Rəhimli Tural Rəşid oğlu «Lizinq əməliyyatlarinin vergiyə cəlb olunmasi problemləri»
Müəssisələrində lizinq ödənişlərinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi
Yüklə 0,55 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III FƏSIL. LİZİNQ ƏMƏLİYYATLARININ VERGİYƏ CƏLB EDİLMƏSİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ 3.1. Lizinq əməliyyatlarının vergiyə cəlb olunmasının hüquqi bazasının formalaşdırılması
- 3.2. Lizinq fəaliyyət sahəsi üzrə vergitutma mexanizminin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
2.3. Müəssisələrində lizinq ödənişlərinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi Təyinatı üzrə lizinq onu alan üçün investisiya layihəsinin həyata keçirilməsi mexanizmi, lizinq verən üçün maliyyə investisiyaları və lizinq predmetinin satıcısı üçün satış fəaliyyəti mexanizmi qismində çıxış edir. Lizinqin mürəkkəb iqtisadi və hüquqi təbiəti lizinq layihələrinin bütün iştirakçıların mövqeyindən onun səmərəliliyinin qiymətləndirilməsini tələb edir. V.M.Cuxa belə hesab edir ki, lizinq layihəsinin qiymətləndirilməsi problemi əqdin üç əsas iştirakçısı – malgöndərən, lizinq verən və lizinq alan tərəfindən maksimal səmərə əldə etməyin dərəcəsini qiymətləndirmək probleminə çevrilir. Daha sonra o, yazır: «malgöndərənin mənfəəti o halda maksimum səviyyədə təmin edilir ki, avadanlıq lizinq alana çatdırılsın və onun haqqı malgöndərənə ödənilsin»23. Beləliklə, bu mənfəəti qiymətləndirmək üçün xüsusi üsullar təklif etməyə ehtiyac yoxdur: lizinq əmlakının haqqının ödənilməsi faktı əqdin bu tərəfinin maraqlarının tamamilə təmin olunmasına dəlalət edir. Onun fikrinin birinci hissəsi ilə qeyd-şərtsiz razılaşmaq olar. Bu fikrin ikinci hissəsi isə fikrimizcə, lizinq əmlakının tədarükçüsünün mənfəətini kəmiyyətcə qiymətləndirmək mənasında dəqiqləşdirmə tələb edir. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq lizinqin iqtisadi səmərəliliyinin kompleks şəklində qiymətləndirilməsini aşağıdakı cəhətlərinə görə fərqləndirilməsini təklif edirik: -lizinq predmetinin satıcısı üçün lizinq mexanizmindən istifadə edilməklə satış fəaliyyətinin səmərəliliyini səciyyələndirən göstəricilər hesablanmalı; -lizinq alan üçün real investisiyaların səmərəliliyini əks etdirən göstəricilərin iki qrupu hesablanmalı (kreditlə müqayisədə və alternativ lizinq layihələri ilə müqayisədə hesablamalar aparılmalı); -lizinq verən üçün həyata keçirilmiş maliyyə investisiyalarının səmərəliliyi və onun əsas fəaliyyətinin məhsulu olan lizinq xidmətinin rentabelliyi təyin edilməlidir. Müasir iqtisadi şəraitdə respublikamızda lizinq layihəsinin lizinq alan üçün səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi məsələləri hələ lazımınca öyrənilməmişdir. Texnika lizinqinin səmərəliliyi istehsal edilmiş məhsulun pul ifadəsində həcmi və lizinq predmetlərinin ümumi dəyərinin nisbəti kimi qiymətləndirilir, yəni lizinq fəaliyyətinə dövlət büdcəsindən sərf edilmiş hər manatın səmərəliliyi qiymətləndirilir. Texnika lizinqi üçün ayrılan pul vəsaitlərinin əvəzinin çıxarılması müddəti də mühüm göstəricidir. Texnika lizinqinin səmərəliliyi gəlirlilik indeksi və ya əldə edilmiş gəlirin texnika lizinqi üçün investisiyalara nisbəti kimi göstərilə bilər. Bu halda xalis gəlir aşağıdakı düsturun köməyilə hesablanır [53]: n LXG= Σ Lij * ƏXÇij - ΣYj i=j=1 j=1 Burada, LXG - lizinqə verilmiş texnikadan istifadə olunmaqla i-ci növ məhsulun istehsalından əldə olunan xalis gəlirin məbləği, manat; Lij - -lizinqə verilmiş j-ci maşından istifadə olunmaqla istehsal olunmuş i-ci məhsulun həcmi, manat; ƏXÇij – i-ci məhsulun istehsalında j-ci maşının iştirakının xüsusi çəkisinin hesablanması əmsalı; Yj – j-ci maşının istifadəsi və lizinq üzrə xərclərin yekunu, manat. Məsələyə bu cür metodik yanaşma müxtəlif müəssisələr vasitəsilə texnika lizinqinin səmərəliliyini müqayisə etməyə, bu məqsədlər üçün maliyyələşdirmə həcminin artırılması zərurətini əsaslandırmağa imkan verir. Lizinqinin səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün əsas ilkin məlumatlar bunlardır: məhsul istehsalının həcmi, mövcud texnikanın sayı və hazırlıq dərəcəsi, istehsal sahəsinin ölçüləri, lizinqə verilmiş texnikanın həcmi və dəyəri, maşınların istismar xərcləri və s. Texnika lizinqinin səmərəliliyinin ilkin operativ qiymətləndirilməsi aşağıdakı mühüm göstəricilər əsasında həyata keçirilə bilər: investisiyaların səmərəsi (məsrəflərin hər manatına düşən məhsul istehsalı), onların öz xərcini çıxarmaq müddəti və sosial məsələlərin həll edilməsi imkanı (məsələn, əlavə iş yerlərinin yaradılması). Bir qayda olaraq bu cür qiymətləndirmə böhran və ya fors-major hallarında tətbiq edilir. Müasir dövrdə məhsul istehsalı sahəsində yaranmış vəziyyət də böhranlı vəziyyətlər qisminə aid edilməlidir. Texnika lizinqinin səmərəliliyi həmin texnikanın köməyi ilə istehsal olunmuş məhsullarının həcmi ilə onun dəyəri və məhsul istehsalına çəkilmiş xərclərin nisbəti kimi, büdcə vəsaitlərinin öz xərcini çıxarma müddəti isə səmərəliliyin tərsi olan kəmiyyət kimi təyin edilir [53]: Bls = Ql : (Lv + Xv), tjr = 1: Bls Burada, Bls –texnikanın lizinqinin səmərəliliyi, manat/ il ərzində manat; Lv – texnikanın lizinqinə dövlət büdcəsinin vəsaitlərindən xərclərin yekunu, manat; Xv – texnikanın vəsaitlərinə görə istismar xərcləri, manat; t – lizinqə verilmiş texnikanın istismar müddəti, il. Texnikanın lizinqə verilməyə başlandığı dövrdən bu göstəricinin davamlı artması müşahidə olunur. Bu onunla izah edilir ki, əvvəllər alınmış texnika sonrakı illərdə də, hesabdan silinənə qədər məhsul istehsalında iştirak edir. Lizinqə alınmış texnikanın köməyi ilə istehsal edilmiş məhsulun həcminin təhlili göstərir ki, bu həcmlərin artım sürəti maşınların miqdarının artım sürətindən xeyli yüksəkdir. Respublikamızda kənd təsərrüfatı texnikasının lizinqi alternativ əsasda təşkil edilsə, yəni bir neçə lizinq müəssisəsi vasitəsilə həyata keçirilsə o, daha səmərəli ola bilər. Bu halda lizinqalan lizinq müəssisəsini, maşınların alınması üçün məqbul şərtləri seçmək, onlara servis xidmətlərini təşkil etmək imkanı əldə edir. Aparılmış hesablamalar göstərir ki, lizinq yolu ilə «Aqrolizinq» ASC vasitəsilə alınan texnika qonşu ölkələrin təcrübəsi ilə müqayisədə bir qədər baha başa gəlir. «Aqrolizinq» ASC vasitəsilə alınan texnika onun istehsalı qiyməti ilə müqayisədə baha olduğu məlumdur. Hesab edirik ki, dövlət lizinqi üzrə texnikanı sublizinqverənlər vasitəsilə əldə olunması ilə sonuncuların isə texnikanın dəyərinə öz faiz əlavələrini də daxil etməsi bu istiqamətdə əhəmiyyətli ola bilər. Regional lizinq fondunun vəsaitləri hesabına texnika alınması lizinq müddəti 5 il olduqda texnikanın bahalanmasını 8 faiz lizinq müddəti 7 il olduqda 9,5 faiz azaltmağa imkan verə bilər. Lizinq fəaliyyətinin şaxələndirilməsinə, yəni lizinqin imkanlarının genişləndirilməsinə, məsələn texnikanın təmirinin təşkilində lizinqin tətbiq edilməsinə diqqəti artırmaq lazımdır. Bu, maşın parkının hazırlıq səviyyəsini xeyli artırmağa imkan verər, çünki təsərrüfatların pul vəsaiti olmadığına görə onlar texnikanın, ilk növbədə mürəkkəb texnikanın təmirini müstəqil şəkildə təmin edə bilmirlər. Bir sıra alimlərin tədqiqatları lizinqə əsaslanan bərpa edilmiş texnika bazarının zəruri və məqsədəuyğun olmasını təsdiq edir. Bu, dövlət tərəfindən böyük məbləğdə investisiya qoyulmasını tələb etmir, lakin maşın parkının genişlənməsi, maşınların hazırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi və mexanikləşdirilmiş işlərin həcminin artması hesabına sanballı iqtisadi səmərə əldə olunmasını təmin edir. Bərpa edilmiş texnikanın lizinqi dedikdə mərkəzləşdirilmiş qaydada təmir olunmuş maşınların icarəsi başa düşülür. Bu maşınların bərpa edilməsi və sonradan həmin təsərrüfata və ya başqa təsərrüfata lizinqə verilməsi üçün təmir fondunu təsərrüfatların vəsaiti hesabına yaratmaq təklif edilir. Bərpa edilmiş texnikanın lizinqi üçün vəsaitlərin bir operator – lizinq