Sembolik bir dille bunun eksik bir keşif olduğunu, fakat yine de ilâhî hakikate bir tercüman gibi kabul edilmesi gerektiğini b

H) Ahlâk.

İbn Rüşd'ün ahlâka dair bir eser yazıp yazmadığı bilinmemektedir. Ancak Telhîsü'l-hatâbe başta olmak üzere bazı eserlerinde ahlâkî konulara yer verdiği gibi Aristo'nun Nikomakhos Ahlâkı adlı kitabını da telhis etmiştir. Telhîşu Kitabi'I-Ahlâk li-Aristotâlîs başlığını taşıyan bu şerh, Hermanus Allemanus tarafından Aristotelis morali-um Nichomachiorum libri commen-tarium Averrois Cordubensis exposi-tione media adıyla Latince'ye çevrilmiş (Venedik 1560), eserden kalan bazı pasaj­ları Lavvrence V. Berman "Excepts from the Lost Arabic Original of Ibn Rushd's Middle Commentary on the Nicomachean Ethics" başlığı altında yayımlamıştır.¹⁰⁰¹

Tarihte birçok ünlü kişiye yapıldığı gibi İbn Rüşd'e de bazı eserler isnat edilmiş­tir. Çeşitli kütüphanelerde mevcut olan ve sayıları dokuzu bulan bu kitapların fi­lozofa ait olmadığı tesbit edilmiştir. P. Manuel Alonso, İbn Rüşd'ün eserlerinin kronolojisine dair bir araştırma yapmış­tır.¹⁰⁰² Bu araştırmaya göre ez-Zarûrî fi'1-mantık başta olmak üzere el-Cevâmi1 adını ta­şıyan özetler 1159. el-Külliyyât 1163. Telhîşü'l-mantik 1168-1175, Telhîşü'İ-Hayevân 1169; Telhîşü'1-His ve'î-mah-sûs 1170, Telhîşü's-Semârt-tabfî 1170. Telhîşü's-Semâ ve'l-câlem 1171. Tel-hîşü'1-Kevn ve'1-fesâd 1172. Telhîşü'l-Âşâri'l-Sıîviyye 1172. Telhîşu Kitâbi'n-Nefs 1173, Telhîşu Mâ ba'de't-tabfa 1174, Tellıîşu Kitâbi'l-Ahlâk 1177, Faş-lü'1-makâl 1179, el-Keşi 'an menâhici'l-edille 1180. Tehâfütü Tehâfüti'l-felâsi-fe 1180, Teisîiu Kitâbi'l-Burhân 1180, Tefsîrü's-Semâ'i't-tabfî 1186. Tefsîrü's-Semâ ve'l-'âlem 1188. Tefsîru Kitâbi'n-Nefs 1190, Tefsîru Mâ ba'de't-tabî'a 1190, Cevâmfu Siyâseti Eflâtun 1194 yıllarında kaleme alınmıştır. Cemâleddin el-Alevî'nin kronoloji denemesi İse tarih­lerde bazı değişiklikler göstermektedir.

Literatür. Hayatı ve Eserleri. Klasik İs­lâm kaynaklarında İbn Rüşd hakkında pek fazla malumat yoktur. Ona yer veren kaynakların ilki olan İbnü'l-Ebbâr'ın et-Tekmile H-Kitâbi'ş-Şıla adlı eserinde kısa bilgiler mevcuttur. Kitabın İbn Rüşd ile ilgili kısmı Ernest Renan tarafından ya­yımlanmış ¹⁰⁰³ Anawati de bu metni aynen neşretmiştir.¹⁰⁰⁴ Ensârî'nin yazdı­ğı ez-Zeyi ve't-tekmile li-kitâbeyi'l-Mevşûl ve'ş-Şıla da ise nisbeten geniş bilgi vardır. Bu eserde yer alan İbn Rüşd ile ilgili kısım. Bibliotheque Nationale'de-ki nüshadan ¹⁰⁰⁵ alınarak Renan ta­rafından yayımlanmış ¹⁰⁰⁶ ve Anavvati tarafından da aynen ik­tibas edilmiştir.¹⁰⁰⁷ İbn Rüşd'den kısa bir müddet son­ra yaşamış olan İbn Ebû Usaybia, genel­likle kendi dönemine yakın düşünürler hakkında ayrıntılı bilgi verdiği halde filo­zoftan çok az bahsetmektedir. Zehebî'nin aktardığı malumat ise İbn Ebû Usaybia'nın tekra­rından ibarettir. Ernest Renan, Târihu'l-İsiâm'm Bibüotheque Nationale'deki nüs­hasında ¹⁰⁰⁸ yer alan bu kısmı ya­yımlamış ¹⁰⁰⁹ Anavva­ti de bunu iktibas etmiştir.¹⁰¹⁰ İbn Ferhûn'un ed-Dı-bâcü'l-müzheb fî mcfrifeti aıyâni'l-mezheb adlı eserinde İbn Rüşd'e ayırdı­ğı bölüm ¹⁰¹¹ önce­kilerin kısa bir tekrarıdır. Abdülvâhid el-Merrâküşî'nin el-Muccib fî telhisi ahbâ-n'İ-Mağrib'indeki bilgiler ¹⁰¹² kısa olmakla be­raber düşünürün hayatına ışık tutması bakımından önemlidir. Ayrıca bunlara. İbn Kuzmân'ın İbn Rüşd hakkındaki kısa bir şiiriyle ¹⁰¹³ Muhyiddİn İbnü'l-Arabfnin iki kü­çük notunu da ¹⁰¹⁴ eklemek gerekir. İbn Rüşd kendi hayatı hakkında bilgi ver­mez, ancak yeri geldikçe gözlemlerini ve tecrübelerini belirtmek üzere bazı anek­dotlar nakleder, bazan da eserlerinin ya­zılış tarihiyle ilgili kayıtlar düşer. Daha sonraki müslüman âlimlerin İbn Rüşd'ün felsefesini değerlendirmeye yönelik ça­lışmaları ise çok azdır. Bu hususta İbn Seb'în, İbn Teymiyye ve İbn Acîbe gibi bazı düşünürlerin küçük tesbitlerinin dı­şında fazla malumat yoktur. Ortaçağ La­tin ve yahudi kaynaklan ise daha çok İbn Rüşd'ün Aristo şerhleri ve hıristiyan aka-idiyle ters düştüğü kabul edilen fikirle­riyle ilgilenmişlerdir.

