SEÇKİ
YOLU
İLƏ
OLAN
XİLAFƏT
MƏSƏLƏSİ
VƏ
ONUN
ŞİƏLİK
NƏZƏRİYYƏSİ
İLƏ
ZİDD OLMASI
Şiələr inanırdılar ki, Allahın kitabında və Peyğəmbərin
(s) sünnəsində bəyan olunan islam şəriəti qiyamətə qədər
öz qüvvəsində qalmalıdır və onda heç bir dəyişiklik edilə
bilməz.
1
İslam hökuməti heç bir üzr gətirməklə şəriət
qanunlarının icrasından boyun qaçıra bilməz. Onun
yeganə vəzifəsi zamanın tələbi olan bəzi işlərdə məsləhəti
nəzərə alaraq, şəriət qanunları çərçivəsində şura yolu ilə
müəyyən qərarlar çıxarmaqdır; lakin bu hadisənin
gedişatında şiələrin siyasət xatirinə etdikləri beyət
məsələsindən və həmçinin Peyğəmbərin (s) ömrünün son
anlarında baş verən “kağız-qələm” hadisə-sindən aydın
olurdu ki, xilafətin seçki yolu ilə olmasının tərəfdarları və
onun icraçıları ilahi kitabın bir əsas qanun kimi qorunub
1 Allah-taala Öz kəlamında buyurur:
“Quran əziz bir kitabdır ki, batil heç vaxt, nə öndən, nə
arxadan ona yol tapa bilməz.” “Fussilət” surəsi, ayə-41-42
Yenə buyurur:
“Allahdan başqa heç kəs hökm edə bilməz.” (“Yusif” surəsi,
ayə-67) Yəni şəriət – yalnız Allahın təyin etdiyi şəriət və
qanunlardır ki, nübuvvət yolu ilə insanlara çatdırılmalıdır.
(“Əhzab” surəsi, ayə-40) Bu ayə ilə nübuvvətin və şəriətin
Peyğəmbər vasitəsilə
sona çatdırıldığı elan edilir.
“Hər kəs Allahın hökmi əsasında hökm etməsə kafirdir.”
(“Maidə” surəsi, ayə-44)
43
saxlanmasını zəruri hesab edir və ona etiqad bəsləyirdilər.
Onların nəzərinə görə Peyğəmbərin sünnəsi və
buyurduğu kəlamlar belə bir əsalətə malik deyildir; o
həzrətin vəfatından sonra onlar sabit qalmır və öz
etibarını əldən verir. Onlar inanırdılar ki, islam hökuməti
məsləhət bildiyi yerlərdə onları icra etməyə bilər. Bu
nəzəriyyə sonralar səhabə barəsində nəql olunan bir çox
rəvayətlərlə qüvvətləndirildi.
1
Bu nəzəriyyənin ən bariz
nümunəsi xəlifənin tanınmış bir sərkərdəsi olan Xalid ibni
Vəlidin törətdiyi üzdəniraq hadisə idi; o, məşhur səhabə
olan Malik ibni Nüveyrənin evində qonaq kimi
gecələyərkən onu qəfildən öldürdü, başını kəsib ocağda
yandırdı və həmin gecə də onun arvadı ilə zina etdi! Bu
rüsvayçı cinayətlərin ardınca xəlifə onun hökumətində
Xalid kimi sərkərdəyə ehtiyac olduğunu bəhanə edərək,
onun barəsində şəriət hökmünü icra etmədi!!
2
Həmçinin xumsu Peyğəmbər (s)-in Əhli-beytindən və o
həzrətin yaxın adamlarından kəsdilər.
3
Peyğəmbəri-
Əkrəmin (s) hədislərinin yazılması birdəfəlik qadağan
1 Onlar deyirdilər ki, səhabələr müctehiddirlər; öz
ictihadlarında düzgün qərar çıxarsalar onlara savab verilər,
xətaya yol verdikdə isə üzürlü hesab olunarlar.
