Ravzât'ul-Cennât (Fi Usûlil-İtikâd)

Manastırlı İsmail Hakkı Efendi Ve Eseri¹⁰⁵

Kitabımıza dere ettiğimiz «Mevaidü'l-İn'âm fi Berâhini Akaîd'il -İslâm» İsmail Hakkı mefhûmun, Osmanlı orta okulları için yazmış oldu­ğu bir ders kitabıdır. Asken ve Mülki İ'dâdî (ortaokullarında) okunmak üzere yazılmıştır... Yeni yazıya kısmen sadeleştirerûk aktardığımız nüshanın üzerinde şu notlar var:

«Risaleyi Hamidiye» mütercimi olarak şöhret yapan İsmail Hakkı Efendinin yazmış olduğu bu kitap, Maarif Nezareti Celilesinİn ruhsa­tıyla dördüncü defa tab' olunmuştur. Baskı Sahaif-i Osmaniye Şirke­tinin Bayezid Camii Şerifi yanında 87 numaralı matbaası.

Karton ciltli küçük boy birinci hamur, krem rengi kâğıda basılmış olan bu kitapçık 160 sahifeden ibaret olup, Son devir Osmanlı yazı üs­lûbu (Bilhassa ders kitaplarında) na uyarak; konular önce özet olarak veriliyor ve devamında uzun açıklamayla mesele kavratılıyor... Tabii ayrıca dipnotları da var.

Biz buraya sadece öz metni aldık. Ancak çok müphem yerlerine kı­sa notlar koyduk. BÖylecede en son örneklere yaklaşmış olduk kanaa­tindeyiz.

Hayatı ve Şahsiyeti:

Askeriye Mütekaitlerinden Sancaktar Yüzbaşı Hacı İbrahim Efen­dinin oğlu olup 1263 H. de Manastırda doğmuştur. İlk bilgileri ilk mektebte ve kısmende cami ve medreselerde gördükten sonra İstanbul'a gelerek evvela Mustafa Şevket Efendiden Arapça ilimlere başlamış ve sonradan Huzur dersleri Mukarrerlerinden Tikveşli Yusuf Ziyaeddin Efendiden nüshaları ikmâl ederek icazet almıştır. Bundan sonra Fatili camiinde ders okutmaya başlamıştır. 1308 h.de talebelerine icazet ver­miştir.

Arapça, Farsça ve Türkçe'nin yanında Bulgarca da bilirdi.

İslam Akaidine dair «Mevaid'ul-İn'âm fi Berahin-i Akaid'il - İslam», İmam-ı Azam'm Menkıbelerine taalluk eden iki cildden ibaret

«Mevahib'ur-Rahman,» Maddecilere karşı İslatai hakikatleri müdafaa eden ve onsekiz cüz üzere mürettep «Risale-i Hamidiye Tercemesî», Akaid-i İslâmiyeye dair «Kaside-i Nuniye Şerhi» ve nikâha dair «Ve-sailü'l Felah» adlî eserleri olduğu gibi Maarifçe basılmıştır. (Osmanlı Müelliflerinde oribir eserinin ismi mezkûrdur. C, I S, 365)

Teşrinievvel 1296 tarihinde dolmabahçe Valide Sultan Camiî Vaizi olmuştur. Selâtin Camileri vaizliklerine tedrici olarak yükselerek, Şubat 1316 da Süleymaniye) Mart 1319 da Sultanahmet ve Ağustos 1325'de Büyük Ayasofya Camii Kürsi Vaizi olmuştur. Eşref Edip «Mevaiz» adı altında vaazlarını toplayıp bastırmıştır.

Mart 1304 de Mekteb-i Hukuk İlmi Fıkıh Muallimi, Haziran 1306' da Mühendishane-i Berr-i Hümayun İslam Akaidi Muallimi, Şubat 1307 de Mekteb-i Mülkiye İlm-i Tefsir, İlm-i Hadis ve Kelam Muallimi ol­muştur. Mayıs 1314 de Mekteb-i Hukuk «Kitab'ud-Diyat ve'l-Cinâyali Muallimliğine vekâleten tâyin edilmiştir. Şubat 1316 da yeniden te'sis ve küşad olunan ve Dâru'l-Funûn-i Şahane İlm-i Tefsir Muallimliğine tâyin edilmiştir.