Modern dönemde İbn Rüşd ile ilgili ola­rak Batı dillerinde yayımlanan ilk araştır­ma, Tennemann'ın Allgemeine Encyclo-püdie der Wissenschaften und Künste'de (Berlin 1821) yazdığı makaledir. Özel­likle XIX. yüzyılın ikinci yansından itiba­ren Ernest Renan ve Salomon Munk'un çabalarıyla artarak gelişen İbn Rüşd ilgi­si günümüzde de devam etmektedir. Bu sebeple İbn Rüşd'ün Batı'da en çok araş­tırmaya konu olan İslâm düşünürü oldu­ğu söylenebilir. Batı dillerinde bu konuda ilk ciddi çalışma, Salomon Munk'un Dic-tîonnaire des sciences philosophiques adlı eserinde Arapça, İbrânîce ve Latince kaynaklara dayanarak yer verdiği yazıdır. Daha son­ra yayımladığı Melange de phtiosophie juive et arabe isimli eserinde ¹⁰¹⁵ klasik İslâm kaynaklarında mevcut İbn Rüşd ile ilgili bilgiler ve mü­ellifin Aristo'nun kitaplarına yazdığı şerh­ler, Tehâfütü't-Tehâfüt ve Menâhicü'l-edille gibi eserleri ve özellikle İbrânîce kaynaklar ışığında düşünürün felsefî sis­temini tanıtmıştır. Bu araştırma, çoğu günümüzde bile neşredilmemiş olan zen­gin bir literatüre dayandığı için hâlâ kul­lanılmaktadır. Munk'un ilk yazısından kı­sa bir süre sonra Ernest Renan Averroes et l'Averro'isme adlı doktora çalışması­nı yayımlamıştır (Parisl852). İki bölüm­den oluşan eserin ilk bölümünde ¹⁰¹⁶İbn Rüşd'ün hayatı, İbn Rüşdcülüğü konularında bilgi verilmektedir. Kitabın sonunda ¹⁰¹⁷ filozofun hayatı ve eserleriyle ilgili o günlerde henüz neşredilmemiş bulu­nan ve yukarıda adları anılan klasik kay­naklardaki metinlerin Arapça orijinalle-riyle bazı Latince fragmantlara yer veril­miştir. Renan'ın bu çalışması. XIII. yüz­yıldan itibaren Batı'da pek çok tartışma­ya konu olan, İbn Rüşd'ün bazı görüşleri­ni kendilerine göre yorumlayarak farklı bir grup oluşturan ve bu sebeple kendi­lerine İbn Rüşdcüler denilen çok güçlü entelektüel bir hareketin bulunduğunu gösteriyordu. Ayrıca bu akımın Röne­sans'ın hazırlanmasında önemli katkıları olduğunu ve XVIII. yüzyıla kadar etkin­liğini sürdürdüğünü ortaya koyuyordu. Ancak bu eser müellifin Arapça'yı bilme­mesinden, kendi düşünce yapısından ve Ortaçağ'la ilgili değerlendirmelerden kay­naklanan birçok tartışmayı da berabe­rinde getiriyordu.