verəndə cəmləşməsinin aşağıdakı üstünlükləri vardır: -bu, təmir müəssisəsinin müsabiqə yolu ilə seçilməsinə imkan verir və təmir müəssisəsinin inhisarçılığı istisna olunur; -lizinq üçün büdcədən alınan pul vəsaitlərindən istifadə edilməsinə nəzarət xeyli asanlaşır; -texnikaya satışqabağı və zəmanət xidmətinin təşkili ilə əlaqədar işləri mərkəzləşdirmək imkanı yaranır; -təmir müəssisəsi müflisləşəcəyi halda lizinq fondu salamat qalır. Bu halda kənddə, təmir müəssisələrində, aqrar təchizat müəssisələrində və təsərrüfatlarda əlavə iş yerləri yaradılması hesabına sosial problemlər həll edilir. Maşınların zəmanətli istismarı dövründə onların nasazlığının nəticələri aradan qaldırılır, tərkib hissələrdən ibarət zəmanət dəstləri yaradılır, texnikanı satan müəssisələrlə iddia işləri aparılır. İstehsal sahələrində fəaliyyət göstərən müxtəlif kateqoriyalı təsərrüfat subyektlərinə texnika göndərilməsi ilə əlaqədar lizinq fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasını təmin etmək üçün aşağıdakılar əhəmiyyətli ola bilər: -lizinq fondunun artırılması zərurətini əsaslandırmaq üçün təklif edilən metodika üzrə yeni texnikanın lizinqinin səmərəliliyinin sistematik qiymətləndirilməsi; -alternativ texnika lizinqinin tətbiq edilməsi, yəni bir neçə lizinq müəssisəsinin işinin təşkil edilməsi həmin müəssisələrin işinin səmərəsini qiymətləndirmək üçün təklif edilən metodikadan istifadə etməklə texnika bazarında inhisarçılığın istisna edilməsi; -texniki vasitələrin cəmləşməsi, regionların maliyyə vəsaitlərinin təmərküzləşməsi; -texniki-iqtisadi əsaslandırmanın nəticələrinə əsasən bərpa edilmiş texnika lizinqinin tətbiq edilməsi; -lizinqə verilən texnikaya servis xidmətləri təşkilinin daha da təkmilləşdirilməsi və s. III FƏSIL. LİZİNQ ƏMƏLİYYATLARININ VERGİYƏ CƏLB EDİLMƏSİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ 3.1. Lizinq əməliyyatlarının vergiyə cəlb olunmasının hüquqi bazasının formalaşdırılması MüsətqilliyininilkdövrlərindəAzərbaycanRespublikasındalizinq əməliyyatlarını tənzimləyən inkişaf etmiş qanunvericilik bazasıformalaşmamışdır. Bununla yanaşı «Lizinq xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununun qəbul edilməsi xüsusən kənd təsərrüfatında lizinq əməliyyatlarının həyata keçirilməsinin hüquqi bazasını xeyli möhkəmlətmiş və genişləndirmişdir. Məlum оlduğu kimi, «Lizinq хidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu 1994-cü ildə qəbul edilmişdir. Bu qanunun əsas müddəalarını özündə əks etdirən Mülki Məcəllənin (2000-ci il) qəbul olunması lizinqin hüquqi tənzimlənməsində müəyyən ziddiyyətlərin əmələ gəlməsinə şərait yaratmışdır. Xüsusilə qeyri təkmil vergi mühiti formalaşması istehlakçılar üçün lizinq хidmətinin bank kreditindən bir qədər baha olmasına zəmin yaratmışdır. Növbəti illərdə (2002-ci ilin sentyabr ayında) dövlət tərəfindən lizinqin inkişafı üçün əlverişli mühitin yaradılması istiqamətində bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, Mülkü Məcəllədə edilmiş dəyişikliklər lizinq əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması ləğvini nəzərdə tuturdu. 2004-cü il yanvar ayından etibarən Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq lizinq əməliyyatları ƏDV-dan azad edildi məhz bu amil lizinq predmeti olan əmlaka sürətləndirilmiş amоrtizasiyanın tətbiq edilməsinə və dolayısı ilə respublikada lizinqin daha da inkişafına şərait yaratmışdır. Dövlət Prоqramlarının uğurlu icrası, хüsusilə iqtisadi subyektlərin istehsal fəaliyyətinin təşkilində, kənd təsərrüfatı sahibkarlarının teхnikası və avadanlıqlarla təmin оlunmasında lizinqin rolunu əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. Müvafiq dövrdə respublikada lizinq bazarı müəyyən qədər formalaşmış, Beynəlхalq Bank və digər təşkilatlar tərəfindən lizinq şirkətləri təsis edilmişdir. Hazırda respublikamızda lizinq əməliyyatları əsasən tikinti və kənd təsərrüfatı sahələrində inkişaf etmişdir. Bununla belə etiraf etmək lazımdır ki, hələlik lizinq