Raport o stanie

2.3. Uwarunkowania przyrodnicze

2.3.1. Położenie geograficzne

Według regionalizacji geograficznej J. Kondrackiego obszar LGD Lider Zielonej Wielkopolski położony jest w granicach Niziny Południowo-Wielkopolskiej na styku Wysoczyzny Leszczyńskiej i Kaliskiej, rozciętych Pradoliną Żerkowsko-Rydzyńską. Zróżnicowany charakter rzeźby i pokrycia tych mezoregionów decyduje o wybitnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych tych terenów.

2.3.2. Ukształtowanie powierzchni

Tereny obszaru LGD Lider Zielonej Wielkopolski stanowią fragment dużej jednostki geostrukturalnej - monokliny przedsudeckiej, pokrytej grubą warstwą osadu kenozoiku. Podłoże utworów kenozoicznych (trzeciorzędu i czwartorzędu) stanowią utwory triasu, kajpru i dolnej jury. Bezpośrednio na utworach mezozoicznych położona jest seria osadów trzeciorzędowych oligocenu i neogenu o łącznej miąższości, dochodzącej do 200 m. Były one akumulowane w rozległym, obejmującym Polskę środkową i północną obniżeniu, powstałym w czasie tzw. orogenezy alpejskiej, w którym osadzone zostały piaski drobnoziarniste, piaski ilaste, mułki i węgle brunatne. Zostały one przykryte następnie przez kilkudziesięciometrową warstwę utworów pliocenskich, stanowiących bezpośrednie podłoże czwartorzędu. Czwartorzęd reprezentowany jest na omawianych terenach przez utwory akumulacji lodowcowej, wodnolodowcowej, rzecznej, jeziorno-bagiennej i wietrznej o łącznej miąższości rzędu 50-70 m, których odkładanie trwało od zlodowacenia środkowopolskiego po holocen. Wśród późniejszych osadów plejstocenskich dominują gliny zwałowe, m.in. budujące powierzchnie wysoczyznowe z rozległymi obszarami występowania piasków akumulacji wodnolodowcowej i rzecznej. W obszarze równin terasowych występują utrwalone formy wietrzne. W obrębie pradoliny warszawsko-berlińskiej duże połacie terenu zajmują grunty organiczne (głównie namuły i torfy) oraz próchniczne. W dnach rynien jeziornych występują również gytie i kreda jeziorna. Rzeźba terenów jest wynikiem rozcinania wysoczyzny morenowej w okresach zlodowaceń przez rynny lodowcowe oraz doliny wód roztopowych. Jej szkielet stanowią lokalne kulminacje i obniżenia. Mimo stosunkowo niedużych deniwelacji terenu, ukształtowanie powierzchni obszaru jest zróżnicowane.

2.3.3. Klimat

Obszar LGD Lider Zielonej Wielkopolski objęty jest strefą klimatu umiarkowanego, w obszarze wzajemnego przenikania się wpływów morskich znad Oceanu Atlantyckiego oraz kontynentalnym znad wschodniej Europy i Azji. Najczęściej obserwowane są tu wiatry z kierunków zachodnich, świadczące o dominującym wpływie klimatu oceanicznego. Cechą tego klimatu jest wzajemne oddziaływanie powietrza morskiego i kontynentalnego, skutkujące zmiennymi stanami pogody, modyfikowanego przez lokalny układ terenu i formy jego pokrycia. Najczęściej napływa tu powietrze polarno-morskie znad północnego Atlantyku, latem - chłodne, powodujące znaczne zachmurzenie i opady atmosferyczne, zimą - powodujące ocieplenie i odwilż. Drugim typem napływającego powietrza jest powietrze polarno-kontynentalne z Europy Wschodniej i Azji, które przynosi ochłodzenie z jednoczesnym wypogodzeniem, napływające głównie zimą i wiosną. Bardzo rzadko notuje się obecność powietrza znad Arktyki oraz z Wysp Azorskich i Azji Mniejszej. Powietrze znad Arktyki przynosi duże ochłodzenie, natomiast powietrze z południa Europy powoduje wzrost temperatury w zimie i upały w lecie.