Marcus Joseph Müller ilk defa İbn Rüşd'ün Menâhicü'l-edille, Faşlü'1-ma-kâl ve ed-Damîme adlı eserlerinin Arap­ça orijinalini Philosophie und Theologie von Averroes başlığı altında yayımlamış (Münich 1859) ve 1875 yılında Almanca'-ya tercüme ederek düşünürün Aristo şerhleri kadar doğrudan dinfelsefe iliş­kisini ele alan eserlerinin de önemini vur­gulamıştır. Moritz Steinschneider, 1893'-te yayımladığı Die Hebraeischen über setzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmatscher adlı eserinde, Ortaçağ'da İbrânîce'ye tercüme edilen kitaplarla ilgili olarak yaptığı araştırma­da İbn Rüşd'ün eserlerinin İbrânîce çevi­rileri ve mütercimleri hakkında geniş bil­giler vermişti. Leon Gauthier, 1905te dü­zenlenen XIV. Müsteşrikler Kongresi mü­nasebetiyle İbn Rüşd'ün Faşlü'l-makal'i-ni ve eki mahiyetinde olan ed-Damıme'-yi "Traite decisif sur l'accord de la reli-gion et de la philosophie purs" başlığı al­tında Fransızca'ya çevirerek bu toplantı metinlerinin yer aldığı Recueil de me-moire et de textes publies en l'hon-neur du XIV me congres des oriental-istesöAiger içerisinde neşretmiştir.¹⁰¹⁸ 1909 yılında hazır­ladığı La theorie d'îbn Rochd (Averroes) surles rapports de la religion et de la philosophie adlı doktora tezinde, Faş-lü'1-makal ve öteki eserleri ışığında İbn Rüşd'de din-felsefe ilişkisini incelemiş­tir. Bu alanda çalışmalarını devam etti­ren Gauthier, daha sonra kaleme aldığı ibn Rochd (Averroes) adlı eserinde (Pa­ris 1948) onun felsefî ve ilmî sistemiyle din ve felsefe ilişkisine dair fikirlerini, ta­biat felsefesi, kozmoloji, psikoloji, akıllar teorisi ve Tanrı anlayışını doğrudan asıl metinlere başvurarak araştırmış, Mau-rice Bouyges da Beyrut Saint Joseph Üni­versitesi dergisinde 1922-1923 yılların­da iki ayrı makale yayımlayarak düşünü­rün eserlerinin yazmalarını ilim âlemine tanıtmıştır.¹⁰¹⁹ Bouyges'un hazırladığı listede İbn Rüşd'e ait olduğu bildirilen seksen dört eserin ismi yer almaktaydı. Daha sonra Cari Brockelmann ¹⁰²⁰ Sarton,¹⁰²¹ D. Cempbell filo­zofun eserlerinin yazmaları ve tercüme­leri hakkında bilgi vermişlerdir.

Encyclopaedia of islam'ın ilk baskı­sında ¹⁰²² İbn Rüşd maddesini yazan Carra de Vaux filozofun fikir siste­mi üzerinde kısaca durmuştu. Bu eser Türkçe'ye çevrildiğinde maddeyi yeter­siz bulan Hilmi Ziya Ülken, İbn Rüşd ile ilgili yeni bir madde yazmıştır. Encyclo-pedia Italiana'da ¹⁰²³ İbn Rüşd maddesini İtalyan şarki­yatçısı C. Alfonso Nallino, Encyclopedia Filosofica'da İse ¹⁰²⁴ Jacob Leib Teicher kaleme almıştır. Mİguel Cruz Hernandez, 1957 yılında yazdığı Historia de la filosofia Espanolaadlı eserde ¹⁰²⁵ İbn Rüşd'e geniş yer ayırmış, daha sonra "La filosofia Arabe" adıyla kaleme aldığı uzun makalesinde İbn Rüşd'e ge­niş bir bölüm tahsis etmişti.¹⁰²⁶ Ayni yazar, Abu'l-Walid İbn Rusd (Averroes) vida, obra, pensimento, influencia ad­lı eserinde (Cordoba 1986) İbn Rüşd'ün hayatını, eserlerini, düşüncesini ve etki­lerini ayrıntılı biçimde değerlendirmiştir. Godfredo Quadri'nin İtalyanca kaleme aldığı, Lorand Huret tarafından La phi­losophie arabe dans l'Europe medie-vale des origines a Averroes (Paris 1947) adıyla Fransızca'ya tercüme edil­miş olan eserinin ikinci bölümü ¹⁰²⁷ İbn Rüşd'e ayrılmıştır. P. Manuel Alonso tarafından yazılan "La Cronologia en las obras de Averroes" başlıklı makale ¹⁰²⁸ İbn Rüşd'ün eserlerinin kronolojisi üzeri­ne yapılmış ilk ayrıntılı çalışma niteliğin­dedir. Daha sonra aynı yazar, İbn Rüşd'ün üç eserini ¹⁰²⁹ İspanyolca'­ya tercüme ederek Teologia de Aver­roes, estudios et documentos adıyla neşretmiştir (Madrid-Granada 1947). Bu çalışmasının baş tarafında ¹⁰³⁰ İbn Rüşd'ün eserlerinin kronolojisi ve felse­fesiyle ilgili bir araştırma yer alır. Son kısmında ise Raimond Martin tarafından Latince'ye çevrilen ed-Damîme'nin La­tince metni bulunmaktadır. Nemesius Morata, İspanya'da Escurial Library'deki İbn Rüşd'ün eserlerinin nüshalarını tes-bit ederek bir makalesinde tanıtmıştır.¹⁰³¹ Bir süre sonra Jochaim Vennebusch, İbn Rüşd'ün De Anima şerhleri üzerine ya­pılan bibliyografı çalışmalarındaki eksik­likleri ve tutarsızlıkları tesbit ederek bu konuda yeni bir araştırma yayımlamıştır.¹⁰³² Harvard Üni­versitesi profesörlerinden Harry Austry Wolfson, 1931 yılında üyesi bulunduğu Mediaeval Academy of America'ya sunduğu bir proje ile, İbn Rüşd'ün Aristo şerhlerinin Latince ve İbrânîce tercüme-leriyle bunların modern dillere çevirileri­ni yayımlamayı amaçlayan "Corpus com-mentarium Averrois in Aristotelem" serisini başlatmış, projeyle ilgili olarak yazdığı makalede ¹⁰³³ İbn Rüşd'ün Aristo şerhlerinin İbrânîce ve Latince tercümelerinin listesini çıkarmış­tır. Bundan yaklaşık otuz yıl sonra planını gözden geçirerek hazırladığı yeni projesi­ni ilim âlemine tanıtmıştır.¹⁰³⁴ Oliver Leaman, "ibn Rushd on Hap-piness and Philosophy" başlıklı makale­den sonra İbn Rüşd felsefesinin genel konularını ele alan Averroes and his Philosophy adlı eserini yayımlamıştır (Oxford 1988). Roger Arnaldez, 1957-1959 yıllarında Stu-dia Islamica'da neşrettiği dört maka­lede düşünürün doğrudan kendi eser­lerine başvurarak felsefesini incelemiş, Encyclopedie de l'lsîam'ın ikinci bas­kısı için yazdığı İbn Rüşd maddesinde bu araştırmasını Özetlemiştir. Daha son­ra da bu araştırmaları genişleterek ibn Rushd adlı monografisini neşretmiştir (Paris 1998). Ruben Maurice Hayoun ile Alain de Libera'nın birlikte kaleme aldık­ları Averroes et I'Averro'isme adlı kitap (Paris 1991), hemen hemen tamamıyla İbrânîce ve Latince kaynaklara dayanıla­rak hazırlanmıştır. Eserde İbn Rüşd ile il­gili bölüm oldukça kısa ve yetersiz olup yahudi İbn Rüşdcülüğü'ne ve Latin İbn Rüşdcülüğü'ne ayrılan bölümler daha ge­niştir.