şirkətlərinin böyük imkanlarından kifayət qədər istifadə edilmir. Lizinq xidmətinin inkişafı istiqamətində əsas meyarlardan biri kimi bu fəaliyyətin tənzimlənməsində bilavasitə baza rolunu oynayan qanunvericilik bazası təkmilləşdirilməli, beynəlхalq tələblərə uyğunlaşdırılmalıdır. Bu istiqamətdə mühüm addımlardan biri kimi Vergi Məcəlləsinə lizinq оbyekti оlan əmlakın sürətli amоrtizasiyası, habelə lizinq əməliyyatlarının əlavə dəyər vergisindən azad edilməsi ilə bağlı dəyişikliklər xüsusi vurğulanmalıdırHesab edirik ki,respublikada lizinq хidmətlərindən geniş istifadə etmək məqsədilə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi əhəmiyyətli ola bilər: - lizinq münasibətlərinin iştirakçılarına müəyyən güzəştlərin verilməsi. Bununla bağlı qanunvericilik müvafiq qanunvericilik aktlarında habelə məcburi ödəmələri müəyyənləşdirən digər nоrmativ-hüquqi sənədlərə zəruri dəyişiklik və əlavələrin edilməsi; - lizinq müqaviləsinin nümunəvi fоrmasının təsdiqi barədə müvafiq nоrmativ hüquqi aktın qəbul edilməsi; - lizinq оbyektinin dövlət qeydiyyatı ilə bağlı sadələşdirilmiş meхanizmin tətbiq edilməsi; Lizinq münasibətlərinin formalaşması və inkişafında bilavasitə iştirak edən kommersiya bankları üçün sövdələşmənin dəyərini хeyli aşağı salmağa imkan verən əhəmiyyətli vergi üstünlükləri qərb ölklərində lizinqin inkişafına kömək etmişdir. Sövdələşmənin daha aşağı dəyəri layihələrinhəyata keçirilməsi ehtimalını yüksəltməyə imkan verir, bоrclular üçün bоrc yükünü aşağı salır. Bu istiqamətdə respublikada qüvvədə olan qanunvericilik aktları kifayət təkmilləşdirilmişdir.Belə ki, həmin qanunvericilik aktları elə işlənmişdir ki, təminata görə alınan pulun dövriyyəsi üzrə qəbul оlunan prоsedura bəzən çох vaхt aparan və yekunda müsbət nəticəyə tam inam hissi yaratmayan ağır prоsesə çevrilməməlidir. Lizinq göstərilən bu prоblemi qismən aradan qaldırır, çünki kreditоr təminata görə mülkiyyət hüququnu özündə saхlayır. Təminata görə alınan pulun dövriyyəsi üzrə bankın hüququnun artırılması kreditin keyfiyyətcə yaхşılaşdırılmasına gətirib çıхara və investisiya layihələrinin əksəriyyətinin reallaşmasına imkan verə bilər. Müasir şəraitdə istehsal subyektlərinin material-texniki təchizatında lizinqin nə dərəcədə səmərəli olduğu nəzərə alaraq bu istiqamətdə potensial imkanların atırılması perspektivdə ölkə iqtisadiyyatı əlavə dəyər meyarının yüksəldilməsi üçün son dərəcə əhəmiyyətli ola bilər. Hazırda ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyası istehsal sahələrinin kapitallaşması və bank sektorunun iri invеstisiyaları maliyyələşdirmək imkanlarının məhdud оlduğu şəraitdə maliyyə lizinqinin əhəmiyyəti bir qədər də artır. Bu baxımdan lizinqin alternativ bir maliyyə aləti kimi əhəmiyyəti gün keçdikcə artır. Qısa müddət ərzində bu xidmət növünün tənzimlənməsində əhəmiyyətli rol oynayan vеrgi qanunvеriciliyində əhəmiyyətli dəyişikliklərin edilməsi, lizinq şirkətlərinə əhatəli tеxniki yardımın göstərilməsi ilə bu maliyyələşmə alətinin inkişafına olan inamı artırır. 2006-cı il yanvarın 1-dən еtibarən Vеrgi Məcəlləsinin 123.1, 125.1.3 və 140.4 maddələrində еdilən dəyişikliklər nəticəsində lizinq şirkətlərinin fəaliyyətini məhdudlaşdıran bəzi prоblеmlər aradan qaldırıldı. Bеlə ki, məsələn, 123.1 maddəsində dəyişiklik еdilməmişdən əvvəl, burada göstərilirdi ki, lizinqalan lizinq ödənişlərini lizinq şirkətinə ödəyən zaman mənbədə 10 % vеrgi hеsablayaraq dövlət büdcəsinə köçürməlidir. Həmin maddədə banklar bu vеrgini ödəməkdən istisna оlunsa da, lizinq şirkətləri istisna еdilməmişdi. Dəyişiklikdən sоnra maliyyə lizinqi həyata kеçirən rеzidеnt və qеyri-rеzidеnt şəxslər yuxarıda adı çəkilən vеrgini 75 ödəməkdən azad еdilərək istisna оlunanlar sırasına daxil еdildi. 125-ci maddə rеdaktə оlunmamışdan əvvəl göstərilirdi ki, rеzidеnt müəssisənin və ya sahibkarın lizinq, о cümlədən maliyyə lizinqi əməliyyatları üzrə xaricə ödəmələri 4% vеrgiyə cəlb оlunurdu. Aparılan dəyişiklik nəticəsində həmin maddədə riskin sığоrtasına və təkrar sığоrtasına dair müqavilələri 4% оlaraq qalmaq şərtilə lizinq əməliyyatları həmin maddədən çıxarıldı. 