2.3.4. Gleby

Skałami macierzystymi gleb dla większości analizowanego obszaru są utwory polodowcowe zlodowacenia środkowopolskiego i bałtyckiego. W warstwie powierzchniowej dominują utwory piaszczyste i gliniaste. Są to gleby w większości lekkie i bardzo lekkie, brunatno ziemne (brunatne i pseudo bielicowe), bielicoziemne, bagienne (mułowe i torfowe), po bagienne (murszowe i czarne ziemie), napływowe (mady rzeczne). Gleby na analizowanym obszarze są w większości kwaśne i bardzo kwaśne, charakteryzują się określonymi potrzebami wapnowania. Na glebach o niskim odczynie rośliny mogą być narażone na łatwiejsze przyswajanie metali ciężkich, co ma toksyczny wpływ na wzrost i rozwój uprawianych roślin. Spotyka się jednak również gleby alkaliczne, które w wyniku nawożenia otrzymały zbyt wysoką dawkę wapnia. Generalnie niewłaściwie prowadzona polityka nawożenia i słaba jakość gleb nie predestynuje obszaru do intensywnej produkcji rolniczej. Klasy gleb dla omawianego obszaru przedstawia Wykres 2.4.

Wykres 2.4. Klasy gleb obszaru LGD

Źródło: Zagregowane dane dla obszaru LGD na podstawie danych Urzędów Gmin i Urzędów Miejskich (2012)

2.3.5. Surowce mineralne

Na analizowanym obszarze udokumentowano złoża gazu ziemnego, jak też złoża kopalin pospolitych – kruszywa naturalnego, surowców ilastych ceramiki budowlanej i kredy jeziornej. Interesujące, ze względów gospodarczych, są utwory wieku permskiego, trzeciorzędowego i czwartorzędowego. Najważniejsze zlokalizowane złoża, to:

• 
  złoża gazu ziemnego (Kaleje – Zaniemyśl i Śrem, Kaleje E – Zaniemyśl,),
  
• 
  złoża gazu ziemnego (Czmoń – gmina Kórnik, obecnie nieeksploatowane),
  
• 
  złoża kruszyw naturalnych (cały obszar),
  
• 
  złoża torfu (cały obszar),
  
• 
  złoża iłów ceramiki budowlanej (Jaraczewo, Śrem, Kotlin)
  
• 
  łoża kredy jeziornej (Jaraczewo).
  

2.3.6. Lesistość

Obszar LGD Lider Zielonej Wielkopolski charakteryzuje się wskaźnikiem lesistości poniżej średniej dla województwa i kraju. Lesistość poszczególnych gmin przedstawia się następująco (2007):

1. 
   Brodnica – 23,8%
   
2. 
   Dominowo – 7,4%,
   
3. 
   Jaraczewo – 17,3%,
   
4. 
   Jarocin – 28,1%,
   
5. 
   Kotlin - 11,24%
   
6. 
   Kórnik – 27,4,
   
7. 
   Krzykosy – 28,1%,
   
8. 
   Książ Wielkopolski – 23,8%,
   
9. 
   Mosina – 37,5%
   
10. 
    Śrem – 16,8%,
    
11. 
    Środa Wielkopolska – 6,7%,
    
12. 
    Zaniemyśl – 24,7%.
    

2.3.7. Świat roślinny i zwierzęcy

Omawiany obszar charakteryzuje się dużym udziałem atrakcyjnych krajobrazowo lasów i powierzchni zadrzewionych. Szata roślinna jest bardzo zróżnicowana, co jest spowodowane urozmaiceniem pochodzenia i rzeźby terenu, stosunków wodnych, glebowych oraz stopniem ingerencji człowieka w naturalne biocenozy. W lasach występują wszystkie nizinne typy siedliskowe (bory suche). Dominującą część powierzchni leśnej zajmują typy borowe z przewagą boru świeżego i boru mieszanego świeżego. Gatunkiem dominującym jest sosna zwyczajna oraz w mniejszym stopniu brzoza brodawkowa, dąb, akacja, świerk i modrzew. Spotkać tu również można jarzębinę oraz jałowce. Rośliny występujące w warstwie runa leśnego to: borówka czarna, pszeniec gajowy, mchy oraz wrzos pospolity. Szatę roślinną tworzą również następujące zespoły roślinne:

• 
  zespoły wodne i bagienne (torfowiska wysokie, przejściowe i niskie),
  
• 
  zespoły zaroślowe,
  
• 
  zespoły łąkowe.
  