Dominique Urvoy, ibn Rushd adlı (Pa­ris 1986) oldukça tartışmalı çalışmasın­dan sonra yazdığı Averroes, les ambi-tions d'un intellectuel musulman adlı eserinde (Paris 1998) düşünürün hayatı­nı anlatmış ve eserlerinin kronolojisini çı­karmıştır. Onun fikir sisteminin oluşma­sında payı bulunan Mehdî b. Tûmert ve düşüncesi hakkındaki değerlendirmeleri ise oldukça sübjektif yorumları içermek­tedir. Seyyid Hüseyin Nasr'ın başkanlığında hazırlanan History of Islamic Philo-sophy başlıklı eserde İbn Rüşd maddesi­ni de Dominique Urvoy kaleme almıştır.¹⁰³⁵

Arap ve İslâm dünyasında İbn Rüşd'ün düşünce sistemini konu alan ilk yayın Farah Antûn tarafından gerçekleştiril­miş, müellif, daha çok Renan'ın eserin­den özetlediği bölümleri makale haline getirerek el-Câmfa adlı dergide yayımlamıştır. Oldukça sübjektif yaklaşımlar içeren bu makaleler, Muhammed Abduh ve M. Reşîd Rızâ tarafından el-Menâr dergisinde eleştirilmiştir. Farah Antûn, bu makaleleri ve eleştirileri derleyerek İbn Rüşd ve felsefetüh adıyla kitap ha­line getirmiştir (İskenderiye 1904; Beyrut 1988)- Muhammed Yûsuf Musa'nın İbn Rüşd el-feyîesûf (Kahire 1945) isimli ça­lışmasıyla Paris'te hazırladığı doktora te­zinin Arapça çevirisinden ibaret olan fîey-ne'd-dîn ve'1-felsefe fî re'yi İbn Rüşd ve felâsifetü'l-'aşri'l-vaşît adlı eseri (Ka­hire 1959),Ortaçağ'da ve özellikle skolas­tik düşünürlerde din-felsefe ilişkisini ele almaktadır.

Mâcid Fahri, filozofun Eş'arîliğe karşı tavrını konu edinen Islomic Occasion-nalism and üs Critique by Averroes and Aquinas (London 1958) adlı dokto­ra tezinde onun fikir sistemini ve Saint Thomas'nın karşı görüşlerini incelemek­tedir. Aynı yazar, daha sonra yayımladığı İbn Rüşd feylesûfü Kurtuba'öa (Bey­rut 1960) İbn Rüşd'ün hayatını, eserlerini ve fikir sistemini derli toplu olarak ver­meye çalışmıştır. Abdurrahman Bedevi, fiistoire de la philosophie en islam (Paris 1972) adlı eserinin II. cildinde İbn Rüşd'ün hayatı, eserleri ve felsefesi konusuna oldukça geniş bir bö­lüm ayırmıştır. Filozofun Faşlü'1 Arapça metnini neşre hazırla­yan Muhammed Amâre. el-Mâddiyye ve'I-mişâliyye fî ielsefeti İbn Rüşd isim­li kitabında (Kahire 1971) özellikle Roger Garaudy"nin Marksist yorumlarından ha­reketle İbn Rüşd felsefesinin sorunlarını incelemiştir.