Bu tarihlerde mükâfaat olarak dördüncü rütbeden Osmanlı Nişanı ile taltif olunmuştur.

Sonradan Muallimliği yanında A'yan Azalığı da yapmış olan İs­mail Hakkı Efendi h. 1330 (1912) senesi sonralarında ikan&t ettiği Anadolu Hisar'ında vefaat ederek Fatih Camii avlusunda dafn edil­miştir.

Vefaatı: 22 Teşrinisani 1328/25 Zilhisse 1330 (Dosya: 434)

A. N.

«Mevâid'ül-En'âm Fi Berâhin-İ Akaid'il-İslâm» Aislâm Akaidinin Delillerine Dâir Nimet Sofraları»

Bundan sonra bilinmeli ki, şeriat hükümleri başlıca iki kısımdır:

1 - Aklen ve naklen, inanılması vâcib olan yakinî ¹⁰⁶hükümlerdir. Bu hükümleri tahsil etmekten maksat da, inancı doğrultmak oldu­ğundan, buna, «itikâdi hükümler» veya «Ahkâm-ı Asliyye» denir.

Bunların isbatını yapan ilme de «İlm-i Tevhid ve Sıfat» adı ve­rilmiştir.

2 - İkinci kısım ise: (Ameli hükümler, Uygulanacak Prensipler) İbâ­detler, Muameleler ve Cezalara dair din hükümleridir. Bunların gaye­si de, ameli ıslâh olduğundan, «Ahkâm-ı Ameliyye» veya «Ahkâm-ı Fer'iyye» denir. Ve şer'i delillerle açıklanan bu ilme de; «Şeriatlar İl­mi» denir...

İşte, din meseleleri, bu iki büyük ve geniş ilimden ibaret olup; kutsal hükümleri konu almaktadır. Bu, Asr-ı Saadetten beri bütün müslümanlarca böylece biline gelmiştir.

İmdi, şu husus başta bilinmelidir: Akıllı ve bulûğ çağma gelmiş her kişi, yerlere göklere ve onlardaki belirtilere nazar ederek, onlar­dan ibret alarak; itikad köklerini teşkil eden altı esası «Âmentü» ifa-desindeki gibi sayarak, mânasını kavrayarak, kabullenmesi ona farz­dır.

O halde (bu altı esası sayıp inanırken) imanm Rükünlerinin de iki olduğunu bilmek gerek: Biri kalben tasdik ¹⁰⁷olup asıl rükündür. Hiçbir sebeple de sakıt olmaz¹⁰⁸. Diğeri ise dil ile ikrardır ki, buna zaid rükün derler. Bir zaruret olmadıkça bunun da sürekli korunması, (yani açıklanması) gereklidir. Buna göre; zor altında bulunmayan bir kimse, ömründe bir kere bile diliyle (kalpteki) bu imanı açıkla-madıysa (zahirde) mümin değildir. Yine, kendi iradesiyle, küfrü ge­rektiren bir söz söyleyen veya ona işaret eden bir fiili işleyen kimse­nin; kalpten inanmış olabileceğine itibar edilmez. Küfrüne hükme­dilir. Ama Allah korusun din düşmanlarının eline geçen bir müslü-mana; şu küfür sözü söyleyeceksin, yahut şu serpuşu giyeceksin, yok­sa seni öldürürüz yahut kolunu keseriz derler. O da, bunu yapacakla­rını kesinlikle bilirse; kalbinde iman baki kalmak şartıyla, o sözü söy­lemesi veya o işi yapmasına, dinen ruhsat vardır. Bu tarzda, imanın bir rüknü fevt olsa da, hükmü bakidir. Yanı mümine bu cihetten, dün­ya ve âhirette zarar olmaz.

