Sakarya Üniversitesi Bireysel Danışma Uygulamaları

DAVRANIŞÇI TERAPİ TEKNİKLERİ (MERVE KAYA)

Pekiştirme

Amacı: Davranışçılar, yaşadığımız kazançlar (olumlu pekiştirme) ve hoşnutsuzluk yaratan sonuçlardan kaçma ve kaçınma gereksinimi (olumsuz pekiştirme) nedeniyle, önceden kestirilebilir tepkilerde bulunduğumuza inanırlar. Olumlu veya olumsuz pekiştirmenin amacı hedef davranışın tekrarlanma sıklığını arttırmaktır.

Nasıl uygulanacağı: Olumlu pekiştirme; belli bir davranış sonucunda bireye değerli bir ödül (övgü, ilgi, para ya da yiyecek) verilmesidir. Davranışı izleyen uyarıcı olumlu pekiştireçtir. Olumsuz pekiştirme; itici bir uyarıcıdan kaçma veya kaçınmayı içerir. Birey, itici bir uyarıcıdan kaçınmak için istenilen bir davranışta bulunmaya teşvik edilir.

Örnek (Olumlu pekiştirme): Ödevini tamamlayarak derse gelen bir öğrencinin öğretmeni tarafından takdir edilmesi onun bu istenen davranışını pekiştirecektir.

Örnek (Olumsuz pekiştirme): Enürezis problemi yaşayan bir çocuğun yatağına alarm sistemi kurulduğunda, çocuk bu hoş olmayan uyarıcıya maruz kalmamak için geceleri kendiliğinden kalkma davranışını kazanabilmektedir.

Dikkat edilmesi gerekenler: Pekiştirme sadece uygun davranışlar gösterildiğinde yapılmalıdır. Uygun davranışın hemen ardından yapılmalıdır. Uygun davranışın ilk gerçekleştirildiği ve ya istenilen sıklıkta gerçekleştirilmediği durumlarda sürekli pekiştirme yapılmamalıdır. Sürekli olarak tek bir tür pekiştireç kullanmak etkisini kısa sürede yitirir.Bu nedenle de çeşitli türde pekiştireçler kullanılmalıdır. Pekiştireç bireyin yaşına, cinsiyetine, kişilik özelliklerine, ilgilerine ve özellikle de ihtiyaçlarına uygun olmalıdır. Aksi halde pekiştireç özelliği taşımaz.

Söndürme

Amacı: Olumlu pekiştirme veya olumsuz pekiştirme sonucu kazanılan davranışların ortadan kalkmasını, tekrar etmemesini sağlamaktır.

Nasıl uygulanacağı: Önceden pekiştirilmiş davranış gerçekleştiğinde pekiştireç kullanılmaz ve uyaran-tepki bağı ortadan kaldırılmış olur.

Örnek: Çocukların huysuzlukları çoğunlukla anne babaların bu davranışlara gösterdikleri ilgiyle pekiştirilir. Sorunlu davranışla başa çıkmak için benimsenebilecek yaklaşımlardan biri, belli bir davranış (huysuzluk) ve olumlu pekiştirme (ilgi) arasında kurulmuş olan bağı ortadan kaldırmaktır. Bağın ortadan kalkması, bu tür davranışları azaltabilir veya yok edebilir. Yani çocuk ağlayarak anne babasına bir şeyler yaptırmaya çalıştığında, bu istekleri yerine getirilmezse ve beklediği ilgiyi göremezse çocuğun bu davranışı zamanla sönecektir.

Dikkat edilmesi gerekenler: Sönmenin, öfke veya saldırganlık gibi olumsuz yan etkileri olabileceğini de göz önünde bulundurmak gerekir. Sönme bazı davranışları azaltabilir veya ortadan kaldırabilir, ama sönen davranışların yerini almaz.

Ceza

Amacı: Hedef davranışın, istenmeyen davranışın tekrarlanma olasılığını azaltmaktır.

Nasıl uygulanacağı: Yapılan davranış sonrasında caydırıcı, hoş olmayan bir uyaran verilmesi ya da hoşa giden bir uyaranın ortamdan çekilmesi şeklinde gerçekleştirilir.