Doğrudan İbn Rüşd'ün eserlerinin ta­nıtımıyla ilgili çalışmalara gelince 1976 yılında Arap Birliği, İbn Rüşd'ün ölümü­nün hicrî tarihle 800. yılı münasebetiyle milletler arası bir anma toplantısı düzen­lemeyi kararlaştırdığında, 1949'da İbn Sînâ bibliyografyasını hazırlamakla gö­revlendirdiği George Şehâte Kanavatî'ye bu defa İbn Rüşd'ün bibliyografyasını düzenleme görevini ver­miş, Kanavatî çalışmasını tamamlaya­rak Mffelleiâtü İbn Rüşd ¹⁰³⁶ adıyla yayımla­mıştır. Her ne kadar bu araştırma yeterli değilse de düşünürün hayatı ve eserle­riyle ilgili Arapça hazırlanmış ilk çalışma olması bakımından önemlidir. Yine İbn Rüşd'ün ölümünün 800. yılı münasebe­tiyle Paris'te yapılan milletlerarası toplan­tı için düşünürün eserlerinin bibliyograf­yasını hazırlayan Salvador Gomez Nogales Salvador'un "Bibliografıa sobre las obras de Averros" adlı çalışması ¹⁰³⁷ daha derli toplu bir araş­tırma niteliğindedir. Yazar bu çalışmasın­da İbn Rüşd'ün Arapça, Latince ve İbrâ-nîce tercümeteriyle birlikte altmış altı eserini tanıtmıştır. Cemâleddin el-Alevî ise doğrudan doğruya filozofun Arapça eserlerine başvurarak yeni bir bibliyog­rafya ve kronoloji denemesi yaptığı ei-Metnü'r-Rüşdîadh araştırmasında (Mağrib 1986) İbn Rüşd'ün 108 eserinin ismi­ni kaydetmişse de bunlardan elli altısı hakkında ayrıntılı bilgi vermiştir. Bu çalış­ma, son derece sistematik olması ve ilk kaynaklara dayanması bakımından önem­lidir.

İbn Rüşd'ün eserlerinin modern edis-yonlannı ve düşünür hakkında yazılan ki­tap ve makaleleri ihtiva eden kapsamlı bir araştırma Philipp W. Rosemann tara­fından gerçekleştirilmiştir.¹⁰³⁸ Bu çalışmada yazar. 1820'den 1988'e kadar İbn Rüşd hakkında yazılmış bütün eserlerin liste­sini verdiği gibi filozofun metinlerinin baskılarını ve tercümelerini de vermek­tedir. Ancak araştırmacı özellikle Arap­ça, Türkçe, Farsça ve Urduca gibi diller­de yapılmış çalışmalara ulaşamamıştır. İbn Rüşd'ün hayatı ve eserleriyle ilgili ola­rak ayrıca şu çalışmalar yapılmıştır: Abdülvâhid Han, ibn Rushd (Lahore 1956); George Fadlo Hourani, "ibn Rushd's De-fence of Philosophy ¹⁰³⁹ Michel Allard. "Le rationalisme d'Averroes d'ap­res une etüde sur la creation ¹⁰⁴⁰ AlfredL. Ivry, uTowards a Unified View of Averroes' Philosophy ¹⁰⁴¹ MiguelCruz Hernan-dez. Los limites del Aristotelismo d'Ibn Rusd Multiple Averroes ¹⁰⁴² Hüseyin Sanoğju, İbn Rüşd ve Felsefesi.¹⁰⁴³

Felsefesi. İbn Rüşd felsefesinin temel konuları üzerinde yapılan inceleme ve araştırmalarla ilgili literatür büyük bir yekûn tutmaktadır,