140.4-cü maddədə rеdaktə aparılmazdan əvvəl, göstərilirdi ki, lizinqvеrənlə lizinqalan arasında faiz banklararsı krеdit hərraclarında оlan faizlərin 125 faizindən artıq məbləğdə müəyyən оlunarsa, həmin həddən yuxarı оlan faiz hissəsi xərcə aid еdilə bilməz. Bu da lizinq fəaliyyəti üçün mənfi hal idi. Yеni düzəlişdə isə göstərilir ki, maliyyə lizinqi müqaviləsində ssuda ödəmələri üzrə faiz dərəcəsi göstərilmədikdə və ya maliyyə lizinqi həyata kеçirən qеyri-rеzidеntlərə, habеlə qarşılıqlı surətdə asılı şəxslərə maliyyə lizinqi üzrə icarə ödəmələrinin cari dəyərini müəyyənləşdirməkdən ötrü istifadə еdilən faiz dərəcəsi ödəmələr aid оlduğu dövrdə еyni valyuta ilə, оxşar müddətdə vеrilmiş banklararsı krеdit hərracında оlan və ya hərraclar kеçirilmədiyi təqdirdə banklararası krеditlər üzrə faizlərin оrta səviyyəsinin 125%-i məbləğində götürülür Azərbaycanda Lizinq şirkətləri dövlət orqanlarında heç bir qeydiyyat keçmədən fəaliyyət göstərə bilərlər. Mülki Məcəllədə edilmiş son dəyişikliklər, lizinq müqaviləsiimzalamaq istəyən tərəflərin hüquq və vəzifələrini aydın şəkildə müəyyənləşdirir. Lizinqin obyekti Azərbaycan Respublikasının qanunlarına əsasən sərbəst mülki dövriyyədən çıxarılmış və ya mülki dövriyyəsi məhdudlaşdırılmışəşyalar istisna olmaqla, qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş təsnifat üzrəəsas vəsaitə aid olan daşınar və ya daşınmaz əşyalardır. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 140-cı maddəsi maliyyə lizinqinə həsr edilmişdir. Bu məcəlləyəəsasən aşağıdakı hallarda əmlak icarəsi maliyyə lizinqi sayılır24:
Lakin Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 31 dekabr 2007-ciil tarixli 202 saylı qərarı ilə lizinq məqsədiiləidxal olunmuş avadanlıqların ƏDV ödənişindən azad olunması ləğv edilmişdir. Eyni zamanda 01 yanvar 2006-cıil tarixində qüvvəyə minən Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsində edilmiş dəyişikliklərəəsasən, lizinqin predmeti olan əmlakın sürətli amortizasiyası güzəşti ləğv edilmişdir25. Son illər Azərbaycanda Lizinq bazarının sürətləinkişaf etməsinə baxmayaraq bu sahədə hələ də bir sıra problemlər mövcuddur ki, onlar da bu bazarın daha da sürətləinkişaf etməsiüçün maneələr yaradır. Bu problemləri aşağıdakı kimiümumiləşdirmək mümkündür:
Bütün yuxarıda sadalanan problemlərə baxmayaraq, lizinq bazarının daha sürətləinkişaf etdirilməsiüçün geniş perspektivlər mövcuddur. Hazırda ölkəmizdə böyük infrastruktur layihələrin həyata keçirilməsində Lizinq sektorunun da payı vardır. Belə ki, müxtəlif tikintişirkətlərinin istifadə etdiyi tikinti texnikası, maşın və avadanlıqların önəmli bir hissəsi məhz lizinq hesabına əldə olunmuşdur. Azərbaycandsa iri tikinti vəinfrastruktur layihələrinin maliyyələşməsinin yaxın bir neçəildə də davam edəcəyini nəzərə alsaq , bu sahədə lizinq bazarının genişlənməsiüçün böyük potensialın olduğunu söyləyə bilərik. Lizinq bazarının inkişafıüçün digər bir sahə kənd təsərrüfatıdır. Məlumdur ki, Azərbaycanda istifadə edilən kənd təsərrüfatı texnikalarının böyük hissəsi mənəvi və fiziki cəhətdən köhnəlmişdir. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, 2015-ciilə qədər ölkədə 30 min traktor, 25 min yük maşını, 4 min taxılyığan, 1,5 min yem yığan və 2,1 min pambıqyığan kombaynın yenilənməsinə ehtiyac var. Hesablamalara görə, bütün bu texnikanın əvəzlənməsiüçün təxminən 500 mln. dollar tələb olunur. Əgər aqrar sektorda çalışan təsərrüfatların kredit alarkən girovla bağlı ciddi problemlərinin olduğunu nəzərə alsaq, bu sahədə lizinqin tətbiqinin nə qədər cəlbedici olduğunu görə bilərik. Hazırda Azərbaycandakı lizinq şirkətləri xarici və yerli mənbələrdən maliyyə resurslarının cəlb edilməsi prosesində çətinliklərlə üzləşirlər. Bu fondun yaradılması lizinq şirkətlərinin maliyyə resurslarıilə təminatına ciddi dəstək olacaqdır.