2 “Tarixi Yəqubi”, 2-ci cild, səh-110, Əbil Fidanın tarixi, 1-ci
cild, səh-158
3
“Bilin
ki
,
hər
nəyi
qənimət
olaraq
götürsəniz
onun
beşdə
biri
Allaha
,
Onun
rəsuluna
və
Peyğəmbərin
yaxın
adamlarına
məxsusdur
.
”
(
“Ənfal”
surəsi
,
ayə-
41)
44
olundu. Hər hansı bir yerdə yazılı hədis tapılsaydı, yaxud
bir kəsdən alınsaydı onu zəbt edib yandırırdılar.
1
Məhəmməd ibni Əbi Bəkr deyir: Ömərin dövründə
hədis çoxaldı, hədislər onun yanına gətirildikdə onların
yandırılmasını əmr etdi.
2
Bu qadağanlar raşidi xəlifələrinin dövründən əməvi
xəlifəsi Ömər ibni Əbdül Əzizin zamanına qədər (99-102)
davam etdi.
İkinci xəlifənin hakimiyyəti dövründə (13-25) bu
siyasət daha qabarıq şəkildə büruzə gəldi və xəlifə şəriətin
bəzi hökmlərini, o cümlədən “təməttö həcci”ni, “mütə
nikahı”nı və azanda “həyyə əla xəyril-əməl” cümləsinin
deyilməsini qadağan etdi, bir görüşdə üç təlağın qanuni
hökm olmasına icazə verdi və s.
3
1
Əbu
Bəkr
öz
xilafəti
dövründə
500
hədis
yazılan
vərəqələri
cəm
etdi
.
Ayişə
deyir:
Bir
gecə
sübhə
qədər
atamın
iztirablı
olduğunu
gördüm
,
sübh
mənə
dedi:
O
hədisləri
gətir
!
”
Sonra
onların
hamısını
yandırdı
. (
“Kənzül
-
ümmal”
, 5-
ci
cild
,
səh-
237)
Ömər
bütün
şəhərlərə
yazdı:
“Hər
kimdə
hədis
varsa
onu
məhv
etsin
.
”
(
“Kənzül
-
ümmal”
, 5-
ci
cild
,
səh-
237)
2
“Təbəqati
ibni
Səd”
, 5-
ci
cild
,
səh-
140
3
Peyğəmbər
(
s
)
həccətul
-
vidada
Məkkədən
uzaqda
yerləşən
məntəqələrdən
gələn
hacılar
üçün
“fəmən
təməttəə
bil
-
ümrəti
iləl
-
həcci
...
”
ayəsinə
əsasən
həcc
əməlini
xüsusi
şəkildə
bəyan
etdi
.
Ömər
isə
öz
xilafəti
dövründə
onu
qadağan
etdi
.
Həmçinin
Peyğəmbərin
(
s
)
dövründə
mütə
(
müvəqqəti
izdivac
)
adi
bir
iş
idi
,
lakin
Ömər
öz
xilafəti
dövründə
onu
qadağan
etdi
,
bu
əmrin
əksinə
gedənlərin
daş
-
qalaq
olunması
hökmünü
verdi
.
Həmçinin
Rəsuli
-
Əkrəmin
(
s
)
dövründə
namazda
“həyyə
əla
xəyril
-
əməl”
(
yəni
əməllərin
ən
yaxşısı
olan
namaz
üçün
tələsin
)
45
İlk dəfə olaraq onun xilafəti dövründə beytül-mal
camaatın arasında ədalətsiz şəkildə bölünməyə başladı.
Bu da sonralar müsəlmanların arasında dəhşətli sinfi
ziddiyyətlər və qanlı çəkişmələr yaratdı. Onun xilafəti
dövründə Müaviyə Şamda padşahlara məxsus olan
səltənət üsul-idarəsini tətbiq etdi, xəlifə də onu “ərəblərin
kəsrası” adlandırdı və heç vaxt ona etiraz etmədi.