a) Bilgi Teorisi. Arap dünyasında ilk İbn Rüşd uzmanı olarak bilinen Mahmûd Kasım. Sorbonne Üniversitesi'nde hazırlamış olduğu Theorie de la connaisance d'apres Averroes et son interpretation ehez Thomas d'Aguin adlı çalışmasının birinci bölümünde kozmoloji ve bilgi teorisi, ikinci bölümünde ilâhî bilgi, üçüncü bölümün­de beşerî bilgi konusunda filozofun dü­şüncelerinin onu eleştiren Saint Thomas üzerindeki etkilerini ve Thomas"ın bunla­ra dayanarak kendi düşünce sistemini na­sıl kurduğunu incelemektedir. Müellif, Önce eserin ilk iki bölümünü Arapça'ya tercüme ederek Naariyyetü'l-mac'rife Hnde İbn Rüşd ve te\îlühâ ledey el-Aku'înî adıyla neşretmiş (Kahi­re 1964), daha sonra Fransızca aslını, İbn Rüşd'ün ölümünün 800. yılı münasebe­tiyle 1978 yılında Cezayir'de düzenlenen toplantıdan önce yayımlamıştır. Mahmûd Kâsım'ın, özellikle Latin İbn Rüşdcüleri'-nin filozofu yanlış tanıttıklarını vurgula­dığı el-Feylesûfe'1-müfterâ 'aleyh İbn Rüşd adlı eseriyle ¹⁰⁴⁴ İbn Rüşd ve felsefetühü'd-dîniyye adlı çalışma­sının da (Kahire 1969) kaydedilmesi ge­rekir. Muhammed Atıf el-Irâki. daha ön­ce hazırladığı yüksek lisans çalışmasını genişleterek en-Nez'atü'l-'akliyye fî felsefeti İbn Rüşd adıyla kitap haline ge­tirmiş (Kahire 1967), bu eserinde akıl ve bilgi, akıl ve varlık, akıl ve insan, akıl ve Tanrı, akıl ve din gibi konularda filozofun görüşlerini incelemiştir. İşkâliyyetü'l-'akl 'inde İbn Rüşd adıyla bir eser ya­yımlayan Muhammed el-Misbâhî de (Beyrut 988) filozofun akıllar teorisinin çeşitli yönlerini ete almaktadır. Bu konu­da ayrıca şu araştırmalar zikredilebilir: O. Hamelin, La theorie de l'intellect d'apres d'Aristote et ses commenta-teurs ¹⁰⁴⁵ Beatrice H. Zedler. "Averroes on the Possible Intel-lect ¹⁰⁴⁶ ve "Averroes and lmmortality" ¹⁰⁴⁷Salvador Gomez Nogales, "La Categoria de la relacion en la Antropo­logla de Averroes ¹⁰⁴⁸ ArthurHyman, "Aris-totle's Theory of the Intellect and his interpretation by Averroes ¹⁰⁴⁹ Sherman Kogan Barry, "Averroes and the Theory of Emanation ¹⁰⁵⁰ Gerard Jehami, İbn Rüşd'ün bilgi teorisinde önemli bir unsur olan sebeplilik konusunda kaleme aldığı M.efhûmü's-sebebiyye beyne'l-mütekellimîn ve'l-felâsife adlı eserin­de (Beyrut 1985) insan. Tanrı ve âlem iliş­kisinde sebeplilik problemlerini araştır­makta ve bunun İbn Rüşd'ün bilgi

İbn Rüşd'ün din-felsefe ilişkisine dair görüşleri, onun felsefesinin bütünlüğü içinde araştırmacıların büyük çoğunluğu tarafından incelendiği gibi konuyla ilgi­li müstakil araştırmalar da yapılmıştır. Bunlar arasında şu makaleler zikredilebi­lir : Adalbert Merks, "Die Reiligionsphilos-ophie des Averroes ¹⁰⁵¹ Leon Gauthier, La theorie d'Ibn Rochd (Aver­roes) sur îes rapports de ia religion et de la philosophie (Paris 1909);el-Jami Muhammed Eman, "el-'Akl ve'n-nakl 'in­de İbn Rüşd ¹⁰⁵² Muhsin Mahdî, "Aver­roes on Divine Law and Human Wisdom" ¹⁰⁵³Alfarabİ'sRemarksonAver-ros' Decisive Traitise ¹⁰⁵⁴ Charles E. Butterworth, "The Source that Nourishes Averroes's Decisive Determination.¹⁰⁵⁵

Mantık ve Metodoloji. Aristo'nun man­tık külliyatı üzerine İbn Rüşd'ün yazdığı şerhlerden bir kısmının tenkitli neşrini yapmış olan Charles E. Buttervvorth, Kategoriler ve Topikler ile İlgili olarak "Averroes's Middle Commentary on Aris-totle's Categories and its Importance ¹⁰⁵⁶ ve "The Artof Dialectic According to Averroes ¹⁰⁵⁷ başlıklı İki makale yayımlamıştır. Muhammed Atıf el-lrâki. el-Menhecü'n-nakdî tî fel-sefeti İbn Rüşd adlı kitabında (Kahire 1984) İbn Rüşd'ü modern metodolojinin müjdecisi olarak görmekte ve onun Aris­to'nun eserlerine yazdığı şerhlerle din-felsefe ilişkisi, kozmoloji ve psikoloji ko­nularında takip ettiği yöntemleri de­ğerlendirmektedir. Bu konuda Henri Hugonnard-Roche da "L'epitome du Caelo d'Aristote par Averroes: Çuestions de methode et de doctrine ¹⁰⁵⁸ ve "Met­hode d'argumantation et philosophie naturelle chez Averroes ¹⁰⁵⁹ başlığı ile iki makale yayımlamıştır. Öte yandan Abdurrahman Bedevî, "Averroes face au texte qu'il commente" adlı makalesin­de İbn Rüşd'ün Aristo'nun kavramlarını nasıl anladığını, daha önceki sarihleri ne şekil­de eleştirdiğini ve kendisinin hangi şerh­leri kullandığını araştırmaktadır. Charles E. Buttervvorth ise "La valeur philosop-hique des cornmentaires d'Averroes sur Aristote ¹⁰⁶⁰ ve "Translations and Phİlo­sophy: The Case of Averroes' Commen-taries ¹⁰⁶¹ adıyla iki makale yazmıştır.

