Bir kuni shohga quyidagi gap-
ni aytib turganini eshitib qoldim: «Hukmdorlik 
juda sharafli ish va ulug‘ mavqedir. Bu baxtga 
muyassar bo‘lgach, uning qadrini bilmoq va uni 
qo‘riqlash uchun mislsiz fidokorlik ko‘rsatmoq 
kerak. Endi mumkin qadar oz xato qilib, ko‘p ish 
qilish payti keldi. Mamlakatning osoyishtaligi va 
davlatning mustahkamligi yetuk aql, mustah-
kam iroda, to‘g‘ri maslahat va o‘tkir qilich bilan 
barqarordir». Lekin uning so‘ziga quloq soluvchi 
va maslahatini qabul qiluvchi topilmadi. Na ular 
bu boyqushning aql va zakosidan foydalana oldi-
lar, na buning o‘zi dono maslahatlari va aqli bilan 
jonini balodan qutqara bildi.

---

231
Dushman zaif va kuchsiz bo‘lsa ham, uning 
makr va hiylasidan ehtiyot bo‘lmoq haqidagi hi-
koya shundan iboratdir. Qarg‘a zaif va kuchsiz 
bo‘lsa-da, o‘z aqli va zakovati bilan o‘zi kuchli, 
lashkari behisob, lekin kaltafahm dushmanni 
mana shunday yo‘l bilan tor-mor keltira oldi. 
Boshqa yo‘l bilan u o‘z maqsadiga erisha olmas 
edi. Ma’rifat sohiblari bu hikoyadan ibrat darsini 
olishlari, kerakli xulosalar chiqarishlari lozim va 
bilishlari kerakki, dushman zaif bo‘lsa-da, unga 
e’tiborsizlik, mensimaslik bilan qarash va hech 
narsa qila olmaydi deb o‘ylash xatodir...
Sadoqatli do‘st va layoqatli ko‘makchilar eng 
qimmatli davlat hisoblanadi. Kimki bularning 
ikkalasiga yetishsa, ham do‘stlar orasida saraf-
roz, ham dushmanlarning makr-hiylasidan emin 
bo‘ladi.

---

232