İkinci xəlifə 23-cü hicri-qəməri ilində iranlı bir qulun əli
ilə öldürüldü. Onun öz göstərişi ilə təsis olunan altı
nəfərlik şuranın rəyinə uyğun olaraq, üçüncü xəlifə
müsəlmanların rəhbərliyini öz öhdəsinə götürdü. O, öz
xilafət illərində əməvi sülaləsindən olan qohum-
əqrəbalarını xalqa hakim etdi, Hicazda, İraqda, Misirdə və
s. islam ölkələrində rəhbərlik işini onlara həvalə etdi.
1
O, bir çox qanunsuz hərəkətlərin bünövrəsini qoydu,
aşkar şəkildə zülm, günah və əxlaqsızlıq etməyə, islamın
cari qanunlarını pozmağa başladı; şikayətlər hər tərəfdən
sel kimi xilafət mərkəzinə gəlməyə başladı. Lakin öz
əməvi kənizlərinin, xüsusilə Mərvan ibni Həkəmin təsiri
altına düşən xəlifə o şikayətlərə məhəl qoymur və bəzən
deyilirdi
.
Lakin
Ömər
dedi:
“Bu
kəlmə
camaatın
cihada
getməsinin
qarşısını
alır”
;
sonra
bu
cümlənin
deyilməsini
qadağan
etdi
!
Həmçinin
Peyğəmbəri
-
Əkrəmin
(
s
)
dövründə
o
həzrətin
öz
göstərişi
əsasında
bir
yığıncaqda
bir
təlaqdan
artığı
gerçəkləşmirdi
,
lakin
Ömər
bir
məclisdə
üç
təlağın
qanuni
hökm olmasına
icazə
verdi
!!!
Qeyd
olunan
hadisələr
sünnü
və
şiələrin
məşhur
hədis
,
fiqh
,
kəlam
kitablarında
qələmə
alınmışdır
.
1
“Tarixi
Yəqubi”
, 2-
ci
cild
,
səh-
150,
Əbil
Fidanın
tarixi
, 1-
ci
cild
,
səh-
168
;
“Tarixi
Təbəri”
, 3-
cü
cild
,
səh-
377
və
s
.
46
də şikayətçiləri təqib edib onlara müxtəlif yollarla təzyiq
göstərilməsinə əmr verirdi.
1
Nəhayət hicri tarixi ilə 35-ci
1 Misir əhalisindən bir dəstə camaat Osmanın əleyhinə
qiyam etdi. Osman təhlükə hiss etdiyi zaman Əli (ə)-dan kömək
istəyərək peşman olduğunu bildirdi. Əli (ə) misirlilərə buyurdu:
Siz haqqı dirçəltmək üçün qiyam etmisiniz. Osman tövbə
edərək öz keçmiş əməllərindən peşman olduğunu deyir və
bildirir ki, üç gün ərzində sizin istəklərinizi yerinə yetirəcək,
zalım valiləri işdən çıxaracaq.
Əli (ə) Osmanın tərəfindən onlar üçün müqavilə yazdı və
onlar öz vətənlərinə qayıtdılar. Yol əsnasında Osmanın
qulamını onun dəvəsinə minib Misrə tərəf getdiyini gördükdə
onun barəsində şübhəyə düşüb axtardılar. Osmanın Misir
valisinə yazılmış bir məktubunu tapdılar:
“Allahın adı ilə! Əbdürrəhman ibni Ədis sənin yanına
gələndə ona yüz şallaq vur, üzünü və başını qırx, uzun
müddətli zindana sal. Bu əməli Əmr ibni Həməq, Sovdan ibni
Həmran və Ürvət ibni Nəbağın barəsində də icra et!!”
Bu məktubu alıb qəzəbləndilər və yenidən Osmanın yanına
qayıdıb dedilər: Sən bizə xəyanət etmisən! Osman bu məktubu
özünün yazdığını inkar etdikdə dedilər ki, sənin qulamın bu
məktubu aparırdı. Osman dedi ki, o, bu işi mənim icazəm
olmadan görmüşdür. Dedilər ki, axı o, sənin dəvənə minmişdi?!
Cavab verdi ki, mənim dəvəmi oğurlamışdır. Dedilər: Məktub
sənin katibinin vasitəsilə yazılmışdır. Cavab verdi ki, mənim
icazəm və xəbərim olmadan bu işi görmüşdür.