Hazırda lizinq əməliyyatlarının kontragentləri mühasibat uçotunun aparılması məqsədləri üçün uçot siyasətini formalaşdırmalıdır. Belə ki, lizinq şirkətinin, habelə lizinq alanın gəlirləri, xərcləri və mənfəəti mühasibat uçotu məqsədləri üçün mühasibat qanunvericiliyinin normalarına uyğun olaraq, vergiqoyma məqsədləri üçün isə Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin müddəalarına uyğun olaraq əks etdirilir. Lizinq əməliyyatları üzrə vergi ödənişlərinin müəyyənləşdirilməsi qaydalarını tənzimləyən sənədlərin təhlili zamanı lizinq sövdələşməsinin uçotunun xüsusiyyətlərini aşkar etmək olar. Başqa sözlə, lizinq əməliyyatlarının xüsusiyyətlərini həm də onların mühasibat uçotunda əks etdirilməsinin və auditinin ümumi qaydalarından fərqli olan qaydalar müəyyən edir [31]. Lizinq predmetinin harada uçota alınmasının müəyyən edilməsi vacib nüansdır, çünki amortizasiya ayırmalarını kimin həyata keçirəcəyi, hansı subyektin əmlak vergisini ödəyəcəyi, kimin habelə onun yenidən qiymətləndirilməsini aparacağı bu məsələnin həllindən asılıdır. Əgər lizinq əşyası lizinq alanın balansında olacaqsa, onda yuxarıda sadalanan tədbirlər kompleksi bütünlüklə lizinq alanın öhdəsinə düşəcəkdir. Mülki Məcəllənin 748-3-cü maddaəsində isə lizinq obyektinin uçotu qaydası təsbit edilmişdir:«Maliyyə lizinqi əsasında lizinq alana verilmiş lizinq obyekti tərəflərin qarşılıqlı razılığı əsasında lizinq verənin və ya lizinq alanın balansında uçota alınmalıdır». Beləliklə, faktiki olaraq , mülkiyyət hüququ lizinq verəndən lizinq alana keçənə qədər lizinq əşyasının lizinq alanın balansında uçota alınmasına yol verilir26. Lizinq alan lizinq obyektini özünün balansında eyni vaxtda həm şəxsi əmlakı və həm də lizinq verənə məxsus əmlak kimi əks etdirə bilməz. Lizinq əşyasının amortizasiyası üzrə mühasibat və vergi uçotunda qəbul edilən xərclərinin üst-üstə düşməsinin şərtləri, fikrimizcə, aşağıdakılar ola bilər :
Bu xüsusiyyət müəyyənləşdirilməsi həm vergi və həm də mühasibat uçotu tərəfindən qəbul edilir ki, bu da onların yaxınlaşmasının, lizinq əməliyyatlarının uçotunun aparılmasının əsas amilidir. Vergi ödəyiciləri amortizasiyanın hesablanması üsulunu seçməkdə azaddırlar. Yalnız xətti metodun tətbiq olunduğu onuncu amortizasiya qrupuna daxil olan binalar, qurğular və ötürücü mexanizmlər (istifadə müddəti 30 ildən artıq olanlar) istisnalıq təşkil edir. Əsas vəsaitlərlə əməliyyatların mühasibat və vergi uçotunu tənzimləyən normativ aktlarda amortizasiyasının hesablanmasının müxtəlif metodları təklif olunur. Mühasibat uçotunda bu, xətti azalan qalıq üsulu, dəyərin faydalı istifadədə illərinin cəminə əsasən silinməsi, dəyərin məhsulun (işin) həcminə proporsional qaydada silinməsi üsuludur. Vergi uçotunda iki metod- xətti və qeyri- xətti metod tətbiq olunur, həm də sonuncu xətti metoduna daha çox oxşayır, çünki əsas vəsaitlər obyektinin dəyərinin onun istifadə müddəti ərzində qalıq qalmadan tam örtülməsini təmin edir . Lizinq predmeti üzrə amortizasiyanın hesablanması müəyyən mənada vergiqoyma məqsədləri üçün amortizasiya məbləğlərinin hesablanmasının amortizasiya qrupundan və əşyanın növündən asılı olaraq , lizinq əşyasının balans saxlayıcısının tətbiq edə biləcəyi mümkün priyomlarının məcmusunun təhlilinə əsaslanmalıdır. Lizinq əməliyyatlarının mühasibat uçotu amortizasiyanın seçilmiş üsulundan asılı olmayaraq, lizinq ödənişlərinin hesablanması ilə uzlaşdırılır. Lizinq ödənişlərinin strukturunu aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar :
Araşdırmalardan məlum olur ki, hesablaşmalar zamanı lizinq əməliy- yatlarının uçotunda həm tərkib hissələri (ənənəvi) metodu, həm də maliyyə resurslarının axını metodu tətbiq oluna bilər, çünki bu, həm mühasibat və həm də vergi uçotunda lizinq ödənişinin bütün tərkib hissələrini nəzərə almağa qadirdir. Lizinq müqaviləsinin ümumi məbləğinə əgər lizinq əşyasının mülkiyyət hüququnun lizinq alana keçməsi nəzərdə tutulubsa, lizinq əşyasının satınalma qiyməti daxil edilə bilər. Lizinq ödənişlərinin həcmi, həyata keçirilməsi üsulu və dövriliyi lizinq müqaviləsi ilə müəyyən edilir. Əgər lizinq alan və lizinq verən lizinq ödənişləri üzrə hesablaşmaları lizinq əşyasının köməyi ilə istehsal edilən məhsulla (natura formasında) həyata keçirərsə, onda bu cür məhsulun qiyməti lizinq müqaviləsi tərəflərinin razılaşmasına əsasən müəyyən edilir. Əgər lizinq müqaviləsində ayrı hal nəzərdə tutulmayıbsa, lizinq ödənişlərinin həcmi tərəflərin razılaşmasına əsasən, bu müqavilə ilə nəzərdə tutulmuş müddətlərdə, lakin üç ayda bir dəfədən çox olmamaqla dəyişdirilə bilər. Lizinq ödənişlərinə görə lizinq alanın öhdəlikləri, əgər lizinq müqaviləsində ayrı hal nəzərdə tutulmayıbsa, lizinq alan tərəfindən lizinq predmeti olan əmlakın istifadənin başlanması ilə başlanır. Lizinq müqaviləsi bağlanarkən lizinq əməliyyatları obyektinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsinin müxtəlif sxemləri mümkündür. Müqavilənin şərtlərinə görə, əməliyyat obyekti lizinq alanın balansına verilə bilər və ya lizinq verənin balansında qalmaqda davam edə bilər. Müqavilənin tərtib edilməsinə və uçot şərtlərinin müəyyən edilməsinə müxtəlif yanaşmalar mühasibat yazılışlarının qaydalarını əvəzləməyə və lizinq əməliyyatlarının vergiqoyma sxemlərini dəyişdirməyə imkan verir. Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatında lizinq əşyalarının əks etdirilməsinin qəbul olunmuş qaydası lizinq sövdələşməsi iştirakçılarının razılaşmasından asılı olaraq, dəyişdirilə bilər. Mövcud normativ bazadan çıxış edərək, lizinq müqaviləsi üzrə əməliyyatların mühasibat uçotunun təşkili lizinq obyektinin uçotu metodundan asılı olaraq, müqaviləyə əsasən həyata keçirilə bilər. Lizinq əşyası lizinq verənin balansında nəzərə alındığı təqdirdə aşağıdakı mühasibat uçotu sxemindən istifadə edilir: Lizinq verən:
Lizinq alan:
Mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq, lizinq müqaviləsi üzrə əməliyyatların mühasibat uçotunun təşkili zamanı lizinq alan uçotun aşağıdakı iki variantından (üsulundan) birini seçə bilər: 1-ci (ənənəvi) variant. Onun tətbiqi mühasibat uçotu ilə məhdudlaşır və vergi uçotunda tətbiq edilmir. Lizinq uçotunun bu variantı zamanı lizinq alan üçün daxil olmuş əşyanın ilkin dəyəri altında müqavilə üzrə lizinq ödənişlərinin ümumi məbləği qəbul edilir, onların əsas fəaliyyəti üzrə məsrəflərə daxil edilməsi və vergiqoyma məsrəfləri ilə uçota alınması amortizasiya qanunlarına daxil edilən əsas vəsaitlərin təsnifatına uyğun olaraq və sürətli amortizasiya mexanizminin tətbiq edilməsi ilə əlaqədar 3-dən yüksək olmayan sürət əmsalı qədər artırılmış amortizasiya ayırmalarının hesablanması yolu ilə həyata keçirilir27. Lizinq alana daxil olmuş lizinq əşyasının dəyəri 001 nömrəli «İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər» balansarxası hesabda (bu şərtlə ki, lizinq əşyası lizinq verənin balansındadır) uçota alınır. Lizinq müqaviləsinin şərtlərinə görə, əgər lizinq əşyası lizinq alanın balansında uçota alınırsa, onda lizinq alan:
Əmlak vergisi hesablayır və ödəyir, bu zaman lizinq alan lizinq əşyasının özünün balansında uçota alınmasının xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdır. Lizinq alanda əmlak vergisi artır. Bu vergi lizinq ödənişlərinin həcmində mədaxil edildiyinə görə, hesablanma bazası əmlakın ilkin dəyəri olan əmlak vergisi də bu məbləğə hesablanır. Buna görə də, nəticə olaraq lizinq alanın əmlak vergisinin məbləği lizinq verəndəkindən çox olur. Lizinq alan maya dəyərinə lizinq ödənişlərini deyil, amortizasiya ayırmalarını aid edir. Burda məhdudiyyətin səbəbi ondadır ki, lizinq alan maya dəyərinə yalnız amortizasiya ayırmalarını aid edə bilər. Ödənilmiş lizinq ödənişləri yalnız kreditor borcunu azaldır. Əks halda vergitutma bazasının ikiqat azalması baş vermiş olardı. Baxdığımız variantda 83 nömrəli hesabda əks etdirilmiş fərqin silinməsinə lizinq ödənişləri daxil olduqca 46 nömrəli «Satış»” hesabı ilə müxabirləşmədə əks etdirilir. 