Świat zwierzęcy obszaru jest typowy dla nizinnych obszarów kraju. W lasach żyją jelenie, daniele, sarny i dziki, a także lisy, borsuki i kuny. Spośród innych ssaków najczęściej spotykane to zając i dziki królik, a z chronionych - wydra, wiewiórka, orzesznica, żołędnica, jeż zachodnioeuropejski, ryjówka aksamitna, kret oraz nietoperze. W lasach i obniżeniach dolinnych stwierdzono występowanie całego szeregu gniazdujących i żerujących ptaków, w tym m.in. gatunków zagrożonych w skali europejskiej: rybitwy czarnej, żurawia, bociana białego, kureczki zielonej, baka, błotniaka stawowego, błotniaka zbożowego, rycyka, sowy błotnej, kani czarnej, dzięcioła czarnego, lelka, zimorodka, dzierzby gąsiorka, skowronka borowego. Liczebność tych gatunków spada, głównie na skutek obniżenia poziomu wód oraz wskutek wielu niekorzystnych czynników antropogenicznych, w tym m.in. używania pestycydów w rolnictwie. Na polach spotkać można bażanty i kuropatwy. Spośród chronionych gatunków kręgowców występują na omawianym obszarze cztery gatunki gadów: jaszczurka zwinka, padalec, zaskroniec i żmija zygzakowata oraz płazy reprezentowane wyłącznie przez żaby i ropuchy. Fauna ryb ogranicza się do gatunków pospolitych, w wielu zbiornikach wodnych kształtowana jest przez działalność gospodarczą człowieka. Licznie reprezentowane są owady, wśród których występują m.in. tęczniki, biegacze, koziorożec dębosz, rohatyniec nosorożec, modliszka oraz paź królowej i paź żeglarz.

2.3.8. Zasoby wodne

a) Wody podziemne
Większość analizowanego obszaru leży w obrębie jednostek hydrogeologicznych, na które składają się dwa piętra wodonośne, trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Piętro trzeciorzędowe związane jest z osadami piaszczysto-żwirowymi miocenu i oligocenu. Jego miąższość rozciąga się od kilku do kilkunastu metrów. Wyróżnić w nim można dwa poziomy: mioceński i dolnomioceńsko - oligocenski. Na piętro czwartorzędowe składają się dwa poziomy: gruntowy i między glinowy. Wody z tych poziomów posiadają podwyższoną zawartość żelaza i manganu, nie odpowiadają więc pod tym względem wymaganiom dla wód pitnych i muszą być uzdatniane. Występowanie wód podziemnych, czwarto – i trzeciorzędowych, związane jest z cechami rzeźby terenu i budowy geologicznej omawianego obszaru. Piętro czwartorzędowe znajduje się w dwóch podstawowych strukturach hydrologicznych: pradolinnych i dolinnych oraz dolin kopalnych. Wody podziemne odcinka dolin kopalnych (Pradoliny Warszawsko–Berlińskiej) związane są z osadami piaszczystymi, rzadziej żwirowymi o miąższości 10–50 m, wypełniającymi rozcięcie erozyjne iłów policeńskich i glin czwartorzędowych na wysoczyznach morenowych.
b) Wody powierzchniowe
Obszar Lokalnej Grupy Działania jest zasobny w wody powierzchniowe. Główne cieki wodne, przedstawia poniższe zestawienie:

• 
  Rzeka Warta,
  
• 
  Rzeka Moskawa,
  
• 
  Rzeka Miłosławka,
  
• 
  Rzeka Głuszynka (dopływ Kopli),
  
• 
  Rzeka Kamionka,
  
• 
  Rzeka Kopla (dopływ Warty),
  
• 
  Rzeka Obra (dopływ Obrzycy i następnie Odry),
  
• 
  Rzeka Lubieszka, będąca lewym dopływem Lutyni),
  
• 
  Rzeka Pysząca,
  
• 
  Rzeka Obrzynka
  
• 
  Rzeka Samica
  
• 
  Rzeka Średzka Struga (dopływ Kopli),
  
• 
  Rzeka Witrynka,
  
• 
  Rzeka Kotlinka,
  
• 
  Kanał Szymanowo-Grzybno,
  
• 
  Kanał Obry.
  
• 
  Kanał Mosiński
  

Obszar LGD nie charakteryzuje się dużą zasobnością wód jeziornych. Nieliczne, które znajdują się na omawianym obszarze, są atrakcyjne krajobrazowo. Wykaz przedstawia zestawienie:

• 
  Kórnik (Bnińskie (225,9 ha), Kórnickie (81,9 ha), Skrzyneckie Duże (91,5 ha), Skrzyneckie Małe (17,4 ha)),
  
• 
  Książ Wielkopolski (Jarosławskie, Kiełczynek, Konarskie),
  
• 
  Śrem (Grzymisławskie),
  
• 
  Zaniemyśl (Jeziora Rynny Kórnicko-Zaniemyskiej – Jeziory Wielkie, Jeziory Małe, Łękno)
  

c) Wody termalne
Na terenie gmin Dominowo i Zaniemyśl znajdują się wody termalne o walorach leczniczych, które obecne nie są eksploatowane.