«İslâm» da, usul kitaplarında: Peygamberimiz (s.a.s.) in haber verdiği yakmen malûm olan şeyleri tamamen tasdik etmektir diye ta­rif olunur. Bu durumda; «İman ve İslâm» lafızları seti anlamıyla ay­nı şeyler olurlar. O halde, bir kimsenin mü'min olup da müslim ol­maması, ya da müslim olup ta mümin olmaması düşünülemez.,.

İmanın farziyyeti, akü olmayıp seridir. Yani, bir Peygamber ta­rafından, Tevhid-i İlâhiye davet olmadan Önce, sadece akıl ile Allah'ı bilip iman etmek farz olmaz ¹⁰⁹ve bu durumda şirk dahi haram ol­madığı cihetle, işaret olunan davet, kendilerine ulaşmayan kimseler imansızlıklarından Ötürü ilâhi azaba müstahak olmazlar!.. Eş'ari alim-leriyle, Hanefilerden Buharalı ulemâ bu görüştedir.

Soru:

«Bir gurub var Cennette, bir öteki Cehennemde...» Âyetinin işa­retine göre, azaba uğramayanların ehl-i cennet olmaları gerekirdi.

Bu halde, peygamber sesi ulaşmamış müşrikler, bu halleriyle ma­zur sayılacaklarından, hepsinin cennete girmesi gerekmez mi?

Cevap: Hayır, onların hepsi cennete giremez. Çünkü bir çok sa­hih hadislerde geçtiğine göre: Fetret dönemlerinde veya peygamber davetinin duyulmadığı yerlerde yaşayanlar, böyle bir şirkle yaşamışsa; kıyamet gününde; Yarabbi bize de bu davet ulaşsa imân ederdik di­yecekler. Ama onlara şöyle bir imtihan açılacak tarafı Bâri'den, bu id­diada sadık iseniz, hadi şu ateşe girin buyurulacak. Çoğu bu işten imtina edeceğinden, Zebaniler derhal yakalayıp cehenneme sokacak­lar...

Ancak, Resulullah’ın döneminde olsa ve onun tebliğini duysa, bu­na inanacakları İlm-i İlâhide bilinen kimselerin gönlünde zaten bu emre itaat zevki bulunacağından; hemen o emre uyacaklar ve ateşe girecekler. Ateş ise (Hz. İbrahim'e olduğu gibi) yakmayacak.

İşte bu taife, emri ilâhiye ciddiyetle uyacakları anlaşıldığından, onlar da öbür ehl-i iman gibi cennete gireceklerdir.

Birinci Makale

«Cenabı Hakkın zatı ulûhiyyeti ve sıfat-ı şeniyyeleri, ef al-i ilâhi'ye iman konusunda olup, dört babdan ibarettir.»

Birinci Bab: Zat-ı ilâhiyi tanımaya dairdir ve üç fasıldır.

1- Bi­rinci fosil: (Allah'ın mukaddes zatının düşünülemez ve kavramlamaz

olduğunu bildirir.)

Mâlüm ola ki, Allah'ın zatı, mümkinâttan ve hadiselerden tama­men ayrıdır. Benzerlik veya yakınlık bile düşünülemez. Onun zatı bun­lardan beri olduğundan, onu tasvir ve anlatımla sınırlamak, harici ve zahiri Özelliklerle tanıtmat muhaldir.

O halde, Allah'ın zatım ve niceliğini akılla kavramak muhaldir.

Akıl ona ulaşamaz.

Halbuki insan kendi hüviyyet ve zatını (nefsini) bile idrâkten âciz iken, Cenabı Hakkın başlangıçsız ve sonsuz zatını nasıl idrâk ede­bilir. Zaten biz zat-ı ilâhiyi bilmekle mükellef değiliz. Sadece yarattı­ğı şeylerden onun mukaddes sıfatlarını ve esmasını düşünerek, zatı­nın varlığına hükmederiz. Beşerin güç yetireceği marifet ondan iba­rettir. Bu sebepten dolayı da İmam-ı Âzam efendimiz, Fıkh-ı Ekber kitabında «Biz Allah'ı, kendi kitabında belirttiği sıfat ve esmasıyle, gerçek mânada bilebiliriz» buyurur. Yani Cenabı Hakkın ulûhiyye-tini, Kur'an-ı Kerimde kendisinin tarif ettiği şekilde yüce sıfatları ile bildiğimizden, bu marifetimiz haktır.