Dedilər: Belə isə sən xilafətə layiq deyilsən, gərək istefa
verəsən. Çünki əgər bu iş sənin icazənlə olmuşsa
xəyanətkarsan, yox əgər belə mühüm işlər icazən və xəbərin
olmadan baş vermişsə sən ləyaqətsizsən, bununla ləyaqətsiz
olduğun sübuta yetir və hər bir halda ya istefa verməlisən, ya
da zalım valilərini işdən kənarlaşdırmalısan.
47
ildə onun əleyhinə qiyam baş verdi; bir neçə gün davam
edən mühasirə və çarpışmalardan sonra xəlifə öldürüldü.
Üçüncü xəlifə öz xilafəti dövründə başda onun əməvi
qohumlarının rəisi olan Müaviyə olmaqla, Şam
hökumətini günbəgün möhkəmlətdi və həqiqətdə
xilafətin təməllərini Şamda təmərküzləşdirdi; artıq
Mədinədə yerləşən xilafət mərkəzi formal xarakter
daşımağa başlayırdı.
Birinci
xəlifə
xilafət
məqamına
səhabələrin
əksəriyyətinin seçkisi ilə, ikinci xəlifə birinci xəlifənin
vəsiyyəti ilə, üçüncü xəlifə isə üzvləri və proqramı ikinci
xəlifə tərəfindən təyin edilən altı nəfərlik şuranın
vasitəsilə seçildi. İslam hökuməti üç xəlifənin üst-üstə 25
ildən artıq davam edən hakimiyyət illərində xəlifənin
məsləhət və ictihadı əsasında idarə olunurdu. İslam
maarifi yalnız Quran oxumaqla bitirdi; özü də təfsir
olunmadan, yaxud heç bir araşdırma aparılmadan.
Peyğəmbərin (s) sözləri (hədisləri) də kağız üzərinə
gəlmədən, şifahi şəkildə söylənilməklə rəvayət olunurdu.
Yazı yazmaq yalnız Qurana məxsus idi və bu iş hədis
barəsində qadağan edilmişdi.
1
Hicri tarixi ilə 12-ci ildə
qurtaran Yəmamə müharibəsində Quran qarilərindən bir
dəstəsi qətlə yetirildi; Ömər ibni Xəttab birinci xəlifəyə
təklif etdi ki, Quran ayələri bir müshəfdə yazılaraq bir
yerə toplansın. O deyirdi ki, müharibə baş versə və sair
Osman
dedi:
Əgər
mən
sizin
istəyinizə
uyğun
əməl
etsəm
onda
siz
hakim sayılırsınız; bu halda
mən
nəçiyəm
?
Onlar
qəzəblə
məclisdən
qalxdılar
.
“Tarixi
Yəqubi”
, 2-
ci
cild
,
səh-
150-
151
1
“Tarixi
Yəqubi”
, 2-
ci
cild
,
səh-
113)
48
Quran qariləri də öldürülsə, artıq Quran məhv olub
aradan gedəcəkdir. Buna əsasən Quran ayələrini bir
cilddə toplayaraq kitab halına salmalıyıq.
1
Onlar Quran barəsində belə bir qərar çıxardılar, lakin,
Quranın bəyanedicisi olan Peyğəmbər (s) hədisləri haqda
heç bir tədbir görmədilər, (daha doğrusu əks tədbir
gördülər. O həzrətin kəlamları Qurandan da artıq təhlükə
ilə üzbəüz olduğu halda onu yazmağı qəti şəkildə
qadağan etdilər.) Onlar, mənalarında baş veriləcək
nöqsanlardan
–
artırıb-azaldılmaq,
qondarma
və
unutqanlıq kimi təhlükələrdən amanda deyildi. Bu
dövrlərdə nəinki hədisin qorunub saxlanılmasına azacıq
diqqət yetirilmirdi, hətta onun yazılması belə qadağan
edilmişdi, ələ düşən hər bir hədisi də yandırırdılar.