Psikoloji. İbn Rüşd'ün, Aristo'nun De Amma adlı eserine yazdığı şerhler ve psikoloji alanında kendi eserlerindeki öz­gün görüşleri önemlidir. Salvador Gomez Nogaies "La Immortalidad del alma a la luz de la noeatica de Averroes" adlı ma­kalesinde ¹⁰⁶² Ortaçağ hıristiyan düşünür­leri tarafından İbn Rüşd ve İbn Rüşdcüler'e yöneltilen eleştirilerin başında yer alan ruhun Öldükten sonra dirilmesi ko­nusunu incelemiş, "Problemas alrededor del 'Compendio sobra el alma' de Aver­roes" başlıklı makalesinde ise ¹⁰⁶³ filozofun Tel-hîşu Kitâbi'n-Nefs adlı eserini ele al­mıştır. Jacob Leib Teicher "1 commenti di Averroes sul "De Anima ¹⁰⁶⁴ Alfred L. İvry "Averroes' Middle and Long Commentaries on the De Anima ¹⁰⁶⁵ ve Herbert A. Da­vidson "The Relation Betvveen Averroes1 Middle and Long Commentaries on the De Anima" ¹⁰⁶⁶ başlıklı maka­lelerinde bu konuyu incelemişlerdir.

Siyaset ve Ahlâk. Araştırmalarını İbn Rüşd'ün siyasetle ilgili görüşleri üze­rinde yoğunlaştıran Charles E. Buttervvorth, "Averroes: Politics and Opinion" başlıklı makalesinde filozofun politik görüş­lerini özetlemiş, "New Light on the Poli-tical Phİlosophy of Averroes ¹⁰⁶⁷ ve "The Political Teaching of Averroes" ¹⁰⁶⁸ adlı yazılarında ise konuya ilişkin yeni tesbit-lerini ortaya koymuştur. Bu konudaki di­ğer araştırmaların başlıcalan şunlardır: Franz Rosenthal. "Averroes' Paraphrase on Plato's Politeia Shofmo Pines. "Recherches sur la doctrine politique d'Averroes Irvving L. Horowitz. "Averrcism and the Politics of Phİlosophy" ¹⁰⁶⁹ Muhsin Mehdi. "Alfarabi et Averroes: Remarques sur le commentaire d'Averroes sur la Repub-lique de Platon ¹⁰⁷⁰ Louis Lazar, "L'educa-tion politique selon İbn Rochd Ammâr Talibi, "en-Nazariyyetü's-siyâsiyyecinde İbn Rüşd.¹⁰⁷¹

İbn Rüşd'ün ahlâkla ilgili eserlerinin kaybolduğu, sadece Arapça bazı kaynak­larda küçük birkaç pasajla Nikomakhos Ahlâkı'nm bir bölümünün İbrânîce ter­cümesinin günümüze ulaştığı bilinmek­tedir. Bu konuda İlk geniş araştırmayı yapmış olan Rene-Antoine Gauthier, "Trois commentaires averroistes sur l'Ethique â Nicomaque" başlıklı makale­sinde ¹⁰⁷² İbn Rüşdcü görüşlerin ağır bastığı üç şerhle ilgili bilgiler vermekte­dir. Daha sonra Miguel Cruz Hernandez, "Ethica e politica na filosofia de Averrois" adlı makalesinde ¹⁰⁷³ konuyu yeniden ele almıştır. Mâcid Fah­rî, Cezayir'de yapılan milletlerarası İbn Rüşd sempozyumunda "Felsefetü İbn Rüşd el-ahlâkıyye" başlıklı bir tebliğ sun­muş ¹⁰⁷⁴ daha sonra da "Platon and Ar-istotelian Elements in the Ethics of Aver­roes" adlı makalesini yayımlamıştır.¹⁰⁷⁵ Charles E. Butterworth'un "Ethics and Classical Islamic Philosophy. A Study of Averroes' Commentary on Platos' Re-public" başlıklı makalesiyle ¹⁰⁷⁶ Lawrence V. Berman'ın "Excerpts from the Lost Arabic Original of ibn Rushd's Middle Commentary on the Nicomachean Ethics" ¹⁰⁷⁷ ve "Sophrosyne and Enkrateeia in Arabic, Latin and Hebrevv: the Case of the Nico­machean Ethics of Aristotle and its Mid­dle Commentary by Averroes" ¹⁰⁷⁸ adlı makaleleri de konuyu aydınlatıcı nitelik­tedir.

Sanat. Aristo'nun hitabet ve şiir sana­tıyla ilgili eserlerine İbn Rüşd'ün yazdığı şerhlerden başka Arap dili ve edebiyatı­na dair eserlerinde sanat, edebiyat ve estetik hakkındaki değerlendirmeleri, özellikle Yunanlılar'da çok yaygın olduğu halde İslâm dünyasında pek bilinmeyen trajedi sanatı üzerine açıklamaları olduk­ça ilginçtir. Francesco Gabrieli'nin "Es-tetica e poesia Araba nell' interpretazi-one della poetica Aristotelica presso Avi-cennaeAverroe.¹⁰⁷⁹ FrancisC.Lehner'in "An Evaluation of Averroes' Paraphrese on Aristotle's Poetics" ¹⁰⁸⁰ O. B. Har-dison'un "The Place of Averroes' Com­mentary on the Poetics in the History of Medieval Criticism" Medleval and Re-naissance Studies ve H. A. Kelly'nin "Aristotle-Averroes-Aleman-nus on Tragedy: The Influence of the Po­etics on the Latin Middle Ages ¹⁰⁸¹ başlıklı ma­kaleleri bu konuya ışık tutmaktadır.