2- İkinci fasıl: (Vâcib'ül-Vücûd Hazretlerinin varlığını beyana dairdir.)

Bu yüce prensibin en açık delili; Kur'an-ı Kerim'in işaret buyur­duğu gibi; Masnuatm bir ezelî sanatkâra ve harika yaratıcıya muhtaç olmasıdır. Çünkü yerin ve göğün ve onlardaki canlı ve cansız; görü­len ve bilinen yaratıklardaki akla durgunluk veren özellikleri düşü­nen kimse;o harika âleme hayran olacak şu hükme varacak: Bu âle­mi ancak; ilim ve hikmet, irade ve kudret sahibi bir zat-ı kudsî yarat­mış olabilir. Bunda asla tereddüt edilmez. Bazı dehrüer müstesna, bü­tün akıl sahipleri, hatta hiçbir şeriata bağlı olmayan filozoflar bile ulûhiyyet sıfatının Cenabı Hakka mahsus olduğunu itiraf ederler.

3- Üçüncü fasıl: (Vahdaniyyeti ilâhiyi bildirir.) Bilinen bir şeydir ki; Sani'i âlem, zatında, sıfatlarında, fiillerinde, esmasında, hüküm ve kazasında tekdir. Vahdaniyyet sıfatıyla muttasıftır.

Vahdaniyyet; Parçalardan mürekkep olmayıp; Parçalanma kabul etmekten münezzeh olmak demektir. Bu, «zat» da vahdaniyyettir. «Sıfatta» vahdaniyet ise; sıfatlarında, kendinden başkasına asla benze­memektir... Her sıfat esasta birdir. Fakat taallûku itibariyle çok gö­rünür.

Fiilde vahdaniyyet; bütün varlıkları yaratırken kendisine, başka şeyin müessir olmamasıdır. İşinde hiçbir ortak bulunmamasıdır. Yani gerçek fail sadece Allah'dır. Bütün mevcudatı doğrudan doğruya yardımsız ve yardımcısız icad etmiştir. Maddî ve mânevi hiçbir başka sebep ona tesir edememiştir.

İsimde vahdaniyyet ise; Esma-i Hüsnasından hiç birinde benzeri­nin bulunmamasıdır.

Bükümde vahdaniyyet'e gelince; emir ve nehiylerinde, sebepleri yaratmada, sonuçlan doğurmada sadece kendi hükmünün geçmesidir. «Hüküm yalnız Allah'a mahsustur.»

Dikkat! Âlemin Hâîikini birden fazla saymak aklen muhâî oldu­ğundan, çokluk onun için muhal olur. Yani kahredici kudret ve ekmel ilim ve öbür sıfatlarında kendisine denk başka ilâhın bulunması mümtenidir.

2 - Bâb: «Sıfat-ı Selbiye» Yani Vacib Teâlâ'mn; Kıdem ve Beka sıfatlarıyla Mekân ve Cihet gibi cisimlere has özelliklerden beri olduğunu açıklar.)

Cenab-ı Hak, Kadim olup evveli yoktur. Varlığına yokluk tekaddüm etmemiştir. Ve ebediyyet üzere baki olup âhiri de yokdur. Yani Zat-ı IHûhiyetine adem (yokluk) düşünülemez.

Allah Teâla (c.c.)'nm ezelî ve ebedî olduğu anlaşılınca, mekân ve zamandan da münezzeh olduğu ortaya çıkar. Çünkü, bunlara muh­taç olmak; hareket veya sükûndan birisiyle vasıflanmayı gerektirir. Hareket ve sükûn ise, hadis olduklarından, hareket edenin veya sa­kin olanın da hadis olması zaruri olur. Öyleyse ezeli olan Allah, mü-tehayyiz ve mütemekkin olamaz. Yine cisim ve onun gerekleri olan; şekil, hey’et, renk, keyfiyet, terkib, mikdar, yön gibi hudûs belirtisi olan bütün hallerden münezzehdir Cenab-ı Hak.