Az bir müddət ərzində iş o yerə çatdı ki, hətta islamın
zəruri məsələlərindən olan namaz barəsində belə, bir-biri
ilə zidd olan çoxlu rəvayətlər nəql olundu. Bu müddət
ərzində elmin digər sahələrində heç bir tədbir görülmədi,
Quran ayələri və Peyğəmbərin (s) kəlamlarında elmin
müqəddəsliyi, onun öyrənilməsinə olan təkid və təşviqlər
görünməz oldu. Xalqın əksəriyyəti ardıcıl fəthlər və hər
tərəfdən sel kimi axaraq Ərəbistan yarmadasına gələn
qənimətlərlə məşğul idi. Artıq, başda Əli (ə) olmaqla,
Peyğəmbər sülaləsinin elminə azacıq da olsa etina
olunmurdu. Halbuki, Peyğəmbər (s) Əli (ə)-ı islam maarifi
və Quranın məna və məqsədləri barədə ən agah və bilikli
şəxs kimi təqdim etmişdi. Hətta Quranın toplanması
hadisəsində ona etina etmədilər, onun adını belə dilə
1
“Tarixi
Yəqubi”
, 2-
ci
cild
,
səh-
111
49
gətirmədilər. (Halbuki, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra
Əli əleyhissəlamın bir müddət evdə oturub Quranı bir
yerə topladığını və onlar yenicə qərara gəlib görmək
istədikləri işi çoxdan başa çatdırdığını bilirdilər.)
1
Bu və bu kimi bir çox hadisələr Əli (ə)-ın ardıcıllarının
öz əqidələrində daha da möhkəmlənməsinə, işlərin
gedişatında daha artıq ayıq və tədbirli olmalarına,
həmçinin öz fəaliyyətlərini günbəgün artırmalarına səbəb
olurdu. Xalqın ümumi şəkildə təlim-tərbiyə işlərindən
məhrum olan Əli (ə) bu işlərlə xüsusi şəkildə məşğul olur,
ayrı-ayrı şəxslərin hazırlanmasında əlindən gələni
əsirgəmirdi.
Hicri
tarixi
ilə
25-ci
ildə
Əli
(ə)-ın
yaxın
köməkçilərindən üç nəfəri (Salman Farsi, Əbuzər Ğifari və
Miqdad) vəfat etdi. Lakin səhabələrdən böyük bir qrupu,
1 “Tarixi Yəqubi”, 2-ci cild, səh-113; “Nəhcül-bəlağə”nin
şərhi, (İbni Əbil Hədid), 1-ci cild səh-9. Çoxlu rəvayətlərdə qeyd
olunur ki, Əbu Bəkr, ona beyət edildikdən sonra bir neçə nəfəri
Əlinin (ə) yanına göndərib onun da beyət etməsini istədi. Əli (ə)
cavab verdi ki, “mən namazdan başqa heç bir şey üçün evimdən
çıxmamağı və evdə qalıb Quranı toplamağı əhd etmişəm.” Yenə
də qeyd olunur ki, “Əli (ə) altı aydan sonra Əbu Bəkr ilə beyət
etdi, səbəbi də bu müddətdə Quranı bir yerə toplaması idi.”
Başqa bir rəvayətdə qeyd olunur ki, Əli (ə) Quranı müshəf
şəklində bir yerə topladıqdan sonra dəvəyə yükləyib camaatın
yanına gətirdi və onlara göstərdi. Həmçinin nəql olunur ki,
Yəmamə müharibəsi (Quran ondan sonra bir yerə yığılmışdır)
Əbu Bəkrin xilafətinin ikinci ilində baş verdi. Qeyd olunan
mətləblər müshəfin bir yerə toplanması hadisəsini bəyan edən
hədis və tarix kitablarında gözə çarpır.
50
Hicazda, Yəməndə, İraqda və s. yerlərdə olan səhabə və
tabeinlərin əksəriyyəti Əli (ə)-ın ardıcıllarına qoşuldu;
üçüncü xəlifənin öldürülməsindən sonra müsəlmanlar
mümkün olan hər bir yolla o həzrətə beyət edərək onu
xilafətə seçdilər.
Dostları ilə paylaş: |