2.3.9. Obszary chronione

Na terenie omawianego obszaru znajdują się liczne obiekty, stanowiące obszar chronionego krajobrazu. Wykaz obszarów stanowi poniższe zestawienie:

1. 
   Czeszowsko-Żerkowski Park Krajobrazowy,
   
2. 
   Rogaliński Park Krajobrazowy
   
3. 
   Park Krajobrazowy im. Dezyderego Chłapowskiego,
   
4. 
   Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Łęgi Mechlińskie”,
   
5. 
   Obszary Chronionego Krajobrazu „Bagna Średzkie”,
   
6. 
   Obszar Chronionego Krajobrazu Zlewni Jezior Zaniemysko-Kórnickich,
   
7. 
   Wielkopolski Park Narodowy,
   
8. 
   Rezerwat Krajkowo,
   

W obszarach chronionego krajobrazu znajduje się wiele atrakcyjnych parków, ostoi, rezerwatów i pomników przyrody.

2.3.10. Turystyka i rekreacja

Uwarunkowania przyrodnicze i zagospodarowanie przestrzenne obszaru Lokalnej Grupy Działania Lider Zielonej Wielkopolski, predestynują obszar do pełnienia funkcji turystycznych i rekreacyjnych.

Wśród najważniejszych atrakcji turystycznych, wymienić można: Odcinek Szlaku Piastowskiego z kompleksem osadniczym, Rezerwat archeologiczny w Grodziszczku, Palatium – ruiny zamku książęcego z XI wieku w Grodziszczku, kamienny kościół romański z przełomu XII i XIII wieku w Gieczu, Stary Młyn na rzece Lutyni, Prywatne Muzeum okresu Napoleona, Planetarium w Potarzycy, zespół zamkowy w Kórniku: zamek, trzy oficyny, wozownia, Arboretum i pawilon parkowy, Prowent – dawny zespół folwarczny, w którym urodziła się Wisława Szymborska (Kórnik), Ucho Igielne w Kórniku, Pałac w Winnej Górze Generała Jana Henryka Dąbrowskiego, późnobarokową rezydencję Raczyńskich w Rogalinie, miejsca związane z gen. J. Wybickim, liczne kościoły i obiekty sakralne, zamki, pałace, zespoły pałacowo-parkowe, zespoły dworskie, szlaki turystyki pieszej (Czerwony, Żółty, Czarny, Zielony), szlaki turystyki kolejowej (kolej wąskotorowa), szlaki turystyki rowerowej (Zielony, Czerwony, Niebieski, Żółty), szlak turystyki samochodowej, stadniny koni (Jaszkowo, Jeziory Małe, Mechlin, Młodzikowo, Olsza), ścieżki spacerowe z tarasami widokowymi (m.in. Szlak Bobrowy z wieżą widokową w Czmońcu).
Bazę noclegową i gastronomiczną obszaru stanowią: kompleksy konferencyjno –rozrywkowo-gastronomiczne, ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, motele i pensjonaty, schroniska młodzieżowe, gospodarstwa agroturystyczne, restauracje, gospody, punkty małej gastronomii, pola namiotowe.

2.3.11. Zanieczyszczenia środowiska

Na zagrożenia stanu środowiska obszaru zasadniczy wpływ mają czynniki antropogeniczne, związane z rozwojem przestrzennym miast i miejscowości wiejskich, zwiększaniem się presji urbanizacji na tereny otwarte i wzrostem zapotrzebowania na tereny rekreacyjne, nie zakończonym procesem porządkowania gospodarki wodno-ściekowej, chemizacją intensywnie prowadzonych upraw rolniczych, zanieczyszczeniem powietrza i hałasem, związanym zwłaszcza z następstwami stale zwiększającego się ruchu pojazdów. Wśród najważniejszych zagrożeń wymienić można:

1. 
   Zagrożenia powietrza:
   

• 
  domowe (spalanie odpadów w piecach i domowych kotłowniach),
  
• 
  rolnicze (odory zwierzęce),
  
• 
  przemysłowe (spalanie paliw w procesach produkcyjnych),
  

2. 
   Zagrożenia gleb:
   

• 
  domowe (nielegalne składowanie odpadów, wylewanie ścieków),
  
• 
  komunalne (odprowadzenie ścieków, odpadów),
  
• 
  rolnicze (nawozy, pestycydy, środki ochrony roślin),
  

3. 
   Zagrożenia wód:
   
   • 
     komunalne (składowiska odpadów, ścieki, oczyszczalnie ścieków),
     
   • 
     transportowe (składy paliw płynnych, szlaki komunikacyjne),
     
   • 
     rolnicze (nawozy, pestycydy, środki ochrony roślin),
     
   • 
     atmosferyczne (związane z emisją zanieczyszczeń do atmosfery i ich opadem do wód powierzchniowych)
     
4. 
   Hałas i wibracje:
   

• 
  drogi i linie kolejowe,
  
• 
  linie elektroenergetyczne,
  
• 
  starty, przeloty i lądowania statków powietrznych,
  
• 
  inne.