Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Torpağın becərilməsi. 
Dondurma şumu (payız şumu) əkinçilik mədəniyyətini yüksəltməkdə 
əsas vasitədir. Torpaq payızda şumlandıqda, havalar gecələr şaxtalı, gündüzlər isə mülayim 
keçdiyindən torpaq məsamələrində su gecələr donur, gündüzlər isə əriyir. Bu prosesin nəticəsi 
olaraq torpaq dağılıb dənəvərləşir və yumşalır. 
Dondurma şumunun əsas göstəricilərindən biri onun dərinliyidir. Dərinlik torpağın 
qranulometrik tərkibindən, qrunt suyunun səviyyəsindən, humus qatı və şumaltı qatın qalınlığından 
asılıdır. Pambıqçılıq bölgələrində dondurma şumu əsasən 28-30 sm dərinliyində aparılır. Yay 
aylarında isti hava və suvarma şəraitində üzvi maddələrin çürümə prosesi çox sürətlə gedir. Şumun 

---

321 
dərinliyini artırmaqla, bu prosesin qarşısını bir növ almaq olur. Bundan əlavə, dərin şumlanmış 
torpağa su çox sızıb toplanır və səmərəli istifadə olunur. 
Şum qatı dərin olmayan, çınqıllı və qumsal torpaqlarda 25 sm-dən dərin şum aparılması 
məsləhət görülmür. 
Şirvan torpaqlarının şorlaşmış və şorakətvarı çəmən torpaqlarında şum qatının qalınlığı 20 sm-
dir. Sonra torpağın yapışqanlı qatı gəlir. Burada şum qatını 2 sm artırmaq üçün hər hektar sahəyə 
30-40 ton peyin vermək lazımdır. Dərin şum apardıqda torpaqda üzvi maddələrin toplanması və 
çürüməsi üçün əlverişli şərait yaranır. Əmələ gələn çürüntü maddə torpağın xırda və toz halında 
olan hissəciklərini bir-birinə yapışdıraraq iri dənli torpaq hissəciklərinin əmələ gəlməsinə səbəb 
olur.
Pambıq bitkisini özü ilə növbələndirən zaman sahəni pambıq çöplərindən azad edərək tirələri 
düzləndirmək lazımdır. Pambıq gövdələrinin təmizlənməsini noyabrın birinci ongünlüyündə başa 
çatdırmaq lazımdır. Viltlə sirayətlənmiş bitki şaxlarını diqqətlə sahədən təmizləmək vacibdir. 
Sağlam gövdələri xırdalayıb üzvi gübrə kimi torpağa qarışdırmaq olar. 
Əgər pambıq yoncadan sonra növbələnirsə oktyabrın ikinci yarısında sahəni 28-30 sm 
dərinlikdə ön kotancıqlı kotanla şumlamaq lazımdır. Yoncalıq şumlandıqdan sonra yazın əvvəlində 
güclü cücərti verir, onunla mübarizə üçün dərin kultivasiya aparmaq belə kifayət etmir və bəzi 
hallarda ikinci dəfə şum aparmaq lazım gəlir. Bu zaman yoncanın kök boğazı kəsilir və şumun dərin 
qatına basdırılır. Beləliklə, həm cücərmənin qarşısı alınır, həm də üzvi maddənin çürümə prosesi 
uzanır ki, bu da məhsuldarlığın artmasına müsbət təsir göstərir.
Yoncalıqları şumlamazdan 7-10 gün əvvəl torpağın asan xırdalanması və iri kəltənlər əmələ 
gəlməməsi üçün sahə suvarılır. Bundan əlavə şumdan əvvəl yoncanın kök boğazlarını kəsmək üçün 
5-6 sm dərinliyində üzləmə aparılır. 
Pambıq əkilən sahələrdə yenidən pambıq əkini üçün dondurma şumunun aparılma müddəti 
olduqca məhduddur, habelə payızın soyuq və yağmurlu günlərinin dəyişməsindən asılıdır. 