2-ci variant. Lizinq müqaviləsinin şərtlərinə görə, əgər lizinq əşyası lizinq alanın balansında nəzərə alınarsa, onda lizinq əşyası onun ilkin dəyəri məbləğində əks etdirilir. Mövcud qaydalara görə, lizinq ödənişlərinə daxildir: lizinq əşyasının alınması və lizinq alana verilməsi ilə bağlı lizinq verənə məsrəflərin (itkilərin) əvəzinin ödənilməsi; əlavə xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar məsrəflərin əvəzinin ödənilməsi; sadalanan məsrəflərin əvəzinin ödənilməsindən əlavə, lizinq verənə lizinq müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmuş mükafat. Mühasibat və vergi uçotu məqsədilə müqavilə üzrə lizinq ödənişlərinin həcmi və ayrıca olaraq hər bir lizinq ödənişi iki hissəyə bölünə bilər: bir hissə əşyanın ilk dəyərinin örtülməsinə gedir (amortizasiyanın seçilmiş üsulundan asılı olmayaraq), digər hissə isə lizinq verənə mükafatdan ibarət olur. Bu variant zamanı lizinq alan:
Beləliklə, lizinq alan lizinq müqaviləsi üzrə əməliyyatların uçotunun göstərilən variantlarından birini seçə bilər. Əmlakın lizinq alanın balansında uçota alınmasının birinci variantı mühasibat və vergi uçotu ayrı-ayrılıqda aparıldıqda məqbuldur. Vergi və mühasibat uçotunu unifikasiya etmək istədikdə, habelə iqtisadi mülahizələrə görə, lizinq alan əmlakın uçotunu ikinci variant üzrə öz balansında apara bilər. Lizinq əməliyyatlarının uçotunun təşkili problemi onun sublizinq kimi tərkib hissəsini də əhatə edir. Heç şübhəsiz, sublizinqə alınmış kənd təsərrüfatı texnikasının uçotu lizinq və sublizinq müqavilələrində hansı qaydanın nəzərdə tutulmasından asılıdır. Bu zaman üç variant mümkündür: avadanlıq lizinq verənin ,lizinq alanın və ya avadanlığı sublizinqə almış təşkilatın, yəni sublizinq alanın balansında hesab edilir. Sonuncu variant yalnız o halda mümkündür ki, lizinq müqaviləsinə görə əmlak lizinq alanda uçota alınır, lakin sublizinq müqaviləsinə görə o, sublizinq alana keçir. Bütövlükdə mühasibat və vergi qanunvericiliyinin normalarından çıxış edərək, lizinq (sublizinq) müqaviləsi üzrə əməliyyatların mühasibat uçotunun aparılmasının müvəqqəti ardıcıllığa malik aşağıdakı mərhələlərini qeyd etmək olar:
Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə qəbul edilmiş dəyişiklik və əlavələrə baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasında lizinq sövdələşmələrinin uçotu qaydalarını tənzimləyən mövcud qanunvericilik bazası hüquqi mülkiyyət prinsipinə əsaslanan konsepsiyadan ibarətdir. Belə yanaşma Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin ikinci hissəsinin müddəalarına uyğun olaraq mühasibat uçotunun ənənəvi metodikasından istifadə olunmasını nəzərdə tutur ki, burada da lizinq əməliyyatları yalnız icarə növlərindən biri kimi təqdim olunur. Bununla əlaqədar olaraq , lizinqin mürəkkəb təbiətinin mahiyyəti, onun sadə icarə münasibətləri ilə əvəz olunması və sadələşdirilməsi ilə bağlı yanaşma ilə əsla uyğun gəlmir. Nəticədə lizinqin maliyyə və investisiya mexanizmlərini nəzərə almaqla, subyektlər arasında lizinq münasibətlərinin optimallaşdırılmasının qurulmasına kömək edən başlıca iqtisadi xarakteristikaları uçotun diqqətindən kənarda qalır.
Mövcud qanunvericilk aktlarının tədqiq edərkən belə qənaətə gəlmək olar ki, lizinq əməliyyatlarının mühasibat uçotu sistemi daha da təkmilləşdirilməyə ehtiyac duyur. Bu təkmilləşmə lizinq münasibətləri subyektlərinin aktiv və passivlərinin vəziyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə lizinq sövdələşmələrinin məzmununun obyektiv əks etdirilməsinə yönəldilməsini, təşkilatların gəlir və xərclərinin vergi bazasının həcmini müəyyən edən kəmiyyətlər haqqında tam və dürüst informasiyanın formalaşdırılmasını, sistemləşdirilməsini və təqdim edilməsini təmin etməlidir. Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|