3 - Bab: (Sıfat-ı Zatiyye Hakkındadır)

Bunlar da; Kudret, İlim, Hayat, İrade, Semi, Basar, Kelâm, Tek­vin sıfatları... olup, herbiri Allah'ın zatıyla kaim ezeli sıfatlardır.

Allah Teâlâ (c.c.)'nın Ulûhiyyet vasfında; onun gereği olan yoktan varetmede, âlemi tedbirde, zât ve sıfatında mâsivadan müstağni olmak-da ve benzeri kemalâtta tekliğine binaen: ulvî ve süflî herşey onun eseridir. Onlardaki bütün üstünlükler ve incelikler; yukarıda geçen (Semi, Basar ve Kelâm hariç) sıfatlarını isbat eder.

Şöyle ki; Âlem'e baktığımız zaman; önce Kudret ve Tekvin sıfat­larının sonra İlim sıfatının ardından da Hayat sıfatının îsbatı kendi­liğinden doğar. Ve kudretin her mümkini icada elverişli olduğu düşü­nülünce, bunları belli bir zamanda ve belli bir biçimde yaratmak için irade sıfatının gerekliliği anlaşılır.

Kudret: İradeye bağlı olarak mümkinâta etkilidir.

İlim: Bütün eşya ve durumların inkişafını içine alan bir sıfattır.

Hayat: İlim ve kudretle beraber bulunması gerekir.

İrade: Mümkinattan bir şeyin, belli vakitte olması veya yokolmasını tercih sıfatıdır.

Tekvin: Yok olanı icâd, var olanı yok etme gibi ilâhi fiillerde mü­essir olan sıfattır.

Hayat sıfatının birşeye taallûku yoktur. İlim ve kudretin ezelde olduğu gibi sonraki oluşlarda da tallûku vardır. Yani ezelde neyin, ne zaman, nasıl olacağını bilen Cenabı Hak, oluş anında da nasıl ol­duğunu da bilir. Burada İlim sıfatının taallûk ettiği §ey değişse de sıfatta bir değişme olmaz.

Kudret sıfatının ezelî te'siriyle mümkün olan herşey meydana ge­lir. Ancak, işlere te'sir, iradeyle uyum içinde taallûk ederek gerçek­leşir.

İrade sıfatı da ezelde bütün dilenecek olan sebep ve vasıtaların oluşuna da taallûk eder. Vakti gelince ikinci bir tallûk gerekmez.

Semi ve Basar sıfatlarının da şer'an subt-i kafidir. Fakat Al­lah'ın bilmesi bir uzva ihtiyaç göstermediği gibi, görmesi ve işitmesi de uzva muhtaç değildir. Onun görmesi zatıyla kaimdir, onunla gö­rülebilir herşeyi; işitmesi de zatıyla kaim sıfat olup işitilecek her şeyi kendisine inkişaf ettirir. Bu sıfatlar da ezelîdir.

Tekvin sıfatı dahi böyledir. Bu üç sıfatın yalnız taalluk hadislere vardır.

Kelâm sıfatı: Bu sıfat Peygamberlerin, Allah'dan aldıkları emir ve nehiylere dair bize ulaşan mütevatir haberlerle sabit olur. Çünkü emir ve nehiy kelâm-ı ilâhidendir. Bunu ona nisbet etmek bu sıfatı is-bat etmektir.

Kelânı sıfatı da öbür sıfatlar gibi Kadim ve ezelî olması sebebiyle ses ve harfden münezzehdir. Tecezzi kabul etmez. Arapça veya başka bir lügat ile aralamaz. Bu sıfatlar ancak, kelâm-ı ilâhiyi bildiren Nazra-ı Şerifte bulunur. Böylece ve Nazm da, asıî ilâhi kelâma delâlet ettiğinden Kelamullah denir ¹¹⁰Kelam sıfatının kadim olması zaru­ridir. Çünkü, onun hadis ile kaim olması düşünülemez. Böyle olunca, kelâmı lâfzinin, Zât-ı Bari ile kaim olmaması apaçıktır. Çünkü Harf ve Savtdan ibaret olan kelâm-ı lafzı hadis olduğundan ancak hadis ile kaim olur.