Müəyyən edilmişdir ki, oktyabr, noyabr aylarında şumlanmış sahələrdə əkilən pambığın 
verdiyi məhsul 100% qəbul elilərsə, dekabr ayında şumlanan sahədə 88%, yanvar ayında şumlanan 
sahədə 82%, mart ayında şumlanan sahə isə 64%-dək azalır. 
Tarlanın vəziyyətindən asılı olaraq erkən yazda səpinqabağı şumun iki iz malalanması həyata 
keçirilir. 
Yazda tədricən yetişən çəmən və çəmən-bataqlı torpaqlarda mala işlətmək olmaz, çünki, o 
torpağı çox bərkidir. Belə halda tapan çox əlverişlidir. Əgər sahə çox kəltənlidirsə mala işlədilməsi 
məsləhətdir. Əgər səpinə qədər erkən yaz dırmıqlanması aparılıbsa səpinqabağı becərmə səpindən 
10-15 gün əvvəl aparılmalıdır. Səpinqabağı, səpinə 5-10 gün qalmış malalama aparılır. Səpinqabağı 
becərməni erkən keçirdikdə torpağın becərilməsinə yaxşı şərait yaradılmaqla, səpini vaxtında 
aparmaq mümkün olur. Bu da ki, sahənin hər yerində bərabər çıxışların alınmasına gətirib çıxardır. 
Qış və yaz aratından sonra mala çəkildikdə torpaq müəyyən qədər bərkiyir, odur ki, belə sahələrdə 
səpindən əvvəl dayaz çizelləmə və ya diskləmə aparmaq, sonra isə dırmıq və mala çəkmək lazımdır. 
Şoran torpaqlarda şumdan sonra duzları yumaq üçün su verildikdə və qrunt suyu səthə yaxın 
olduqda torpaqda nəmlik çoxalır ki, bu da onun bərkiməsinə səbəb olur. Belə sahələrdə dayaz 
çizelləmə və diskli mala çəkmək yaxşı nəticə verir. 
Torpaqda əsas şumqabağı yuyulma aparıldıqda onu səpindən əvvəl dırmıqlamaq və 
malalamaq kifayətdir. Torpağın üst qatı səpinqabağı dayaz becərildikdə, səpin vaxtı çiyidlər 
sıxlaşmış torpaq üzərinə düşür və torpağın şaquli kapillyarları ilə çiyid aşağı qatlardan yaxşı 
rütubətlənir. Çiyidlərin üstünü örtən yumşalmış torpaq qatı isə tez isinir və havanı özündən yaxşı 
keçirir. Nəticədə çiyidlərin eyni vaxtda cücərməsi üçün çox əlverişli şərait yaranır. 
Qranulometrik tərkibi ağır olan torpaqların səpinqabağı becərilmə keyfiyyətini daha da 
yaxşılaşdırmaq, pambıq əkilən sahənin hər yerində bir bərabərdə cücərti almaq məqsədilə son illər 
yerli ağır malanın çizellə, halqavarı, dişli və hamar vərdənələrlə aqreqatlaşdırılmasının bir neçə 
variantı sınaqdan keçirilmişdir. Əkinə yaxşı hazırlanmış bu torpaqlarda çiyidlər bir bərabərdə 
cücərir, normal bitki sıxlığı yaranır və yüksək pambıq məhsulu alınması təmin olunur.

---

322 
Dondurma şumu aparılmayan sahələrdə torpağın düzgün becərilməsi üçün iki əsas tələbat: 
torpaq yetişən kimi şumlanmalı, əmələ gəlmiş qaysağı dağıtmaq və torpağın üst qatını müəyyən 
dərəcədə bərkitmək üçün yerli mala ilə malalamaq həyata keçirilməlidir. 
Yaz şumunu 25 sm dərinlikdə səpinə 1-2 ay qalmış aparmaq lazımdır. Yaz şumunu erkən 
malaladıqda orada əmələ gələn kəltənləri dağıtmaq və torpaq səthini müəyyən dərəcədə 
kipləşdirmək lazımdır ki (nəmlik itkisinin qarşısını almaq üçün), sahədə cücərtilər normal alınsın.