Psixologiya va gumanitar fanlar

3- M AVZU: Etnopsixologiya muammolarini o`rganish bo`yicha yaqin horij mamlakatlarida o`tkazilgan tadqiqotlar (2soat) .

R e j a:
1. Rossiyada o’tkazilgan dastlabki etnopsixologik tadqiqototlar va yangi fan sohasini yaratishga nazariy yondashuvlar.

2.G.G.Shpetning etnik psixologiyani barpo etish to’g’risidagi qarashlari.
3. XX asrda Rossiyada etnopsixologiya fanining rivojlanishi.
4. A.R.Luriyaning O’zbekistonda amalga oshirgan tadqiqotlari.


Tayanch so`zlar: Etnik psixologiya, etnik ong, etnik birlik, milliy ong, milliy xarakter, milliy urf - odat, milliylik, millat tuygusi.

Etnopsixologiya muammolarini urganishda 20-30 yillari bir muncha jonlanish bo’lsa xam lekin bu masalani urganishdagi sub’ektivizm va ayrim garb olimlarining irkchilik va milatchilik nazariyalari bu fanning keng jamoatchilik oldida obrusizlantirib, fanning rivojiga soya solib kuygan edi. Shuning uchun xam bizda 30-yillarning urtalariga kelib "Etnopsixologiya", "Milliy psixologiya " , "milliy xarakter ", " milliy psixologik kiyofa" terminlari fakat manfiy ma’noda ishlatiladigan bulib koldi. Shuning uchun xam bu masalani urganishda yakin davrlargacha yaxshi dikkat- e’tibor bermasdan kelindi.

Etnopsixologik tadqiqotlarning ikkinchi boskichi, asosan, 60- yillardan boshlandi. Ijtimoiy- siyosiy xayotda bulgan katta o’zgarishlar, milliy ongning usishi, millatlararo integratsiyaning kuchayishi natijasida etnopsixologik xususiyatlarni urganishga bulgan kizikish bir muncha kuchaydi.
Buning natijasi ularok milliy psixologik xususiyatlarni urganayotgan olimlarimizning bir kancha mazmuni, kizikarli va muammoli ilmiy makolalari, kitoblari nashr etildi. Bir kator e’tiborli ilmiy jurnallardan millat va uning psixologik xususiyatlari tugrisida olimlarning baxs-muloxazalari tashqil etildi. Ayniksa, 1966-1970 yillar ichida "voproso’ istoriya" jurnalida tanlanib va uning belgilari tugrisida olimlarning muboxasasi uyushtirildi. Bu muboxasada fanning turli jabxalarida ish olib borayotgan mutaxassislar, tadqiqotchilar faol ishtirok etishdi. Muboxasada baxs asosan millatning psixologik kiyofasi tugrisida bordi. Bulib utgan baxs munozaralar olimlarimizning etnik psixologiya va milliy psixologik kiyofada masalalariga kizikib karayotganliklari ma’lum buldi .shuning bilan birga muboxasa milliy voqeylikdagi xodisalar, milliy psixologik kiyofani tushunishda olimlarimiz urtasida turli karashlar va yondashishlar borligini; xatto terminologik chalkashliklar, noanikliklar mavjudligini ko’rsatadi. Bulib utgan muxobasa katnashuvchilarni shartli ravishda ikki guruxga bulish mumkin.
Birinchi gurux qatnashchilari etnopsixologiya xususiyatlarni ijtimoiy psixologiyaning real voqeligi va millatning belgisi sifatida tan olishdi. Bular: A. G. Arev, M. S. Arutyunyan, M. V. Voxidov, A. N. Goryacheva, M. S. Junusov, A. Sobirov va boshqalar
Ikkinchi gurux vakillari esa, etnopsixologik xususiyatlarni ijtimoiy voqelik sifatida mavjudligini inkor etadi.Bular: T. Yu. Burlistrova, S. T. Kaltaxyan, V. I. Kozlov, P. M. Rogachev, M. A. Sverdlin va boshqalar.
Etnopsixologik xususiyatlar va uning asosiy elementi - milliy- psixologik kiyofani millat belgisi sifatida urganish muxoliflaridan P. M. Rogochev va M. A. Sverdlinlarning fikricha, bu tushunchalar milliy munosabatlar analiziga mujmallik beradi va sotsiologiyadagi asosiy tushuncha _sinfiylik va internatsionallikka soya soladi.
S.T.Kaltaxchyanni fikriga ko’ra, agar milliy psixologiyani millatining belgilaridan biri sifatida kabul kilinadigan bo’lsa, u vaktda millatni ijtimoiy- tarixiy xodisa sifatida emas, tabiiy va doimiy o’zgarmas xodisa sifatida e’tirof etishga tugri keladi.
Muboxasada katnashgan T. Burmistrova xam millatning ta’rifini byerganda milliy psixologik kiyofani uning belgilari katoriga kiritmaydi. Uning yozishicha ukrain va rus, gro’zin va armyan, nemis va frantso’z va shunga uxshash xalqlar psixologiyasidagi farkni belgilash umuman mumkin emas. Milliy psixologikqiyofava illiy xarakterni urganish, deb unga kushimcha kiladi. V. Kozlo, bu tushuncha ilyo’ziyaga uxshash bir narsa, degan xulosaga olib keladi. Professor S. Kaltaxyan fikriga ko’ra, fakat sinfiy psixologiya bulishi mumkin. Etnik xususiyatlar va milliy psixologikqiyofatugrisida so’z bulishi xam mumkin emas. Etnik psixologiya xususiyatlarni ijtimoiy voqelik sifatida urganishning muxoliflari va ular keltirgan dalillarning ba’zilarida jon bor albatta. Bizda etnopsixologik tadqiqotlarning ma’lum davrlarda repressiyaga uchrashga, chet ellarda olib borilgan etnik psixologik tadqiqotlar va ulardan olingan natijalarni irkchilik, millatchilik ruxida irklar, millatlar, etnik guruxlarning ruxiy jixatdan teng emasligi ba’zi xalqlarning boshqalardan ustun turishligi "ilmiy" jixatdan asoslashga xarakat qilindi,
Masalan, etnopsixolog R. Linton va A. Kordinerlar ingliz millatini uluglab boshqa xalqlar ruxiy xususiyatidan ustun kuyadi va bu noilmiy goyani ilgari suradi. Bularni vakillari Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi ayrim xalqlarni ruxiy jixatdan etuk etmasligini " isbotlovchi" kator tadqiqotlar utkazilgan. Etnopsixologik xususisiyatlarni urganuvchi tadqiqotchilarning aksariyat kupchiligi, uni ijtimoiy tarixiy kategoriya ekanlgini e’tirof etsalarda, uni urganish " Kiyin ob’ekt " ekanligini ta’kidlashadi. Darxakikat bu masala tekshirish va urganish uchun murakkab va shuning bilan birga eng dolzarb, kam uchragan muammo xamdir. Etnopsixologik xususiyatlarning urganishdagi qiyinchiliklar kuyidagilar asosida vujudga kelgan:

• 
  Milliy psixologik kiyofani urganuvchi etnopsixologiya fanining bizda endi rivojlanib kelayotganligi va uning umumiy masalalarini xozirga kadar tula ishlab chikarilmaganligi;
  
• 
  Etnik xususiyatlar ko’zga yakkol tashlanib turgan xolda, uni tashqil etuvchi ruxiy xislatlar yashirin bulib, uni bevosita emas, bevosita, ya’ni ularning maxsulotlari qarab baxo berish mumkin.
  
• 
  Yuqorida zikr kilinganidek, ayrim olimlarni bu masalani butunlay obrusizlantirib yuborishgani uchun, etnopsixologiya fani o’zok vakt ijtimoiy - gumanitar fanlar tizimida o’z urnini topa olmadi. Lekin bu qiyinchiliklar milliy psixologik kiyofa, milliy xarakter kabi millatning ruxiy xususiyatlarini mavjud ekanligini inkor etishga asos bula olmaydi. Bu soxada muvaffakiyatli ish olib borish uchun ilmiy tekshirishlar metodikasini takomilllashtirish va kator fan vakillari - faylasuf, tarixchi, etnograf, sotsiolog, psixolog adabiyotshunos, san’atshunoslarning xamkorlikda ish olib borishi zarur.
  
• 
  Milliy masalalar va etnopsixologiya buyicha yirik mutaxassis M. Junusovning xakli ravishda ta’kidlashicha, millatning muxim belgilaridan bulgan psixik kiyofani inkor etish nazariy jixatdan asossiz bulib, amaliyotda katta xatolarga olib kelishi mumkin.
  

Muboxasa taxlili shuni ko’rsatadiki, bu masalada kator terminalogik chalkashliklar xam mavjud ekan.Masalan, ayrim baxs katnashuvchilari " milliy psixologik kiyofa", "Etnik psixologiya" , "Milliy xarakter" kabi tushunchalarni aynan bir narsa deb xisoblaydilar. Shuning uchun bu tushunchalarni bir- biridan fark kiluvchi tomonlarni ko’rsatmasdan turib, ularning mazmuni va o’ziga xos xususiyatlari tugrisida fikr yuritish mumkin emas. Etnopsixologik xususiyatlar, milliy psixologik kiyofaning norealligi tugrisida bir kancha sub’ektiv fikrlar aytilgan. Ba’zi karashlarda jiddiy ixtiloflar mavjudligiga karamay, jurnal o’zining yakunlovchi makolasida etnopsixologik xususiyatlar real mavjud, deb ta’kidlaydi. Darxakikat, tarixiy ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotdagi tengsizlik, turli tabiiy - geografik sharoitlar xalqlar urtasida ma’lum psixologik tafovutlarni vujudga keltirgan. Turli xalqlarda oila a’zolari urtasida bo’ladigan munosabatlarning bir xil bulmasligi, urf- odat va an’analardagi fikrlar, narsa xodisalarni idrok etishda mavjud bulgan turfa xillikni etnopsixologikxususiyatlar bilangina tushuntirib berish mumkin.
Savollar:
1. Etnopsixologiyaning etnologiya va psixologiyadan farqi nimada?
2. Etnopsixologiyaning vazifalarini sanab bering?
3. Etnopsixologik muammolarni o’rganishga qiziqishning ortib borish sabablari.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. M. Mamaitov. «Milliy psixologikqiyofava uning xususiyatlari». Tosh. 1980 y.
2.V. M. Karimova «Psixologiya» Tosh. 2000 y.
3.I. Jabborov. «O’zbek xalq etnografiyasi» Tosh. 1994 y.
4.X. Alimov. «Milliylik va ijtimoiy ruxiyat» Tosh. 1992 y.