Ped Psix 2 tayyori 16. cdr

Ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira.
Ixtiyoriy xotira
deganda ma’lum 
maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun, muayyan davrlarda aqliy 
harakatlarga suyangan holda amalga oshirishdan iborat ong 
boshqaruvidagi xotira jarayoni tushuniladi. 
Ixtiyorsiz xotira
ning muhim xususiyatlaridan biri – maxsus 
mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy, irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi ma’lumot, xabar, axborot, 
taassurotlarning ko‘pchilik qismini aks ettirishidir. Shunga qaramas-
dan, inson faoliyatining turli jabhalarida o‘z xotirasini boshqarish 
zarurati tug‘ilib qolishi mumkin. Bunday sharoitda, holatlarda, 
vaziyatlarda favqulodda kerakli narsalarni ixtiyoriy ravishda esda 
saqlash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning 
mazkur turi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira.
 
Biror 
material (shakli, mohiyatidan qat’iy nazar) xotirada mustahkam joy 

---

233
olish uchun inson tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab chiqishi, 
zarur materiallarni bunday ishlab chiqish uchun ma’lum darajada 
muddat talab etishi tabiiy holdir. Ana shu muddat oralig‘ida xotirada 
qayta tiklanayotgan izlarni 
konsolidatsiyalash – mustahkamlash 
deb 
qabul qilingan. 
Juda ko‘p qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni 
uzoq muddat davomida esda saqlab qolish 
uzoq muddatli xotiraga
xos bo‘lsa, undan farq qilgan holda 
qisqa muddatli xotira
bir marta 
hamda juda qisqa vaqt oralig‘ida idrok qilish va shu ondayoq qayta 
tiklashdan so‘ng qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi.
Operativ xotira
vositachilik funksiyasiga ega bo‘lib, u inson 
tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol, tezkor harakatlar 
va usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik 
holatdir. Masalan: matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz, 
biz uni muayyan bo‘laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo‘yib, 
oraliq natijalarini yodda saqlashga intilamiz, nihoyasiga (oxir 
vayakunlanishga) yaqinlashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa 
boshlaydi. 
Fenomenal 
xotira tug‘ma qobiliyatlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, 
bir vaqtning o‘zida nisbatan juda katta hajmdagi ma’lumotlarni esda 
olib qolish, saqlash va qayta esga tushirishdir. 
Xotiraning esda olib qolish (
fiksatsiya
), esda saqlash (
retensiya
), 
esga tushirish (
reproduksiya
), unutish kabi jarayonlari ham alohida 
ajratib ko‘rsatiladi.
Ularning har biri mustaqil holatda namoyon bo‘lmaydi, chunki 
ular muayyan faoliyat davomida, xoh bilish, xoh mnemik faoliyat 
bo‘lishidan qat’iy nazar shakllanadi va o‘sha faoliyat tuzilishi, 
mohiyati va mazmuni bilan belgilanadi. Shu bois
 
inson tomonidan 
biror bir ma’lumotni esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish 
uning individual tajriba ko‘lami, bilim saviyasi va aql-zakovati 
darajasiga ham bog‘liqdir.
234
7.3.2-chizma.