I. tip ceza; bir davranışın sıklığını azaltmak için davranıştan sonra caydırıcı bir uyarıcı verilir. Örnek: Öğretmenin sınıfta uygunsuz davranışta bulunan çocuğu azarlaması.

II. tip ceza; bir davranışın sıklığını azaltmak için, pekiştiren uyarıcı davranıştan sonra ortadan kaldırılır. Örnek: İşe geç gelen çalışanın maaşının bir kısmının kesilmesi veya yaramazlık yapan bir çocuğun televizyon izleme hakkını elinden alınması.

Dikkat edilmesi gerekenler: Her iki cezada da davranışın gelecekte tekrarlama olasılığı azalır. Her ne kadar ceza hedef davranışı ortadan kaldırsa da bireyi olumsuz etkiler, çoğunlukla yönetimi zor olan istenmeyen yan etkilere yol açabilir. Bu yan etkiler arasında cezaya karşı gösterilen duygusal tepkiler, kaçma ve kaçınma davranışlarının ortaya çıkması, ceza kullanımı için olumsuz pekiştirme, ceza kullanımını model alma sayılabilir. Diğer yaklaşımların kullanımı sorunlu davranışı değiştirmede etkili olmadığında cezaya başvurulmalıdır.

Maruz Bırakma

Amacı: Maruz bırakma terapisi, terapiye alınan danışanların kendilerinde anksiyete oluşturan durumlarla yüzleştirme tekniğidir. Maruz kalma terapisinin amacı, danışanları onlarda anksiyete uyandıran durumlara, anksiyeteleri azalma gösterene dek maruz kalamaları için cesaretlendirmektir. Maruz bırakma tekniği ile danışanlar kaygılandıkları durumlarda gösterdikleri bilişsel ve duygusal tepkilerini daha iyi anlama imkanı bulurlar.

Bu teknik ve korkularla yüzleşme durumu danışanlardaki korkmaya dair psikolojik ve fizyolojik alışkanlıkları düzenler. Danışanlar uygulamaya başladıklarında maruz kalma durumları devam ederken anksiyetelerinde belirgin bir azalma olduğunu fizyolojik anksiyete belirtilerinin de buna eşlik ettiğini belirtirler.

Nasıl uygulanacağı: Maruz bırakma terapisi genel olarak 4 aşamada uygulanır. Bunlar: Değerlendirme, terapi için danışanı hazırlama, yoğun maruz bırakma ve kendini kontrol aşamalarıdır.

Değerlendirme aşaması: Bu aşamanın amacı danışanın yaşadığı anksiyete bozukluğunu tam olarak değerlendirmek ve danışanın sorunuyla ilgili ayrıntılı bilgi edinmektir.

Terapi için danışanın hazırlanması: Uygulanacak maruz bırakma terapisine danışan bu aşmada bilişsel olarak hazırlanır.

Yoğun maruz bırakma aşaması: Bu aşamada danışan korkuları azalmaya ve sonunda kaybolma noktasına geline kadar korkularıyla aktif olarak yüzleştirilir ve buna cesaretlendirilir

Kendini kontrol aşaması: Maruz bırakma terapisinin son aşamasında terapi boyunca elde edilen kazanımların kalıcı hale gelebilmesi için danışanlar terapi bitiminde bir nevi kendilerinin terapisti olamaya cesaretlendirilir. Danışanlar kendilerinde kaygı oluşturan durumlarla ilgili bundan sonra da sık sık yüzleşmeleri yönünde teşvik edilir.

Örnek: Asansöre binme korkusu yaşayan bir danışan için öncelikle korkunun ayrıntılı bir değerlendirilmesi yapılır. Danışan bilişsel olarak maruz bırakma terapisine hazırlanır. Sonra danışan korkuları azalma noktasına gelene kadar danışanla birlikte asansöre binilir ve cesaretlendirilmeye devam edilir. Sonrası için de danışana bu durumla tekrar tekrar yüzleşmesi önerilir.

Dikkat edilmesi gerekenler: Maruz bırakma terapisinin başlangıcında danışanlar bunu korkutucu bularak maruz kalmanın kendileri için imkansız olduğunu düşünebilirler. Danışanlara psikolog tarafından maruz bırakmanın kendileri için avantaj ve dezavantajlarının neler olduğu anlatıldığında bu tekniğe şans vermeleri için ikna edilebilmektedir.