Batlamytıs Astronomisine Eleştirileri. Batlamyus tarafından geliştirilen ve Aris­to gök bilimiyle de bağıntısı bulunan yer merkezli kâinat telakkisine İbn Bâcce ve onun ardından İbn Rüşd karşı çıkmışlar­dır. "Une reforme du systeme astrono-mique de Ptolemee tente par les philos-ophes arabes du Xll me siecle" başlıklı bir makale kaleme almış olan Leon Gauthier ¹⁰⁸² bu yaklaşımın astronomi alanında bir reform ve aynı zamanda Copernic sisteminin ha­zırlanmasında etkin bir unsur olduğunu göstermiştir. Fas'ta yapılan milletlerara­sı İbn Rüşd toplantısında "en-Nizâmü'l-felekiyyü'r-Rüşdî ve'1-bPeti'l-fikriyye fî devleti'1-Muvahhidîn" adıyla bir bildiri sunan Nebîl eş-Şihâbî ¹⁰⁸³ Batlam­yus teorisinin gelişimini anlatarak İslâm dünyasına aktanlışını, İbn Rüşd'ün konuyu değerlendiriş biçimini açıklamakta ve buradan Muvahhidler döneminin en­telektüel arka planını incelemektedir. Abdülhamîd Sabra ise aynı toplantıda sunduğu bir tebliğde ¹⁰⁸⁴ İbn Rüşd'ün Batlamyus teorisine karşı tavrının sebep­lerini araştırmakta, daha sonra yayımla­dığı bir makalesinde de.¹⁰⁸⁵ İbnRüşdveBitrûcfnin görüşleri doğrultusunda Endülüs'te Bat­lamyus astronomisine karşı oluşan tep­kiyi anlatmaktadır. Ayrıca Francis J. Car-mody "The Planetary Theorie of ibn Rushd ¹⁰⁸⁶ Henri Hugonnard-Roche "Remar-ques sur l'evolution doctrinale d'Aver-roes dans les commentaires au De Cae-lo: Le probleme du mouvement de la tere ¹⁰⁸⁷ veAndreGoddu, "Avicenne, Avempage and Averroes-Ara-bic Sources of Mutual Attraction and their Influence on Medieval and Modern Conceptions of Attraction and Gravita-tion" Orientalische Kullur und Europâ­isches Mittelalter ¹⁰⁸⁸ başlıklı makalelerinde konu­yu değişik açılardan ele almışlardır.

Tıp. Lucien Leclerc, klasik İslâm kay­naklarındaki bilgiler ışığında genel ola­rak İslâm tıp tarihini incelediği Histoire de la medecine arabe adlı eserinde ¹⁰⁸⁹ İbn Rüşd'ün tıp çalışmaları hakkında da bilgi vermiş. daha sonra Vincenz Fukala, "Historischer Beitrag zur Augenheilkunde" başlıklı makalesini yayımlamıştır.¹⁰⁹⁰

Ardından da Kari Sudhoff bu konuda bir tanıtma yazısı neşretmiştir.¹⁰⁹¹ Donald Campbell, Arabian Medicine and its Influence on the Middle Ages isimli eserinde ¹⁰⁹² İbn Rüşd tıbbının Ortaçağ tıbbına etki­leri konusunu incelemiştir. Francisco Rodriguez Molero ise konuyla ilgili bir makalesinde ¹⁰⁹³ İbn Rüşd'ün anatomiyle ilgili ola­rak verdiği bilgileri değerlendirmiş, da­ha sonra yazdığı makalesinde ise ¹⁰⁹⁴ İspanya'da yetişmiş bir bilgin olarak İbn Rüşd'ün tıbba katkılarını araştırmıştır. Bruce S. Eastvvood, "Averroes' views of the retina-a reappraisal" adlı makalesinde ¹⁰⁹⁵ görme olayının göz bebeği ye­rine ağ tabakasıyla ilgili olduğunu be­lirten İbn Rüşd'ün görüşünü ele almış, Huldrych M. Koelbing "Averroes' Con-cepts of Ocular Function-Another View ¹⁰⁹⁶ ve David C. Lindberg "Did Averroes Discover Reti-nal Sensitivity ¹⁰⁹⁷ başlıklı makalelerinde filzofun gözle ilgili verdiği bilgileri incelemiştir. Helmut Gatje ve Schoeler Gregor bir ortak ma­kalede ¹⁰⁹⁸ İbn Rüşd'ün el-Külliyyât'inı tedkik et­mişler, daha sonra Helmut Gâtje "Der Vorwort zum Colliget des Averroes ¹⁰⁹⁹ ve "Zur Lehre von den Temperamenten bei Averroes ¹¹⁰⁰ başlıklı makalelerinde İbn Rüşd tıb­bının temel problemleri üzerinde dur­muştur.