Tekvin sıfatı, fiili sıfatların hepsini ifade eder. Ayrıca da bir ezeli sıfattır. Maturîdî'nin görüşüne göre kudret sıfatı sadece varlığa taal­lûk etmesinden ibaret değildir. Sonuçların isimlerine göre buna çe­şitli isimler verilir. Meselâ; Eseri mahlûk olmak bakımından buna Halk sıfatı, mevsufuna da Hâlık denir. Eseri rızık olunca bu sıfata, Ter-sig, sahibine de Rezzâg denir. Ölüm ve dirim açısından da mevsufuna, Muhyî ve Mümit denir...

4- Bab : (Ef al-i İlâhiyi açıklar)

Allah Teâlâ hazretlerinin fiili kendi dilemesiyledir. Üzerine birşey vacib değildir. Hiçbir fiili kabih olmaz. Hayır ve şer, ne varsa hepsi onun ihtiyariyle, îcâdı ile olmuşdur. Hikmetten uzak hiçbir fiili yok­tur... Abesden münezzehdir, fakat esrarı kullarına tamamıyla açılnıa-- dığmdan; her fiilindeki hikmet ve maslahat bilinemez.

Kendisi Hakim-i Mutlaktır. Dilediğini işler, hüküm ve iradesine aykırı birşey olamaz. Kulların işleri de onun iradesiyle vücûd bulur. Kulun, hiçbir fiilinde, müstakil tesiri yoktur... Cenab-ı Hak mü'minin imanını da mutî'in itaatin: da iradesiyle yaratır. Kâfirin inkârını ve isyanını da... Yoksa kâfirin iman etme­sini dilemiş de o etmemiş değildir. Aksi halde acz ifade eder ki, bu mu­haldir. Fakat kulun fiillerine taalluk eden İrade-i Sübhaniye onların zâtı tercihlerine, yani cüz'i iradelerine talik olunduğundan; hayır is­teyene hayır, şer isteyene şer halk edilir. Bu yönden kulun fiili ken­dine nisbet edilir, ceza ve mükâfat verilir.

Allah Teâlâ kullarına irade sıfatını vermiş, onları muhtar ola­rak yaratmıştır. Şu kadar ki; kendisi yaratmada ortak kabul etmez. O halde bir kul hayır veya şer, birşeyi tercih ederse onu Cenab-ı Hak kendisi halkeder. Öyleyse, hadis olan kudret (kulun gücü) asıl işe te' sir etmemiş olur.

İste böyleçş Ehl-i Sünnet cebir zihniyetinden uzak bir görüşe sa­hip olur.

Fasıkm kendi fışkını kaza ve kadere isnad edip kendini mazur sayması mümkün değildir. Çünkü Allah'ın takdiri, olacak şeylerin vakit ve zamanım ve öbür özelliklerini bilmesi; Kaza ise, ilim ve ira­deye uygun şekilde eşya olayları icad etmesidir.

Fakat madem ki ilâhi ilim malûma tâbidir; ohalde bir kulun gü­nâhı Allah'ın ilmine taalluk edeceğinden cebr olmaz mı? Olmaz! Çün­kü bu ilim mutlaka o işin öyle olmasını gerektirir şekilde esasa te'sir edici değildir. Allah Teâlânın iradesi, kulun ihtiyarına mutabık ola­cağından, âdetullahm cereyanı esnasında kulun iradesi asıl olur. Bu durumda küfür ve isyan kulun tercihi sonucudur. İradeyi kötüye kul­lanmakla ilâhi ilmin ve iradenin kötüye taallukuna sebep oluyor.

Kaza ve kader, işlerimize olduğu gibi, rızık ve ecelimize de taal­luk eder. Bununla beraber maişet temini ve sağlığı koruma konusun­da tembel davranmak, burada kaza ve kaderi bahane etmek doğru ol­maz. Gayret zarureti vardır. Durum bu olunca; mükellef kendi hak-kmda kaderin hükmünü bilmediğine göre; ona yakışan, hayır ve meş­ru olana koşmak, şer ye günah olandan kaçınmaktır...